همزمان با سی و یکمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران انجام شد
مروری بر فعالیت مراکز نشر در عرصه هنرهای نمایشی
ایران تئاتر:همزمانی با برگزاری نمایشگاه بین المللی کتاب تهران شاید بهترین بهانه را برای مرور آنچه در طول یک سال گذشته در حوزه نشر شاهد بوده ایم و به ویژه دستهبندیهای موجود در این منابع را فراهم میکند.
انتشارات حوزۀ تئاتر در ایران عموماً در همان دستهبندیهای تعریفشدهای جا میگیرد که در همه نقاط جهان رایج است. اما فارغ از کثرت و جنبۀ کمی منابع مکتوب منتشر شده در این عرصه که نیازمند آمارسنجی دقیق و همهجانبه است، نسبت ردههای این منابع در کنار یکدیگر چگونه معادلهای را شکل میدهد و چه دادههایی را در اختیار ما میگذارد؟ نمایشنامههای ایرانی، ترجمۀ نمایشنامههای خارجی، آثار پژوهشی تألیفی داخلی و ترجمه، منابع تئوریک هنر نمایش، زندگی نامهها و بررسی آثار هنرمندان شاید اصلیترین دسته بندیهای شناخته شده در انتشارات حوزه نمایش را شکل میدهند. شاید جالب توجه باشد اگر با مروری بر یک تمرکز آماری مشخص به نسبت موجود در این دستهبندیها بتوان نزدیک شد. گزارش پیش رو تلاش میکند تا از طریق نگاهی به آثار منتشر شده در حوزه نمایش در مقطع یک سالۀ گذشته چنین نسبتهایی را تا اندازه ای آشکار کند، اما پیش از هر چیز در این ارتباط لازم است توجه شود که دادههای مبنا در این آمارسنجی از گزارش رسمی خانه کتاب تا مهرماه 1396 ، همچنین اطلاعرسانیهای ناشران و نویسندگان در رسانههای عمومی اخذ شده و هرگز نمیتواند مدعی پوشش صد در صدی تولیدات حوزۀ نشر در این عرصه باشد.
نمایشنامهها به عنوان پیکره اصلی مجموعه نشرحوزه تئاتر
همانگونه که از پیش میتوان تصور کرد، عمدهترین منابع منتشر شده یک سال گذشته در عرصه تئاتر دربرگیرنده نمایشنامههای ایرانی و خارجی است. جالب توجه است که نسبت عددی این نمایشنامهها برابری عددی بسیار نزدیکی را در این سال نشان میدهد. به این ترتیب در این بررسی اجمالی هر یک از ردههای نمایشنامههای ایرانی و خارجی عددی بین یکصد و هشتاد تا دویست را نشان میدهد. همینجا لازم است اشاره شود که مجموعه نزدیک به چهارصد عنوان نمایشنامه ایرانی و خارجی در نسبتی بزرگتر به چاپ اول و در مواردی هم به چاپهای بعدی این آثار اختصاص دارد. اما به جز این نسبت عددی نکات دیگری از انتشار این مجموعه میشود به دست آورد که در جای خود میتواند حائز اهمیت باشد.
همانطور که انتظار میرود بخش بزرگی از نمایشنامههای منتشر شده در سال گذشته به آثار نویسندگان شناخته شده تر ایران و جهان اختصاص دارد. از میان نویسندگان معتبر جهان که آثارشان در بازۀ زمانی مورد نظر این گزارش درنوبت های مختلف چاپ منتشر شده میتوان به واسلاو هاول، هانریش بول، آگاتا میلر، تونتون وایلدر، دیوید آیوز، اریک امانوئل اشمیت، آرتور میلر، آگوست استریندبرگ، یاسمینا رضا، ساموئل بکت، نیل سایمون، ژان باپتیست مولیر، ماتئی ویسنی یک، ادوارد آلبی، لیلیان هلمن، هنریک ایبسن، ویلیام فاکنر، سام شپرد، ساموئل بکت، یوجین اونیل، برتولت برشت و هارولد پینتر اشاره کرد. با این وجود نمایشنامههایی از نویسندگانی که برای مخاطب ایرانی کمتر شناخته شدهاند نیز در این فهرست به چشم میخورد که از اصلیترین آنها میتوان به نامهایی چون پتر تورینی، جولز تاسکا، دونالد مارگولیس، رابرت شنکن، آرتور واتکین، لئونید گنریخوویچ زورین، تیتوس ماکیوس پلوتوس، و لارش نونن اشاره کرد.
همچنین از نمایشنامه نویسان شناخته شدۀ ایرانی که اثر یا آثاری از آنها در سال 96 منتشر شده میتوان به زنده یادان اکبر رادی و نادر ابراهیمی، محمد چرمشیر، ابراهیم مکی، غلامحسین دولت آبادی، محمد یعقوبی، محمد رحمانیان، حمید رضا نعیمی، چیستا یثربی، نغمه ثمینی، بهمن فرسی، شهرام کرمی، نصراله قادری و منوچهر اکبرلو اشاره کرد. اما در آثار منتشر شده در ردۀ نمایشنامه نویسان ایرانی نیز با نامهای تازه تری در این عرصه روبه رو میشویم که از میان آنها میتوان بهرام صادقی مزیدی، رئوف محمودپور، سمیرا نخبه دهقان، محمد حسن شهسواری، میثم فرهمندیان، مهتاب امیری، امید طاهری، آزاده فخری، اصغر کاظمی پور، داود کردبچه، رسول حق شناس، وحید جانفرسا و مریم منصوری را نام برد.
انتشار مجدد متنهای نویسندگان مطرح ایران و جهان
یکی از نکات قابل توجه در بررسی آثار منتشر شده نویسندگان مطرح ایران و دیگر کشورهای جهان نوبتهای چاپ این آثار است که نشان از توجه ویژه مخاطبان و علاقه مندان هنرهای نمایشی به این چهرههای برجسته ادبیات نمایشی است. چنانچه در این بررسی اجمالی مشاهده میشود روند چاپهای مجدد آثار این نویسندگان در سالهای متمادی، در سال 1396 هم ادامه داشته است. به عنوان نمونههایی از این دست از میان نمایشنامه نویسان مطرح جهان میتوان به نمایشنامههای جاویدان ویلیام شکسپیر از جمله نمایشنامه «هملت» اشاره کرد که سال گذشته برای بیست و یکمین بار از سوی انتشارات علمی و فرهنگی به چاپ رسید. لازم به یادآوری است که تجدید انتشار این نمایشنامه برای بیست و یکمین بار تنها از سوی این مرکز نشر صورت گرفته و در سالیان گذشته این اثر توسط مراکز دیگر نشر به دفعات بسیار منتشر و عرضه شده است. نمایشنامه «مرگ فروشنده» نوشته آرتور میلر هم یکی از این نمونهها است که در سال گذشته برای بیستمین نوبت از سوی نشر قطره منتشر شد. در همین رده نمایشنامههای « باغ آلبالو» و « سه خواهر» اثر آنتوان چخوف هم به ترتیب برای پانزدهمین و سیزدهمین بار و تنها از سوی نشر قطره تجدید چاپ شدند. به عنوان نمونههای دیگر از این دست نمایشنامههای « مردههای بی کفن و دفن» از ژان پل سارتر با نوبت چاپ هشتم، همچنین « خاکستر به خاکستر» هارولد پینتر، « رکوئیم برای یک راهبه» آلبر کامو و « گلن گری، گلن رأس» اثر دیوید ممت هر یک برای هفتمین بار در سال گذشته انتشار مجدد یافتند.
در هین ارتباط و در ردۀ نمایشنامههای ایرانی تعدادی از آثار زنده یاد اکبر رادی از جمله « لبخند باشکوه آقای گیل»، « شب روی سنگفرش خیس»، « مرگ در پاییز» و « هملت با سالاد فصل» هر یک هفتمین نوبت چاپ را در نشر قطره تجربه کرد.
منابع تألیفی و پژوهشی حوزه هنرهای نمایشی
دور از انتظار نیست که آثار تألیفی و پژوهشی تئاتر همواره نسبت عددی کوچکتری را در مجموعه انتشارات این عرصه را به خود اختصاص دهد. چنان که این گزارش اجمالی نشان میدهد نسبت عددی این دسته ازمنابع مکتوب حوزه تئاتر به زحمت از یک دهم مجموعه منابع منتشر شده در این عرصه فراتر میرود. با این وجود همین بررسیها نشان میدهد که در سال گذشته آثار پژوهشی و تألیفی ارزشمندی به منابع مکتوب تئاتر در کشور افزون شده است. در این بخش از گزارش با توجه به تعداد محدود کتابهایی با این خصوصیات مجال بیشتری برای مرور بر آنها خواهیم داشت.
«تئاتر معاصر آسیا:، اولین جلد از مجموعه دایره المعارف تئاتر معاصر جهان، یکی از این منابع ارزشمند است که برای اولین باردر سال 96 و در دو نوبت به دو چاپ رسید. «تاریخ تئاتر در ایران» نوشته ویلم ام فلور با ترجمه سروش زاغیان نیز اولین نوبت چاپ را در سال 96 پشت سر گذاشت. کتابهای «تمرینهای تئاتر فمینیستی. کتاب راهنما» ، اثر ایلین استن و ترجمه شیرین بزرگمهر از سوی نشر بیدگل، «تئاتر ابسورد»، از مارتین اسلین و ترجمه مهتاب کلانتری از نشر اختران، و «روی صحنه، نمایش و آموزش و پرورش» از لیزا بنی وینترز و ترجمه ژیلا مشعشعی ازنشر پژواک فروزان از دیگر نمونههای آثار تألیفی بودند که نسخه فارسی آنها برای استفاده علاقه مندان ایرانی در سال 96 به انتشار رسید.
همچنین در ردۀ آثار تألیفی نویسندگان ایرانی در این سال به عنوان نمونه کتابهای «تحلیل در تئاتر»، و «زبان آرکائیک در نمایشنامههای بهرام بیضایی» نوشته ایرج افشار اصل از نشر نظری، «هنر نمایش از دیروز تا امروز» تألیف الهه شهریاری از نشر آگه، «مبانی فنی و هنری سالنهای تئاتر»، تألیف عبدالخالق مصدق از نشر نمایش، «نمایش درمانی» تألیف عظمت دریواسی و ام البنین موسوی چمانی از نشر راز نهان، «تکه و تکه کاری در سیاه بازی»، تألیف مریم نعمت طاووسی از پژوهشگاه میراث فرهنگی، «تئاتر در متن ، رویکردی تحلیلی ساختاری به نمایشنامه نویسی» تألیف حسن پارسائی از نشر افراز و «دراماتورژ در تئاتر ایران» تألیف فاطمه صبائی و سروش طاهری از نشر آرسس برای اولین بار منتشر شدند.
در همین رده همچنین تعدادی از دفترهای پژوهشی دنباله دار در سال گذشته فرصت انتشار مجلدهای تازه خود را یافتند که از این میان میتوان به «دفترهای تئاتر، مجموعه مقالات و آثار ، ایرانی و خارجی» به اهتمام ژیلا اسماعیلیاناز نشر نیلا، «دفتر تعزیه 14 و 15 نمایشنامه مذهبی فارسی» گردآوری مهدی دریایی و محمد حسن رجایی زفره ای، همچنین «دفتر پژوهش 3، مقالهها و خطابهها» به همت محمدحسین ناصربخت از نشر نمایش اشاره کرد.
در همین بخش ناشرانی از دیگر استانهای کشور نیزدر سال گذشته به انتشار آثار پژوهشی و تألیفی و بعضاً با رویکردی بومی گرایانه اقدام کردند که با وجود نسبت عددی پایین اما در جای خود حائز اهمیت است. «تحلیل و بررسی تاریخی هنری مکانهای نمایشی تبریز »( در صد سال اخیر) تألیف صونا بهاری از نشر شایسته در تبریز، «تئاتر گیلان پس از انقلاب 59-89» تألیف علیرضا پارسی از نشر فرهنگ ایلیا در رشت، همچنین «روانشناسی اسطوره و ادبیات نمایشی با تاکید بر نمایشنامههای ادیپ شهریار، مردی برای تمام فصول، پرومته در زنجیر و...» تألیف مهناز آریان منش از نشر مینوفر در مشهد از این جمله است.
موضوع شایسته اشاره در آخرین بخش مرور منابع تئوریک تألیفی و پژوهشی حوزه هنرهای نمایشی منتشر شده در سال گذشته، تجدید انتشار بعضی از این منابع است که در سالهای گذشته به مخاطبان هنرهای نمایشی معرفی شده است. از این میان میتوان به کتاب «تئوری استانیسلاوسکی در پرورش هنر پیشه» نوشتۀ پرویز تاییدی اشاره کرد که در سال گذشته به چاپ هشتم رسید. «درام: بررسی چیستی و تحولات آن» نوشته آر اف کلارک و ترجمه محمود دهقان چاپ دوم، «تئاتر درمانی و نمایش زندگی» نوشته فیل جونزو ترجمه چیستا یثربی چاپ سوم، «اصول کارگردانی نمایش» نوشته الکساندر دین و ترجمه محمد باقر قهرمانی چاپ هشتم، «راه داستان: فن و روح نویسندگی، نمایشنامه نویسی» کاترین آن جونز و ترجمه محمد گذر آبادی چاپ ششم، «مقدمه ای بر تئوری . تئاتر» مارک فورتیه و ترجمه علی ظفرقهرمانی نژاد چاپ دوم، «مطالعات بنیادین تئاتر» روبرت لیچ و ترجمه مریم نعمت طاووسی چاپ دوم، همچنین «رویکردهایی به نظریه اجرا» به اهتمام علی اکبر علیزاد چاپ سوم خود را پشت سر گذاشتند.
نشر حوزه تئاتر کودک و نوجوان
بخش پایانی مرور دسته بندی انتشارات حوزۀ تئاتر در سال گذشته را ناچار باید با یک دریغ همراه کرد چرا که منابع منتشر شده در این بخش نسبتی بسیار کوچک از مجموعه انتشارات عرصه هنرهای نمایشی را در بر میگیرد. هرچند این فقدان را باید تابعی از الگوی حوزه نشر تئاتر در سالهای پیشین به حساب آورد و هرگونه بازنگری در این باره را به تجدید نظر در این الگوها معطوف کرد، اما تعیین اولویتها و اقتضائات این بخش از منابع مکتوب هنرهای نمایشی هم امری است که میتواند در جبران این کمبودها و آغاز نگاهی جدی تر به حوزه نشر تئاتر کودک و نوجوان راهگشا باشد. با این وجود و در چنین شرایطی شاید ارزش اقدامهای بعضی از ناشران در تولید منابعی از این دست بیش از پیش جلوه کند.