یک «هم‌نشینی فرهنگی» بین کشورها در جشنواره تئاتر فجر

رزیدنسی یا «هم‌نشینی فرهنگی» یا به قول آروند دشت آرای «اقامت فرهنگی» فرصتی آزمایشگاهی – تعاملی است که جشنواره‌ها و سازمان‌های فرهنگی معتبر دنیا باهدف ایجاد شبکه‌های ارتباط فرهنگی و هنری و آشنایی بیشتر هنرمندان بادانش روز برگزار می‌کنند. جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر نیز امسال این رزیدنسی‌ها را در چهار حیطه تئاتر محیطی، بینا رشته‌ای، طراحی صحنه و کار روی متن با حضور هنرمندان و متخصصان ایرانی و خارجی برگزار می‌کند.
ابتدا تلاش داشتیم گزارشی از آغاز رسمی رزیدنسی با حضور آروند دشت‌آرای داشته باشیم اما آگاهی بسیار اندک اهالی تئاتر از موضوع عنوان رزیدنسی باعث شد تا ابتدا گفت‌وگوی مفصلی را با آروند دشت آرای داشته باشیم. در این گفت‌وگو به تعریف دقیقی از اهداف و برنامه‌های یک رزیدنسی، نتایج کوتاه‌مدت و بلندمدت آن، نحوه دعوت و سپس انتخاب اعضای گروه‌ها، نتایج اجرایی و پژوهشی حاصل از آن موردبحث و گفت‌وگو قرار گرفت.

- رزیدنسی عنوان نسبتاً جدیدی در تئاتر کشور است. این عنوان چه تعریفی دارد؟
رزیدنسی نوعی اقامت هنری است؛ یعنی یک مدت‌زمان یک هفته، دو هفته یا یک ماه یک سری هنرمند را در کشورمان مقیم می‌کنیم تا با هنرمندان ما کار و تحقیق کنند و یک‌روند را جلو ببرند. این روند بیشتر یک سرمایه گزاری برای تئاتر ایران است. ما تعدادی هنرمند را دعوت می‌کنیم هزینه اقامت، پذیرایی و سالن تمرین آن‌ها را نیز تقبل می‌کنیم تا بیایند و با هنرمندان ما تمرین کنند.

- اولین مواجهه و تجربه شما از رزیدنسی چه بود؟
اولین رزیدنسی که شرکت کردم 21 سالم بود و در آن از حدود 10 کشور با گرایش‌ها مختلف حضور داشتند. رزیدنسی در کشور ایتالیا برگزار می‌شد. هنگ‌کنگ، امریکا، آلمان، انگلستان، فرانسه، نیجریه و ... از طریق کشور خودشان گرد هم جمع شدند و شبکه‌ای از هنرمندان تشکیل شد. این باعث ایجاد ارتباط بیشتر بین هنرمندان می‌شد و همزمان خیلی از سوءتفاهم‌ها برطرف می‌شد؛ یعنی شما متوجه می‌شوید که وضع هنرمندان در فرانسه با ایران خیلی متفاوت نیست و همه تئاتری‌ها مسائل مشابهی نسبت به هم دارند.

- چطور شد به فکر برگزاری رزیدنسی در جشنواره تئاتر فجر افتادید؟
جشنواره تئاتر فجر با همه ویژگی‌هایی که دارد تاکنون نتوانسته ارتباط زیرساختی را شکل بدهد. هرچند تاکنون آثار متعددی را برای اجرا به کشورهای دیگر ارسال کردیم اما نسبت به جمعیت تئاتری کشورمان لازم است اتفاقات بهتری بی افتد.

- می‌دانیم آثاری را با محور «سوءتفاهم فرهنگی بین ملت‌ها» به صحنه بردید و این‌یکی از دغدغه‌های شما است. آیا برگزاری رزیدنسی نیز ریشه در همین دغدغه دارد؟
ما این‌همه تولید تئاتر در کشور داریم و هم‌زمان در سراسر جهان این‌همه سوءتفاهم و سوء تبلیغ نسبت به ما در حال انتشار است. هیچ‌کس در جهان از تولیدات تئاتر، گالری‌های هنری و فعالیت‌های موسیقی موجود در کشور ایران اطلاع و خبر درستی ندارد و من ندیدم هیچ ژورنالیست خارجی درباره این‌همه رویداد فرهنگی در کشورمان اطلاعی داشته باشد. هیچ‌کس درباره جریانات فرهنگی در کشور ما صحبت نمی‌کند ولی اگر یک طبقه خاص از مردم افسرده باشند می‌گویند همه جوانان ایران افسرده‌اند. رسانه‌های غیر ایرانی فقط دنبال بزرگ‌نمایی مشکلات کشورمان هستند آن‌ها هرگز درباره اینکه جشنواره تئاتر فجر بزرگ‌ترین جشنواره تئاتری خاورمیانه است و ما بیشترین جمعیت تولیدکننده تئاتر در منطقه هستیم چیزی نمی‌نویسند. جشنواره تئاتر فجر می‌تواند پایگاه معرفی تئاترهای خاورمیانه باشد. با توجه به همه این‌ها که اشاره کردم ما نیاز داریم که هنرمندانمان با هنرمندان کشورهای دیگر ارتباط برقرار کنند. با این کار حتی می‌توانیم توجه رسانه‌ها را نیز به خود جلب کنیم که در ایران هنر زنده است. کمتر کشور در جهان این میزان جوان در تولید تئاتر دارد. در آلمان اغلب تماشاگران نمایش‌ها بالای 65 سال سن دارند و در ایران بیشتر تماشاگران جوان هستند. فقط در 4 سال گذشته 32 سالن جدید تئاتر در کشور راه‌اندازی شده اگر به هر خارجی این موضوع را بگوید تعجب خواهد کرد. همه این اتفاقات و توانمندی ما در حوزه تئاتر باید صادر شود. باید پیغام آن را به خارج از مرزها برسانیم درباره‌اش حرف بزنیم. یکی از اهداف دعوت از هنرمندان در رزیدنسی این است. هدف دیگر این است که یک گفت‌وگوی فرهنگی بین هنرمندان اتفاق بی افتد تا فرهنگ واقعی ما معرفی شود نه آن تبلیغات غلطی که دیگران دربارش صحبت می‌کنند.
ما امروز نیاز داریم با زبان‌های دیگری پیام کشورمان را به جهان برسانیم و یکی از این پیام‌ها تئاتر است. رزیدنسی یکی از شیوه‌هایی است که بستری برای ایجاد ارتباط فرهنگی با دیگر کشورها را ایجاد می‌کند.

- یعنی هنرمندان کشورهای مختلف در یک جمع با یک موضوع واحد به گپ و گعده می‌پردازند؟
البته این گفت‌وگوها هدفمند و با یک موضوع مشخص است و نظارت و کنترلی وجود دارد و یک نفر درنهایت آن‌ها را تدوین می‌کند.

- موضوعات رزیدنسی‌ها چیست؟
امسال چهار رزیدنسی برگزار می‌کنیم. یکی از آن‌ها درباره فضای خصوصی و فضای عمومی است که در حوزه تئاتر بدن محسوب می‌شود. موضوع دیگر درباره بحران آب است. یک مهندس آب از فرانسه، یک کارگردان از سوئد و یک کارگردان از مکزیک، یک طراح صحنه از بندرعباس و یک نمایشنامه‌نویس از مشهد. یک رزیدنسی تئاتر محیطی داریم. این رزیدنسی در یک آب‌انبار قدیمی در حال انجام است. این گروه بر اساس آن معماری یک کاری را طراحی می‌کنند. یک رزیدنسی دیگر داریم که کار روی متن است. این گروه پیشنهادها و ایده‌های مختلف برای اجرای یک نمایشنامه ایرانی را بررسی می‌کنند.

- متن از کدام نمایشنامه‌نویس انتخاب‌شده؟
متنی از آثار خانم نغمه ثمینی انتخاب‌شده.

- در صحبت‌هایتان اشاراتی کردید، اما مشخصاً بفرمایید خروجی و نتیجه در پایان جلسات این رزیدنسی‌ها برای جشنواره چیست؟
هدف یک خروجی نیست. بیشتر هدف ما ایجاد یک فرایند است. ما فشاری برای اینکه در پایان یک نمایش تولید شود ایجاد نمی‌کنیم.

- اعضای این رزیدنسی‌ها چگونه انتخاب شدند؟
ما فراخوان دادیم و هنرمندان ثبت‌نام کردند و وارد شدند.

- یعنی دو نفری که در گروه رزیدنسی بحران آب حضور دارند همین دو نفر متقاضی بودند یا تعداد بیشتری بوده و شما این دو را انتخاب کردید؟
شرایط را در فراخوان اعلام کردیم. اینکه بین 25 تا 35 سال سن داشته باشند. به زبان انگلیسی تسلط داشته باشند. باید در رزومه آن‌ها حتماً سه کار صحنه‌ای وجود داشته باشد. در این دعوت شهرستانی‌ها اولویت داشتند.

- از نظر تعداد در هر رزیدنسی محدودیت داشتید؟
بله فقط یک طراح صحنه و یک نمایشنامه‌نویس بیشتر نمی‌خواستیم.

- بنابراین این رزیدنسی‌ها از نظر اعضای شرکت‌کننده بسیار محدود است؟
اساساً ویژگی رزیدنسی این است که تعدادی محدود گرد هم بیایند و مانند ورک شاپ‌ها نیست که تعداد زیادی دورهم جمع شوند و در یک کارگاه حضور پیدا کنند. ما شرایطی را فراهم می‌آوریم که هنرمندان باهم گفتگو بکنند. این ارتباط می‌تواند سال‌های سال ادامه خواهد داشت.

- سابقه رزیدنسی در ایران به چه شکلی است؟
در جشنواره تئاتر فجر این اولین بار است که رزیدنسی برگزار می‌شود. بیشتر در حوزه هنرهای تجسمی اتفاق افتاده و چند سالن خصوصی هم اخیراً دست به این اقدام زده‌اند. جشنواره تئاتر فجر به‌عنوان بستری برای سیاست‌گذاری کلان تئاتر امسال به شکل محدود این کار را انجام می‌دهد و امیدواریم سال آینده به شکل گسترده‌تری اتفاق بی افتد. شما تصور کنید یک تعداد هنرمند در ایران یک ماه یا دو ماه اقامت کند و شرایط خوب فرهنگی، هنری و حتی امنیت بالای ایران را از نزدیک ببیند و این موضوع را به‌عنوان یک هنرمند به کشورش برگرداند.

- منظورتان از اینکه امسال به شکل محدود برگزار کردید چیست؟ ازنظر تعداد مهمانان در یک گروه یا تعداد گروه‌ها است؟
امسال ابتدا قرار بود پنج گروه شکل بگیرد که به دلایلی تبدیل به چهار گروه شد. امیدواریم با بازخوردهای مثبتی که از رزیدنسی امسال به دست می‌آید مسئولین برای سال آینده بستر بهتری را فراهم کنند.

- امسال اولین دوره رزیدنسی است. آیا پیشنهاد برگزاری رزیدنسی را قبل از این هم به جشنواره تئاتر فجر داده بودید؟
امسال برای اولین بار است که مدیریت بخش بین‌الملل را بر عهده‌دارم و اولین بار است که برگزاری رزیدنسی پیشنهاد و درنتیجه برگزار می‌شود. چون در موقعیتی بودم که می‌توانستم تصمیم بگیرم به آقای مهندس پور پیشنهاد کردم آقای شفیعی هم حمایت کردند و امسال برگزار شد.

-  روند حضور در یک رزیدنسی در شکل جهانی یا وطنی آن چگونه است؟
یک فراخوان منتشر می‌کنند و اگر کسی شرایط لازم را داشته باشد فرم‌ها را پر می‌کند و آن‌ها انتخاب می‌کنند و از او برای حضور دعوت می‌کنند. همین روند برای رزیدنسی ما نیز اتفاق افتاد ما فراخوان را در رسانه‌های ایرانی منتشر کردیم برای مهمانان خارجی هم این فراخوان را در سایت‌ها، گروه‌ها و شبکه‌هایی از هنرمندان که در طی این سال‌ها فعالیت بین‌المللی‌ام آشنا شدم منتشر کردیم. کسانی که شرایط لازم را داشتند - ازجمله بین 25 تا 35 سال سن و تسلط به زبان انگلیسی و برخی دیگر از ویژگی‌های تخصصی –درخواست دادند و یک نامه انگیزه می‌نویسند یعنی اینکه چرا می‌خواهند در این رزیدنسی شرکت کنند. پس از بررسی بهترین گزینه انتخاب و دعوت شد. ما هزینه اقامت و پذیرایی یک‌هفته‌ای در تهران را متقبل می‌شویم و هزینه سفر با خود هنرمندان است.

- در مورد رزیدنسی این موضوع را باید در نظر داشت که این «هم‌نشینی فرهنگی» چیزی نیست که یک‌روزه یا یک‌هفته‌ای به بار بنشیند و شما تأکیددارید رزیدنسی بذری است که در آینده نتیجه خواهد داد؟
بله دقیقاً همین‌طور است زیرا برای خود من این تجربه وجود داشت که تقریباً چهار سال پس از اولین رزیدنسی اولین تولید مشترک با یک کشور خارجی را اجرا کردم. من تولیدات بینا فرهنگی مشترک متعددی پس‌ازآن با موضوع «سوءتفاهم فرهنگی بین ملت‌ها» به صحنه بردم. درواقع رزیدنسی ما یک سرمایه‌گذاری برای هنرمندان جوان تئاتر ایران است.

-  شما مکرراً اشاره کردید که قرار نیست حتماً در پایان یک هفته رزیدنسی نمایشی تولید و به صحنه برود. می‌توانید به ما بگویید آیا مخاطبان تئاتر می‌توانند شاهد خروجی خاصی از این «همنشینی فرهنگی» باشد؟
هیچ پیش فرضی برای اینکه این گروه‌ها درنهایت پس از یک هفته اجرایی داشته باشند نداریم. اما همه آن‌ها یک گزارش اجرا خواهند داشت و این‌یک هفته اقامت فرهنگی را در قالبی که خودشان طراحی و سپس اجرا می‌کنند گزارش خواهد کرد. ممکن است حتی درصحنه بایستند و درباره آن گفت‌وگوهایی که داشتند حرف بزند که حتی این هم یک نوع گزارش اجرا خواهد بود. به دلیل اینکه گزارش هم شاخه‌ای از اجرا است ما اسم آن را گزارش اجرا گذاشتیم. ممکن است گروهی با دست‌کاری این گزارش آن را نمایشی‌تر کنند یا خیر.

- آیا این گزارش اجرا قابل‌دیدن است و دقیقاً در کدام سالن اتفاق می‌افتد؟
این گروه‌ها در پایان هفته در تماشاخانه آفتاب با حضور تماشاگران، علاقه‌مندان و پژوهشگران یک گزارش اجرا خواهند داشت.

- گزارش مکتوب هم از این «هم‌نشینی فرهنگی» خواهید داشت؟
بله در هر گروه یک پژوهشگر حضور دارد که این مسیر گفت‌وگوها را به‌صورت مکتوب درآورده و درنهایت خروجی آن موردمطالعه قرار خواهد گرفت و حتی ممکن است آن را به‌صورت یک کتاب کوچک منتشر کنیم و اگر نشود می‌توان به‌صورت مقاله آن را منتشر کرد.

گفتگو از عباس عبدالعلی زاده