نگاه موزه‌ای مانع به روز شدن نمایش‌های ایرانی است

محسن سراجی نویسنده، کارگردان و پژوهشگر شناخته‌شده و مطرح کشورمان که به تازگی در کارنامه هنری خود کارگردانی آثاری همچون؛ «سبز سرخ»، «دعوت به مراسم خاکسپاری»، «سحرسرگردان»، «شب شقایق»، کتاب‌های پژوهشی مختلفی همچون؛ «نظریه نمایش سیاه‌بازی»، «بررسی جایگاه کمدی در نمایش»، «تعزیه نمایش ملی مذهبی ایران»، «تئاتر معنوی و نیاز به معنویت» و همچنین نگارش نمایشنامه‌هایی همانند؛ «پریچهر»، «بیژن و منیژه»و... را دارد، این روزها مشغول آماده‌سازی کتابی پژوهشی درزمینه ادبیات نمایش ایرانی است.

کتاب «نظریه نمایش سیاه‌بازی» به قلم محسن سراجی ازجمله پرطرفدارترین آثار این نویسنده است که به تازگی به چاپ سوم رسیده. کتابی که او در شش بخش «تبارشناسی سیاه‌بازی»، «خیرمقدم»، «پیش‌پرده خوانی»، «نمایش سیاه‌بازی»، «رقص در نمایش سیاه‌بازی» و «شیوه‌ها و شگردهای سیاه‌بازی» به رشته تحریر درآورده و خسرو حکیم رابط درباره ویژگی آن خطاب به اهالی تئاتر نوشته: «آنچه امروز و بیشتر می‌تواند موردتوجه و حتی مورداستفاده اهل تئاتر قرار گیرد، بخش مربوط به ساختار این نمایش سنتی است. محصولی از فرهنگ‌سازان فروتن و بی‌نام‌ونشان... که گرچه امروز دیگر امکان یا کاربرد اجرایی ندارد، اما عناصر موجود در این ساختار نمایشی بدون متن، و ریزبینی و ریزه‌کاری‌های آن اگرنه آموزنده، لااقل می‌تواند عبرت‌آموز باشد.»

نویسنده کتاب «نظریه نمایش سیاه‌بازی» که به‌تازگی برای سومین بار چاپ و روانه بازار کتاب شده، در گفت‌وگو با ایران تئاتر درباره استقبال خوانندگان از این کتاب گفت: واقعیت این است با توجه به اینکه متأسفانه و معمولاً در حوزه نمایش ایرانی استقبال حتی از طرف دانشجویان و متخصصان تئاتر نیز خیلی زیاد نیست اصلاً تصور نمی‌کردم که انتشار این کتاب به چاپ دوم هم برسد، ولی خوشبختانه با استقبالی که شد اخیراً برای سومین بار به چاپ رسید.

سراجی که نگارش کتاب «نظریه نمایش سیاه‌بازی» نزدیک به سه سال زمان برده، در پاسخ به این سؤال که علت عدم استقبال مخاطبان از آثار پژوهشی را در چه عواملی می‌داند، به ایران تئاتر اظهار کرد: متأسفانه ما در حوزه پژوهش‌های غیر نمایش ایرانی نیز دچار مشکلات فراوانی هستیم و استقبال کمی از آن‌ها می‌شود اما من فکر می‌کنم دلیل اصلی این مسئله وجود یک فضای هیجانی و افسارگسیخته در تئاتر ما هست.

این نویسنده ادامه داد: همان‌طور که ما در حوزه اجرا مشکلات فراوانی داریم یا مثلاً در گسترش بخش خصوصی تئاتر نیز دچار مشکلات فراوانی هستیم، پس حوزه نمایش‌های ایرانی نیز از این قاعده مستثنا نیست.

سراجی افزود: حوزه پژوهش، حوزه تفکر، تأمل، صبوری و دانش است وقتی در یک فضا و جهانی قرار می‌گیریم که همه دچار این هیجان هستیم که برویم نمایش فلان بازیگر را ببینیم و نه نمایش فلان نویسنده یا کارگردان را، درنتیجه طبیعی است که تأمل و تفکر و پژوهش اقبال چندانی ندارد.

نویسنده کتب «نظریه نمایش سیاه‌بازی» در ادامه با اشاره به وضعیت پایان‌نامه‌های دانشجویی و اینکه حتی ازنظر آماری تعداد پایان‌نامه‌هایی که در حوزه نمایش‌های ایرانی هستند بسیار پایین‌ است، اظهار کرد: در این فضا وقتی به اجرای نمایش‌های ایرانی نگاه می‌کنیم می‌بینیم که اجرای نمایش‌های ایرانی، به معنای نمایش‌هایی که هویت و آرم و مارک نمایش ایرانی را داشته باشند و بتواند با مخاطب امروز ارتباط برقرار کند نیز تعداد پایینی دارد.

او در پاسخ به این سؤال که با توجه به افزایش تعداد دانشجویان تئاتر و همچنین فارغ‌التحصیلان این رشته در دو دهه گذشته، چرا این افراد نیز از آثار پژوهشی استقبال نمی‌کنند، گفت: در چنین شرایطی طبیعی است جامعه به دنبال نیازهای عمده‌ی فکری و اندیشه‌ای جامعه‌ی خود نیست و به دنبال نیازهای سطحی و کف جامعه مخاطب می‌رود. به عبارتی آن‌ها تلاش می‌کنند با آن بخش از جامعه ارتباط برقرار ‌کنند که آن ارتباطی است از جنس تئاتری که به آن تئاتر آزاد می‌گوییم. یعنی این رابطه به سمت حداکثر سطح گرایی پیش می‌رود.

سراجی اضافه کرد: حتی ما در اجرای آثارمان نیز می‌بینیم که اندیشه‌ورزی و استقبال از تفکر چندان دیده نمی‌شود. تماشاگر اصلی تئاتر خیلی بدش نمی‌آید که تئاتر محلی بشود برای آنکه لحظاتی خوش بگذراند؛ یعنی تئاتر جای خالی عناصر دیگری که شاید در جامعه ما وجود ندارد را پُر کند.

این نویسنده و پژوهشگر تئاتر درباره انگیزه اولیه نگارش کتاب «نظریه نمایش سیاه‌بازی» نیز گفت: در آغاز و در دوران دانشجویی به کارهای پژوهشی خیلی علاقه داشتم ولی اگر خیلی صادقانه بخواهم بگویم این است که من در یکجایی به نقطه‌ای رسیدم که متوجه شدم بااینکه در خصوص نمایش‌های غربی و آثار غیر ایرانی کارهای پژوهشی زیادی انجام‌شده اما باز این پژوهش‌ها کافی نیستند. لذا وقتی به مقوله پژوهش در آثار ایرانی نگاه کردم دیدم که در این زمینه آثار پژوهشی بسیار کم است و به همین خاطر نگارش این کتاب را به‌صورت میدانی آغاز کردم که حدود سه سال زمان برد.

او بابیان اینکه نوع مواجهه با شیوه پژوهش را یکی از دلایل استقبال از این کتاب می‌داند، تصریح کرد: تصور می‌کنم یکی از دلایل موفقیت این کتاب در مواجهه با مخاطب خود این باشد که یکی از مشکلات برخی از آثاری که منتشرشده این بود که اکثر پژوهش‌ها خیلی به شیوه سنتی ارائه‌شده‌اند ولی من تلاش کردم تا جایی که ممکن است یک اثر تحقیقاتی بر اساس اصول و روش‌های پژوهشی طبقه‌بندی‌شده و دانشگاهی ارائه کنم. درواقع هم می‌خواستم که یک تحقیق کاملاً عملی و علمی باشد و دانشجویی که می‌خواهد به شکل عملی چیزی بداند بتواند از آن استفاده بکند. او همچنین نقش تاثیرگذار نشر قطره در مراحل مختلف انتشار و پخش این کتاب را نیز از دیگر عوامل این موفقیت دانست.

این کارگردان و نویسنده تئاتر همچنین در پاسخ به این سؤال که وضعیت اجرای نمایش‌های سنتی و ایرانی در حال حاضر را چگونه ارزیابی می‌کند، اظهار داشت: این روزها آثار سعی می‌کنم ببینیم اما در کل متأسفانه یک مشکل اساسی در مورد نمایش‌های ایرانی داریم و آن این است که یک نگاه موزه‌ای به این آثار داریم. یعنی من معتقدم از روزی که اسم این‌گونه نمایش‌ها را نمایش‌های سنتی گذاشتیم، نگاهمان کاملاً موزه‌ای شد و همین مسئله باعث گردیده که این آثار هیچ‌وقت به‌روز نشود. درحالی‌که یکی از ویژگی‌های نمایش‌های ایرانی همواره این بوده که خودش را همیشه در طول تاریخ از دورن خودش را بازسازی و به روز کرده اما در حال حاضر هم در متن و هم در اجرا علیرغم تلاش‌هایی که می‌شود این اتفاق نمی‌افتد.

سراجی در پایان درباره جدیدترین فعالیت‌های خود نیز به ایران تئاتر گفت: در حال حاضر کتابی در دست دارم که در حوزه ادبیات نمایش ایرانی است ولی هنوز زمان انتشار آن مشخص نیست. اما در حوزه نمایشنامه دو اثر با نام‌های «دیدار با پرفسور داتی» و «ستمکاری‌های پس از مرگ یک نویسنده» را آماده انتشار دارم که امیدوارم تا اوائل مردادماه سال‌جاری روانه بازار کتاب بشود.