نگاهی به نمایش «دده خانم» به نویسندگی و کارگردانی جواد عاطفه
ماجرای ضیافتی پرهیاهو به میزبانی یک زن مرده شور
ایران تئاتر، کیارش وفایی: مسائل اجتماعی و تاریخی دو مقوله مهم در طول حیات بشریت به شمار میآیند. زیرا همه چیز تحت تاثیر این موارد شکل گرفته و ثمره این دو موضوع آن است که نسلهای بعد راه رفته را ادامه میدهند و یا بر اساس آنچه که برداشت کردهاند مسیر خود را به سوی دیگر هدایت میکنند. انتخابی که گاهی به پیروزی و گاهی به شکست منجر شده و خواهد شد و دیگر هیچ.
مرور اتفاقها و رویدادهای مهم اجتماعی و تاریخی باعث میشود تا جوامع امروز بشری در زمینههای گوناگون تغییرات قابل توجهای را تجربه کنند. حتی گاهی این تجربهها سبب شده است تا اقشار بسیاری بتوانند به خواستههای خود برسند و گاهی آن رویدادها که دیده یا شنیدهاند را فراموش کنند. حال این تاثیرات در طول زندگی بشر عمری طولانی دارد زیرا که به باور، عقیده و سرلوحهای بدل شده است که تاسی از آن به منزله رفتاری عقلانی در آن جامعه به حساب میآید. بنابراین کاربرد رجوع به چنین داشتههایی در تمام جهان هر روز قابل دسترسی است زیرا دائم به سوی تکرار و جاودانه شدن میرود. لذا این کاربرد در دنیای نمایش نیز بسیار قابل استفاده است با این دیدگاه که متون نمایشی و آثاری که با چنین خصیصهای روی صحنه میروند در قالبی مشخص با دیدگاهی معین حرفی تازه را خواهند زد.
البته این کنش و واکنشی که در زمان معاصر رخ میدهد باتوجه به تغییرات و پیشرفت در تمامی مسائل جهان کنونی قابلیت پرداخت بیشتری را دارا هستند. زیرا که در دنیای مدرن بسیاری از تئوریها، رفتارها و ایدئولوژیها در شکل و قالب زمان حال به دید مخاطب میرسد. قابلیتی که در دنیای نمایش میتواند بریدههایی از مسائل چندین دهه یا سال را در مدت زمانی مشخص معرفی کند به طوری که بدانیم کدامیک درست و کدامیک نادرست هستند. در واقع مخاطبهای امروز، مجمع هئیت داورانی هوشیار را تشکیل دادهاند که در انتخاب خود سختگیر بوده و هر چیزی را به راحتی در پوشه باور و یقین خود جای نمیدهند.
نمایش «دده خانم» در جهان خود سعی دارد تا شرح مسائلی را در مقیاسی بسیار کوچک و در زندگی شخصیت زنی به نام «دده خانم» روایت کند. روایتی که در آن همه چیز تحت تاثیر داشتهها و نداشتههایی است که مسیر زندگی، موقعیت اجتماعی، اهداف درونی و بیرونی آن شخصیت را بروز میدهد. اهمیتی که سبب خواهد شد تا بیشتر از جریانهای سطح زندگی این شخصیت از لایههای درونی آن مطلع شویم.
لذا این نگاه فضایی را ایجاد میکند تا از زاویه مخالف همیشه یعنی دیدگاه بیرونی، برون ریزی از جهانی درونی را به نظاره بنشینیم که گدازههایی از خود خارج میکند. لذا باید اشاره داشت که متن این اثر با شاخصه اجتماعی که در ساختار خود تعریف داده تلاش میکند تا همه چیز را در سیطره روایت عیان سازد. بنابراین نویسنده و کارگردان این نمایش برای رسیدن به هدف خود از اهرمهای مکتب اکسپرسیونیستم و خصیصه قابل توجهای به نام مونولوگ در شیوه اجرایی بهره برده است. خصیصهای ممتاز که قابلیت آن را دارد تا شخصیت بتواند با خلوتی که برای خود در جهان نمایش پدید میآورد بی آنکه کسی مزاحم حرف زدنش باشد برون ریزی کند و از راز و رمزهایش بگوید. حاصلی که در این اثر به درستی از آن استفاده شده به طوری که مخاطب را به درون جهان خود میبرد و تا آخرین لحظه رهایش نمیکند. البته باید یادآور شد که متن نمایشنامه این اثر بسیار در فضای خلق شده که شاهدش هستیم اثر گذاشته و حتی میتوان گفت تمام ارکان این نمایش را تحت تاثیر خود قرار داده است. اهمیتی که در طراحیها، میرانسنها و رویکرد و تحلیل بازیگر شخصیت «دده خانم» به وضوح مشخص است.
طراحیهای صحیح در زمینه صحنه، لباس و نور در این نمایش کارکردی قابل توجه در باورپذیر بودن موقعیت مکانی و زمانی اثر برای مخاطب پیش میآورد، به طوری که مخاطب احساس میکند در زمان اجرا رو به روی یک زن مرده شور که فرزندش مرده و باید او را بشورد نشسته و در غسالخانه به حرفهای زن و اتفاقهایی که او از سر گذارنده است گوش بدهد. رویکردی که باعث میشود تا در جهان اثر بحران زن بودن در جامعه مردسالار و مبارزه این شخصیت با شرایط کنونی، خانواده، حمایت از فرزند و البته برخورد با زندگی در قاب و اندازهای مناسب به تصویر کشیده شود. لذا باید اشاره داشت که شخصیت پردازی درست و کارآمد در متن نمایش یکی از برگهای برنده است که فضایی را ایجاد میکند تا همه چیز در اندازهای مناسب در اشاره به مقوله مرگ و بی پروا شدن برای رویارویی با آن ظاهری متفاوت به خود بگیرد. بنابراین این نمایش شخصیت محور که بسیار به ساختار موقعیت محور بودن هم تکیه دارد توانستهاند به محورهای اصلی روایت بدل شوند. حال این موضوعها باعث شده است تا کارگردان بتواند با در نظر گرفتن شرایط اجتماعی و داشتههایی که از سوی او در متنی که به نگارش در آورده است با خصوصیاتی متمایز قابل ارائه باشد. اهمیتی که در ازای رعایت کردن کامل قوانین جهان نمایش میتواند فضایی مناسب را برای مخاطب لذت بخش و مثمرثمر کند.