توسعه و بهره‌برداری مطلوب از ظرفیت‌های تئاتر سیار در مسیر حمایت از تولید ملی
ملاحظاتی درباره توسعۀ کمی و کیفی تئاتر سیار ایران
ایران تئاتر- ظرفیت‌های تئاتر سیار مجموعه بزرگی از قابلیت‌ها همچون ورک‌شاپ های آموزشی تئاتر، نمایشنامه‌خوانی و فعالیت‌هایی از این دست را برای ارائۀ تئاتر به مخاطبان اقصی نقاط کشور را شامل می‌شود و به ویژه در مسیر تحقق حمایت از تولید ملی می‌تواند اقدامی قابل اعتنا در نظر گرفته شود.
اقبال شایان توجه گروه‌های تئاتری برای پیوستن به اجراهای تئاتر سیار و از سوی دیگر اشتیاق مخاطبین به دسترسی منظم و مداوم به هنرهای نمایشی، ظرفیت‌های قابل اعتنایی را در این شیوه از ارائه تئاتر به عنوان جلوه‌ای از تولیدات فرهنگی ملی یادآوری می‌کند. بر این اساس توجه و اهمیت دادن به چنین ظرفیت هایی به ویژه در شرایطی که حمایت از تولیدات ملی بیش از پیش مورد تاکید قرار گرفته، می تواند آغازگر توجه جدی تر به نقش آفرینی تئاتر سیار کشور در این زمینه باشد. در گزارش پیش رو سعی شده تا ابعاد مختلف ظرفیت‌های این شیوه ارائه تئاتر در مقوله تولید ملی مرور شود.
از اوایل دهه پنجاه شمسی که اولین خودرو تئاتر سیار به سفارش کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان ساخته و وارد کشور شد و شروع به معرفی این شکل از ارائه نمایش کرد، تا اواخر سال 90 که دومین آن از سوی اداره‌کل هنرهای نمایشی و با همکاری مؤسسه توسعه هنرهای معاصر مورد بهره برداری قرار گرفت، نشانه‌هایی از استقبال بسیارکودکان و نوجوانان به ویژه در استان‌های محروم کشور از آن پدیدار شده است. اما در این مسیر کارکردهای این شیوۀ اجرای نمایش‌ها به طور عمده در دو بخش توسعه و بهره برداری از ظرفیت‌ها بیش و پیش از همه می‌تواند مورد توجه قرار گیرد.
شاید پیش از پرداختن به این دو لازم است اهداف و کارکردهایی که تا امروز برای تئاتر سیار در نظر گرفته شده را مرور کنیم.
دسترسی مناطق محروم به تئاتر و جبران امکانات سخت‌افزاری
حمید مردمی سرپرست تریلی تئاتر سیارکانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در خصوص اهداف تبیین شده برای تئاتر سیار می‌گوید: «این تریلی از روزی که وارد ایران شد و بنا به برنامه‌ریزی و سیاستگذاری هایی که برای آن انجام شده است، با هدف اجرای تئاتر به معنای واقعی برای مناطق محروم، روستاها و کودکانی که دسترسی به امکانات نمایشی ندارند، چرخش می‌چرخد و حرکتش را ادامه می‌دهد و به طبع در کنارش بحث شادی آفرینی، ایجاد لذت، نگاه خاص و ویژه به کودکان و نوجوانان در طراحی و برنامه ریزی ما حتماً لحاظ شده است.»
سعید زمانیان مدیر کانون تئاتر سیار اداره‌کل هنرهای نمایشی نیز درباره هدف از راه اندازی تریلی تئاتر سیار از سوی این مرکز در سال 90 گفته بود: «کمبود امکانات سخت‌افزاری و سالن‌های میزبان آثار نمایشی در برخی از استان‌ها و شهرستان‌های کشور باعث شده بود که مردم شناخت و در ادامه اقبال کمتری نسبت به تئاتر به عنوان هنری جریان‌ساز داشته باشند. بر این اساس راه‌اندازی تئاتر سیار با هدف بردن تئاتر به میان مردم به جای دعوت کردن از آن‌ها برای حضور در تالارهای نمایشی و پیگیری جریان اجراهای عمومی در دستور کار این پروژه قرار گرفت.»
اما همین اهداف تعیین شده اولیه برای تئاتر سیار در کشور تا چه اندازه توانسته به نتایج مطلوب خود برسد؟ پیش از تدبیر راهکارهایی برای توسعه و بهره برداری بیشتر از ظرفیت‌های تئاتر سیار شاید لازم است تجربه ای که تا کنون در این مسیر اندوخته شده نیز مرور شود. به نظر می‌رسد اهداف مطرح شده از سوی نهادهایی که در حال حاضر امکان ارائه تئاتر سیار را در اختیار دارند، در دسترسی مناطق محروم به بهره بردن از هنر نمایش متمرکز شده است.
حمید مردمی سرپرست تریلی تئاتر سیارکانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در خصوص وضعیت برنامه ریزی اجراهای تئاتر سیار می‌گوید: «ما گروه تئاتری ثابتی نداریم، در سال اگر اقبال یارمان باشد معمولاً از ۹ تا ۱۰ گروه به صورت چرخشی استفاده می‌کنیم. تعداد گروه‌های زیادی هستند که درخواست دارند بیایند در تریلی ما کار کنند ولی خب در حال حاضر بضاعت فعلی ما در سال ۸ تا ۹ سفر بیشتر نیست. ما قبلاً ۲۰ روز تا یک ماه در یک روستا می‌ماندیم و تعداد اجراها هم دست خودمان بود. مثلاً می‌شد که بین ۸۰ تا ۱۰۰ اجرا را در یک استان می‌رفتیم ولی باز با این وجود کفاف نمی‌داد؛ ولی الآن این روزها شده یک هفته و تعداد این اجراها بسته به آن منطقه کاهش پیدا کرده و به چیزی حدود ۱۵ اجرا رسیده است. »
تئاتر سیار نیازمند توسعه کمی و کیفی
تا اینجا مشخص است که وقت آن شده موضوع توسعه تئاتر سیار در دو محور کمی و کیفی به طور جدی دنبال شود. با توجه به اقبال کافی گروه‌های تئاتری برای پیوستن به اجراهای تئاتر سیار به نظر می‌رسد با افزایش امکانات سخت افزاری یعنی تولید خودروهای تئاتر سیار امکان دسترسی منظم و مداوم مخاطبان محروم از تئاتر می‌تواند تا اندازه مطلوب فراهم شود. در این زمینه راهکارهای مشخصی می‌تواند ارائه شود که از جملۀ مهم‌ترین آن‌ها تجهیز این گروه‌ها به خودرو تئاتر سیار است. با در نظر گرفتن تجربه گروه‌های نمایش سیار در دیگر کشورها که اغلب به صورت متمرکز به اجرای تئاتر سیار می‌پردازند، مشخص است که در اختیار داشتن چنین تجهیزاتی برای گروه‌ها می‌تواند مشوق بسیار مناسبی در تداوم اجراهای تئاتر سیار از سوی آنان باشد. پس از این مرحله و با توجه به اینکه ارائه نمایش سیار در مناطق محروم فعالیتی فرهنگی محسوب می‌شود و اجرای نمایش‌ها بازده مالی برای گروه‌ها نخواهد داشت، می‌توان با تنظیم تعرفه‌هایی نهادهای استانی را مکلف به تأمین حق الزحمۀ اجرای تئاتر سیار در این مناطق کرد. همچنین می‌توان از حمایت‌های بخش خصوصی استان‌ها در این زمینه به نحو قابل توجهی بهره برداری کرد.
چنین تجربه‌هایی در کشورهایی نظیر هندوستان که جمعیت محروم قابل ملاحظه ای در آن ساکن است، با نتایج درخشانی همراه بوده است. " راتل لاهار" که یک گروه تئاتر سیار را در منطقه کوهستانی آسام در شمال شرقی هند مدیریت می‌کند، از دهه 70 میلادی تا کنون نزدیک به یکصد نمایش را با همکاری مراکز و نهادهای آموزشی و فرهنگی در روستاهای این منطقه برای ساکنین به اجرا درآورده است. او اکنون از تاثیرات اجتماعی غیرقابل انکاری که دسترسی به تئاتر برای ساکنین این منطقه به همراه شده با افتخار سخن می‌گوید. لاهار با اعتقاد به این که مشارکت ساکنین این مناطق در کم و کیف نمایش‌های گروه، آشکارترین مصداق این تاثیرگذاری ها است می‌گوید: «مخاطبان محلی در نمایش‌های ما دخالت دارند. پس از هر اجرا در یک روستا، مردم می‌آیند و درباره آنچه که در اجرا دوست نداشته‌اند حرف می‌زنند و به نقاط ضعف صحنه نمایش اشاره می‌کنند. پیشنهادات آن‌ها به مدیر و اعضای گروه منتقل می‌شود تا تغییرات لازم را با توجه به نقطه نظرهای مخاطبان صورت دهند.»
حسن دادشکر، کارگردان و بازیگر تئاتر هم در خصوص امکان توسعۀ تئاتر سیار در کشور می‌گوید: « با تئاتر سیار می‌توان تئاتر را میان مردم برد و به گسترش وتوسعۀ آن کمک کرد. خوشبختانه امکان ساخت چنین تجهیزاتی در کشور ما وجود دارد و به‌طور قطع تکثیر این وسیله برای شکوفایی فرهنگ و ترویج هنر نمایش در سطوح مختلف یک اقدام کاملاً منطقی و مناسب است. ما به شدت نیازمند فرهنگ‌سازی در زمینه‌های مختلف هستیم.»
این کارگردان تئاتر همچنین معتقد است: «توسعۀ کیفیت برنامه‌های تئاتری که روی این اتومبیل‌های سیار اجرا می‌شوند هم بسیار مهم است. گروه‌هایی که با این تریلی سفر می‌کنند باید کاملاً حرفه‌ای باشند و آثار از مشخصات هنری قابل قبولی برخوردار باشد.»
قابلیت‌های مضاعف تئاتر سیار
اما توسعۀ تئاتر سیار از سوی دیگر نیازمند شناخت دقیق تری از ظرفیت‌های آن هم هست. قدر مسلم تئاتر سیار را نمی‌توان به نمایش‌های مرسوم کودک و نوجوان و تنها با رویکرد غنی‌تر کردن اوقات فراغت این دسته از مخاطبان مناطق محروم خلاصه کرد و به دیگر قابلیت‌های این شکل از ارائۀ آثار نمایشی بی‌توجه بود. واقعیت این است که تئاتر سیار ظرفیت آن را دارد تا گونه‌های مختلف دیگری چون تئاتر شورایی و کاربردی را در خود بپذیرد و از کارکردهای اجتماعی و درمانی این گونه نمایش‌ها در کاهش آسیب‌های اجتماعی، همچنین کارکردهای آموزشی استقبال نشان دهد.
" راتل لاهار" کارگردان تئاتر سیار در هند در این باره می‌گوید: «در برخی از نمایش‌ها ما مشخصاً در راستای آموزش‌های اجتماعی روستاییان حرکت می‌کنیم. همچنین با اختصاص دادن نمایش‌ها به موضوعاتی چون اعتیاد به مواد مخدر یا بیماری ایدز در جهت آموزش و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی گام بر می‌داریم. به این ترتیب گروه ما به جز ارائه اثار نمایشی به مخاطبین روستایی در زمینه‌های مختلف اجتماعی نیز مشارکت دارد.»
بدیهی است که ظرفیت‌های تئاتر سیار در ارائه هنر نمایش به موارد اشاره شده محدود نمی‌شود و با تعمق بیشتر می‌توان مجموعه بزرگ‌تری از قابلیت‌ها همچون ورک شاپ های آموزشی تئاتر، نمایشنامه خوانی و فعالیت‌هایی از این دست را برای این شکل از ارائۀ تئاتر به مخاطبان اقصی نقاط کشور در نظر گرفت و در راستای آن برنامه‌ریزی کرد.
