سهم تئاتر در سبد فرهنگی خانوار، چشم اندازی که به آن امیدوار شده ایم

تئاتر اگرچه در عمده تقسیم بندی ها در جرگه یکی از هنرهای هفتگانه قرار گرفته است اما در علم ارتباطات از آن به عنوان اولین رسانه جمعی یاد می کنند. رسانه ای کاملا متفاوت که به واسطه تعامل خاص و منحصر به فرد با مخاطبان، نقش موثری در شناخت اجتماعی، فرهنگسازی و حتی تغییر در رویه رفتارهای اجتماعی داشته و دارد. این مهم تا آنجاست که در جوامع توسعه یافته از آن به عنوان یکی از ارکان اصلی و تحول آفرین نهاد اجتماعی یاد می کنند.

در کشور ما نیز اگرچه بعد از سالهای 1320 تا 1322 که برخی به سبب گستردگی اجراها و استقبال بی نظیر تماشاگران از نمایش‌های صحنه ای، به دوران «صحنه» معروف شد، تئاتر گوشه عزلت گرفت و به دلایل مختلف از جمله تغییر در فضای صحنه و نوع تعاملات با مخاطبان، رشد سریع تکنولوژی، ورود رسانه های نوینی همچون سینما، رادیو، تلویزیون و...، رشد جمعیت، تغییر و تحولات فرهنگی و اجتماعی و ... سالیان درازی را در انزوا سپری نمود، اما علم به تاثیر این هنر متعالی بر حیات اجتماعی، مسئولان را بر آن داشت تا با یک برنامه ریزی موثر از آن در مسیر آگاهسازی و شناخت بهره مند شوند.

این موضوع به صورت ویژه در سال‌های آغازین انقلاب اسلامی و پس از کاهش محسوس میزان اجراهای گروه‌های نمایشی –براساس آمار در سال 58، 23 نمایش، در سال 59، 19 نمایش و در سال 60 فقط، 16 نمایش در کشور به روی صحنه رفت- از سوی مسئولان وقت مورد توجه واقع شد و حتی سیاست های مدونی نیز از جمله افزایش تولیدات، برگزاری جشنواره های مختلف، ساخت تالارهای نمایشی، حمایت از هنرمندان و ... در جهت رشد این هنر متعالی و پیوند مجدد آن با مخاطبان صورت گرفت که بیشتر بر روی کاغذ ماند و مسائل متعددی از جمله جنگ و حوادث ناشی از آن، این حرکت را کند و لاک پشتی کرد.

از اوایل دهه 80، جایگاه تئاتر در جامعه این‌بار به صورت جدی تری مورد توجه مسئولان واقع شد و تلاش‌های زیادی برای پیوند مجدد تئاتر و مخاطبان صورت گرفت که از آن جمله می توان به رشد بودجه اختصاصی تئاتر، توجه به زیرساخت ها، افزایش تعداد فارغ التحصیلان حوزه دانشگاهی، افزایش جشنواره های تئاتری و در نتیجه آن رشد محسوس زیرشاخه های تئاتر، همکاری سازمان‌های مرتبط با حوزه تئاتر و ... اشاره کرد.

 

• افزایش بودجه تئاتر

تزریق نقدینگی برای توسعه  را باید یکی از اتفاقات مثبت در حوزه تئاتر بدانیم. این تغییرات اگرچه در نگاهی تخصصی اندک و قطره چکانی است و گهگاه تمام آن نیز اختصاص نمی یابد، اما نشان از اهمیتی دارد که دولتمردان برای این حوزه قائل هستند.

براساس آمار، بودجه عمومی تئاتر در سال 1379، 540 میلیون و 918 هزار تومان –بدون احتساب 46 میلیون و 375 هزار تومانی که به منظور ارتقای کمی و کیفی تئاتر کارگری و دانش آموزی اختصاص یافت-  بود که تحت عنوان تحول و گسترش تئاتر کشور با شماره طبقه بندی 114086 ذیل بودجه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، به این وزارتخانه داده شد. این میزان در سال 1380، به 900 میلیون تومان، در سال 1381 به 2 میلیارد و 150 میلیون تومان، در سال 1382 به 2 میلیارد و 850 میلیون تومان رسید.

 از اواخر دهه 80 توجه به تئاتر محسوس تر از قبل شد که ماحصل آنرشد فزاینده بودجه اختصاصی بود. به نحوی که در سال 92 بودجه اختصاصی به تئاتر کشور به بیش از 14 میلیارد تومان و چهار سال بعد یعنی در سال 1396، به رقمی بیش از 64 میلیارد و 500 میلیون تومان رسید.

بودجه پیشنهادی تئاتر کشور برای سال 97 نیز بسان سال 96 با افزایش قابل ملاحظه ای روبرو شد. براساس پیشنهادها به منظور حمایت از تولید آثار، صدور مجوز، برگزاری جشنواره های داخلی و حمایت از حضور در رویدادهای خارجی، کمک به موسسات و تشکل ها، حمایت از خانه تئاتر، راه اندازی موزه تئاتر و کمک به موزه تئاتر عروسکی، 156 میلیارد و 800 میلیون تومان به شرح زیر پیش بینی شده است:

 حمایت و گسترش هنرهای نمایشی (۶۰۰۰ تولید)، 784 میلیارد ریال

حمایت از برگزاری جشنواره‌ها و همایش‌های مربوط به حوزه نمایش (۱۰۰ رویداد)، 100 میلیارد ریال

 حمایت از تولید، نمونه‌سازی و اجرای برنامه‌های تئاتر، نمایش‌های صحنه‌ای، سنتی و آئینی و توزیع و عرضه در شبکه نمایش خانگی (۵۰۰ عنوان)، 452 میلیارد ریال

سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی و نظارت بر فعالیت‌های نمایشی (۱۲۰۰ مورد)، 18 میلیارد ریال

صدور مجوز اجرای انواع آثار نمایشی (۱۰۰۰ مجوز)، 7 میلیارد ریال

 کمک به بنیاد فرهنگی هنری رودکی (۸۰ عنوان اجرا)، 75 میلیارد ریال

کمک به شرکت در جشنواره‌ها، مجامع، سمینارها و همایش‌های بین‌المللی (۸۰ گروه)، 10 میلیارد ریال

کمک به موسسات، مراکز، انجمن‌ها، کانون‌ها و تشکل‌های صنفی نمایشی و خانه تئاتر (۶۰ موسسه و تشکل)، 85 میلیارد ریال

حمایت از خانه تئاتر و راه‌اندازی موزه تئاتر (۲ موسسه/موزه)، 22 میلیارد ریال

کمک به فعالیت‌های تئاتر موزه عروسکی (۱ موزه)، 15 میلیارد ریال

این میزان بودجه ورای اینکه تایید شود یا نه، اختصاص داده شود یا نه و ... بی شک نشان از عزمی دارد که سیاستگزاران کشور به ارتقای تئاتر کشور دارند.

 

• توجه به زیرساخت های تئاتر

تا پیش از انقلاب اسلامی در حدود 40 سالن نمایشی در کشور وجود داشت. این میزان در سه دهه اول انقلاب اسلامی ایران (از 1357 تا 1380)، به 116 سالن اعم از تماشاخانه، سالن سینما تئاتر، مجتمع تئاتری، مجتمع فرهنگی، هنری و ... افزایش یافت.

 در اواخر دهه 80 و آغاز دهه 90، کشور با موج گسترده ای از ساخت سالنهای نمایشی روبرو شد تا آنجا که هر سال تقریبا دو برابر کل سالنهای نمایشی کشور، بر سالنها افزوده می شد. براساس آمار دفاتر طرح های عمرانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سال 1392، 462 سالن نمایشی شامل 326 مجتمع فرهنگی، هنری، 109 سینما-تئاتر و 27 تماشاخانه در سراسر کشور صحنه اجرای نمایش شد.

پس از نام گذاری سالهای 94 و 95 به سال تئاتر از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اگرچه بودجه دولتی تئاتر چندان اضافه نشد اما عواید قابل توجه دیگری نصیب این حوزه کرد که نمونه مهم آن آغاز فعالیت تماشاخانه های خصوصی و رشد محسوس سالنهای دولتی  بود، تا آنجا که در آخرین سرشماری سالن نمایشی (منبع: ایران تئاتر)، در حال حاضر تعداد سالن های نمایشی دولتی به یک هزار و 15 سالن نمایش دولتی (اعم از تماشاخانه، سینما- تئاتر و مجتمع فرهنگی) و تماشاخانه خصوصی به عدد 38 (16 تماشاخانه در تهران و 22 در سایر استان‌های کشور) رسید.

این بدین معناست که در یک فرآیند سه ساله میزان رشد سالن های تئاتر کشور سه برابر کل سالن‌ها در سال‌های پیشین بوده است.

 

• افزایش تولیدات تئاتری کشور

در کنار  اهمیتی که به حوزه زیرساختی و بودجه کشور داده شد، در سال‌های اخیر تولیدات تئاتر کشور نیز با رشد قابل توجهی روبرو شد. این موضوع زمانی قابلیت تامل می یابد که بدانیم از ابتدای پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی تا اواخر دهه 70 کشور با رکود قابل تاملی مواجه بود. 

تئاتر کشور در سال‌های آغازین انقلاب طی سه سال (1358-1359-136) فقط 58 نمایش را به روی صحنه برد و گرچه سیاستگذاری های مرکز هنرهای نمایشی در مسیر افزایش تولیدات تئاتری و برگزاری جشنوارهای مختلف، خیزهایی را بر این رکود ایجاد کرد اما تحولی ساختاری ایجاد نشد تا سال 1368 با اجرای 68 نمایش در تهران، دوران طلایی تئاتر لقب گیرد.

با این وجود سیاستگزاران  فرهنگی دست از تلاش بر نداشتند و با توجه خاص به جشنواره فجر، راه اندازی جشنواره های متعددی همچون تئاتر عروسکی، نمایش های خیابانی، تئاتر آیینی- سنتی و ... بر تئاتر کشور رونق بخشیدند به نحوی که تعداد نمایش های تولید شده در کشور در سال 1384 به 3132 اثر و در سال 1391 به 4 هزار و 891 اثر رسید.

این میزان از سال‌های 1394-1395 و همزمان با رشد تعداد تماشاخانه های خصوصی و نیز ساده کردن فرآیند مجوز اجرا توسعه محسوسی پیدا کرد، به نحوی که در حال حاضر به طور میانگین روزانه 100 تا 110 نمایش در کشور به روی صحنه می روند.

 

• توجه به فعالان حوزه تئاتر

یکی دیگر از رویکردهای مهم اداره کل هنرهای نمایشی در سال‌های اخیر توجه به هنرمندان و گروه‌های نمایشی به عنوان اصلی ترین رکن در تئاتر بود. هنرمندانی که اکثر آنها پس از تحصیل به دلیل کمبود امکانات، نبود مکانی برای اجرا و بی مهری های مختلف گوشه عزلت گرفته و راه خود از تئاتر جدا کرده بودند و گروه معدود فعال نیز برای هر اجرا با مشکلات عدیده ای روبرو می شدند و در مسیر تحقق شعار قرار گرفتن تئاتر در سبد فرهنگی خانواده ایرانی، نیاز بود به انحای مختلف راهی برای جذب حداکثری آنها یافت.

اداره کل هنرهای نمایشی در گام اول تصمیم جمع آوری اطلاعات هنرمندان حرفه ای تئاتر نمود و در یک فرآیند یک ساله توانست به یک مجموعه کامل دست یابد(براساس آخرین آمار در حال حاضر 3هزار و 470 هنرمند حرفه ای تئاتر در بیش از 370 گروه نمایشی فعالیت دارند).

پس از آن به منظور جذب حداکثری هنرمندان،  تدابیر مختلفی ازجمله افزایش جشنواره های، بهره گیری از توان سازمان‌های مرتبط از جمله شهرداری ها، حوزه هنری، بسیج و ... ، اختصاص بودجه خاص برای استان‌ها و ... را در دستور کار قرار داد.

تدوین آیین‌نامه جدید تأسیس شعب استانی انجمن هنرهای نمایشی ایران  یکی دیگر از اقدامات مهمی بود که این اداره کل به منظور جلب نظر هنرمندان بر آن صحه نهاد. براساس این آیین نامه شهرستان‌هایی که بیش از پنج گروه نمایشی پروانه‌دار دارند می‎توانند نسبت به ایجاد دفتر نمایندگی انجمن و برگزاری انتخابات مطابق این آیین‌نامه اقدام کنند. شرایط نامزدی افراد برای شرکت در انتخابات هیأت رییسه نیز عضویت در هسته مرکزی یکی از گروه‌های نمایشی پروانه‌دار استان بود.

حضور هنرمندان در جایگاه مدیریتی تئاتر استان‌ها با توجه به آشنایی آنها با چالش ها و مشکلات نمایش استان نقش بسزایی در فعالسازی گروه‌های نمایشی و جلب مخاطبان داشته و دارد.

 

• افزایش جشنواره ها و رویدادهای تئاتر 

روزگاری تئاتر فقط در صحنه جولان می داد و هنرمندان برای دیده شدن نیازمند فضایی برای اجرا بودند. اما به مرور سیاستگزاری ها بدین سمت رفت که برای رشد و توسعه با برگزاری جشنواره های مختلف آمار تولیدات را گسترش دهند.

 جشنواره فجر اولین جشنواره کشوری بود که پس از پیروزی انقلاب در سال 1361 رو نمایی شد. جشنواره ای که اگرچه در 5 سال نخست بیشتر به اجرای نمایش هایی با مضامین انقلاب و جنگ همراه بود اما در سالهای بعد به تدریج بازتاب مسائل دیگر نیز شد.

این جشنواره به تدریج شاخ و برگ پیدا کرد و ضمن توجه به حوزه های مختلف نمایشی، در گستره جغرافیایی –جشنواره استانی و منطقه ای-  نیز ریشه دواند.

در سال 68 نخستین دوره جشنواره تئاتر سنتی- آیینی با اجرای 11 نمایش از تهران و شهرستان‌ها راه اندازی شد. همزمان با این جشنواره مرکز هنرهای نمایشی جشنواره تئاتر عروسکی را نیز از اول تا هفتم همان سال رونمایی کرد. جشنواره ای که از همان ابتدا مورد استقبال قرار گرفت و 13 هزار مشتاق را به خود جلب نمود.

با گذر زمان به مرور جشنواره های دیگر نیز به بدنه تئاتر کشور افزوده شدند که از آن جمله می توان به جشنواره بین المللی تئاتر کودک و نوجوان(1370)، جشنواره ملی تئاتر مقاومت- فتح خرمشهر(1376)، جشنواره سراسری تئاتر رضوی(1382)، جشنواره بین المللی تئاتر خیابانی مریوان(1384)،  جشنواره تئاتر خیابانی شهروند لاهیجان اشاره کرد.

در کنار این جشنواره ها، سایر نهادهای فرهنگی کشور نیز تلاش کردند تا با برگزاری جشنواره های مختلف دین خود را به این حوزه ادا کنند که از آن جمله می توان به جشنواره سراسری تئاتر سوره ماه (حوزه هنری)، جشنواره بین المللی تئاتر دانشگاهی ایران، جشنواره تئاتر شهر، جشنواره سراسری تئاتر مقاومت، جشنواره بین المللی نمایش عروسکی دانشجویی، جشنواره تئاتر خمسه، جشنواره سراسری تئاتر معلولین . ... اشاره کرد.

این گستره حضور علاوه بر غنی سازی تئاتر کشور و افزایش تولیدات نقش بسزایی در پیوند تئاتر با مخاطبان داشته و دارند.

 

حضور سبد فرهنگی خانوار آرمانی در دسترس

بی شک تحقق شعار قرار گرفتن تئاتر در سبد فرهنگی خانوار اگرچه آرمانی دور دست است اما با حرکتی که مسئولان و هنرمندان این حوزه در سال‌های اخیر بر آن همت نهاده اند غیر ممکن نیست.

براساس آماری که در گزارش اقتصاد فرهنگ در ایران (هنرهای نمایشی) در سال 1392 توسط دفتر مطالعات فرهنگی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی منتشر شد، تعداد تماشاگران تئاتر در سال 1383، یک میلیون 78 هزار نفر بود که این میزان در سال 1391 به 2 میلیون و 208 هزار نفر رسید.

متوسط رشد سالانه تعداد تماشاگران از سال 92 به بعد که بر طبق آمار بیش از 28 درصد در سال است  نشان می دهد مسئولان حوزه تئاتر راه صحیحی را در جهت قرار دادن این هنر متعالی در سبد خانوار در پیش گرفته اند و با این روند بی شک باید در انتظار تحقق آن در سال‌های نه چندان دور باشیم.

 

منابع آماری:

- اقتصاد فرهنگ در ایران (هنرهای نمایشی)، ابراهیم غلامپور آهنگر، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، دی ماه 1392

- تئاتر در سال‌های پس از انقلاب، همشهری آنلاین، 22 بهمن 1385

- سایت ایران تئاتر