به بهانه ایام سوگواری سید و سالار شهیدان و 40 سالگی انقلاب اسلامی
تعزیه هنری انقلابی برای توسعه مقاومت
ایران تئاتر- اسماعیل مجللی*: اگرچه تعزیه شکلگرفته شده در عصر قاجاریان است و اجرای امروزه تکرار همان برنامه قرن ۱۹ میلادی است اما بهصراحت میتوان اذعان نمود که تعزیه یک هنر انقلابی است
از زمانی که برای نگارش کتاب شبیه نامه قلم را در دست گرفتم، با توجه به اینکه خود در کسوت تعزیه ظاهر میشوم در نگارش این اثر تمام جوانب مربوط به تعزیه در نظر گرفتم و کوچکترین، جزئیترین مسائل مربوط به تعزیه را در این کتاب به تحریر درآوردم، یکی از سرفصلهای مهمی که خیلی ذهن بنده را در مورد تعزیه مشغول به خود نمود نقش انقلاب اسلامی در هنر انقلابی تعزیه بود. اگرچه تعزیه شکلگرفته شده در عصر قاجاریان است و اجرای امروزه تکرار همان برنامه قرن 19 میلادی است اما بهصراحت میتوان اذعان نمود که تعزیه یک هنر انقلابی است و انقلاب نجاتدهنده اصلی این هنر ارزشی است درحالیکه پیش از انقلاب، روستاها و شهرهای کوچک شاهد اجرای تعزیه بودند و اجرای تعزیه در شهرها با ممنوعیت مواجه بود و این روند تا سالهای آغازین انقلاب نیز ادامه داشت، اما با پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی و براثر تأکیدهای مکرر، حضرت امام خمینی (ره)، مبنی بر اجرای عزاداری سنتی باشکوه هرچه افزونتر، تعزیهخوانی رواج یافت.
ایشان در استفتائات خود میفرمایند: عزاداری برای سیدالشهدا از افضل قربات و مایهی تقویت روح ایمان و شهامت اسلامی و ایثار و فداکاری و شجاعت در مسلمین است؛ و در فتوایی دیگر میفرمایند: شبیهخوانی اگر مشتمل بر محرمات و موجب وهن مذهب نباشد مانع ندارد، اگرچه روضهخوانی بهتر است و عزاداری برای سید مظلومان از افضل قربات است. با این فرمانها امام (ره) در اوایل انقلاب، روح تازهای در کالبد تعزیه دمیده شد و این هنر که به پستوها و صندوقخانههای روستاها پناهنده شده بود، در شهرها نیز رایج و مرسوم و تبدیل به یک هنر انقلابی گردید.
مقام معظم رهبری نیز در مورد تعزیه میفرمایند: از کارهایی که جنبه خیلی حقیقی ندارد و پرمعنا و پر مضمون نیست به نظر ما بایستی حتماً اجتناب شود. درگذشته هم گفتیم گاهی شبیهخوانیهایی میشود ما با شبیهخوانی موافقیم. مخالف نیستیم اما شبیهخوانی خوب، شبیهخوانی درست، شبیهخوانی منطبق با واقعیت. بعضی از روایات ضعیف را حالا مثلاً فرض کنید که ماجرای شیر و فضه را که حالا اصل قضیه هم معلوم نیست چطور باشد. این را بیایند شبیه کنند و شکل یک شیری را مثلاً بکشند حالا این شیر چی را مثلاً نشان خواهد داد؟ و کدام بعد از ابعاد حادثه حسینی را میتواند نشان بدهد؟ که میبینیم گاهی این چیزها هست. تلویزیون هم بعضاً آنها را نشان میدهد. شبیهخوانی خوب است و مفید است به شرطی که درست منطبق باشد با حوادث. البته پیداست بیان نمایشنامهای که شبیهخوانی هم یک نوع تئاتر و نمایشنامه هست و خوب هم هست، این بابیان معمولی فرق میکند، هنرمندانه باید باشد، خوب باید باشد، در این شکی نیست اما دروغ تویش نباشد، خلاف واقع نباشد، حقایق را برای مردم بیان بکنند.
ایشان در فتوایی دیگر میفرمایند:
اگر مراسم شبیهخوانی، مشتمل بر امور دروغ و باطل نباشد و مستلزم مفسده هم نباشد و با توجه به مقتضیات زمان، باعث وهن مذهب حق هم نشود اشکال ندارد.
پس از انقلاب، تعزیه همچنان بهصورت موروثی و عاداتی مذهبی با شیوههای ابتدایی و امکانات بسیار ساده و به شکل سنتی اجرا میشد، متونی که امروزه در اختیار تعزیهخوانان قرار دارد همان متون دوران قاجار است و کمتر اثری از دخل و تصرف و پالایشهای اساسی در آن دیده میشود که همین موضوع دلیلی بر سنتی بودن این نمایش شده است و امروزه از آن بهعنوان نمایش آیینی سنتی ایرانی یاد میشود. مقام معظم رهبری در مورد موسیقی اصیل ایرانی، چنین میفرمایند: ما در قدیم از زبان موسیقیدانهای معروف شنیده بودیم که میگفتند موسیقی اصیل ایرانی را نوحهخوان و شبیهخوانها حفظ کردهاند؛ موافق خوان، مخالف خوان، علیاکبر خوان، قاسم خوان. هرکدام یک دستگاهی را به اینها میدادند که باید در آن دستگاه بخوانند. این موجب شد که موسیقی نانوشتهی ایرانی - که نه نُت داشت، نه نوشته داشت و نه چیز دیگری داشت - بتواند برسد به دست کسانی که اینها را با نُت و شیوههای جدید بتوانند ثبت و ضبط کنند.
یکی از موارد قابلتوجه در تعزیه که انقلابی بودن این هنر را تأیید میکند، نفوذ آهنگهای انقلابی در تعزیه بود. در تعزیههای دهه 60 آهنگ سرودهای انقلابی به شکل گستردهای توسط نوازندگان ترومپت نواخته میشد. سرودهایی همچون «ای مجاهد شهید مطهر» و یا «مرگ بر تو ای آمریکا» و ... ازجمله مارشهایی بودند که در تعزیهها نواخته میشد و با اقبال عموم نیز مواجه بود. به خاطر دارم که در تعزیه شهادت حضرت عباس (ع) که عباس خوان موظف به در دست گرفتن علمی بود، پرچم سه رنگ جمهوری اسلامی ایران در دستان شبیه ابوالفضل قرار داشت. بیشترین حضور تعزیه در تاریخ پس از انقلاب به دهه 60 و همزمان با دوران دفاع مقدس بازمیگردد که در این سالها تعزیه در شهرها و روستاها اجرا و با استقبال چشمگیر مردم مواجه میشد. بسیاری از تعزیهخوانان در این دهه به شهرت چشمگیری دست پیدا کردند، مجالس تعزیه شهادت حضرت علیاکبر، حضرت ابوالفضل العباس و امام حسین (ع) از عمده مجالسی بودند که توسط شبیهخوانان برای مردم اجرا میشد و چون مجالس ذکرشده دربرگیرنده رشادتها و دلاوریها و شهادت اولیاءالله بودند و در آن برهه زمانی رزمندگان اسلام به جبهههای نبرد حق علیه باطل اعزام میشدند، بهگونهای تعزیه با رشادتها و دلاوریها و شهادت شهدای ایران تناسب پیداکرده بود. همچنین مجالسی مانند بازار شام که روایت کننده اسارت اهلبیت امام حسین (ع) بود و مجلس فاطمه صغرا و شرححال یکی از دختران امام حسین (ع) که چشمانتظار و منتظر بازگشت پدر و برادرش به مدینه بود و درنهایت متوجه شهادت آنها میشود، با وضعیت خانواده شهدا تناسب پیداکرده بود و در دوران دفاع مقدس این مجالس اجرا میشدند.
اواخر دهه 60 و همزمان با بازگشت آزادگان به میهن اسلامی نیز مجالس شهادت امام موسی کاظم (ع)، بازار شام، ورود به مدینه، ورود به کوفه اجرا میشد. به جز اجرای مجالس تعزیه متناسب با دفاع مقدس، فضای تعزیههایی که در دهه 60 در سطح کشور اجرا میشد مزین به تصاویر شهدای جنگ تحمیلی و پلاکاردهای بیانات امام خمینی (ره) پیرامون جنگ بود و مجالس تعزیه علاوه بر اجرای در منازل، کوچهها، خیابانها، مساجد و تکایا، در گلزار شهدا نیز اجرا میشد.
همچنین، نوارهای کاست تعزیه نیز با استقبال مردم مواجه بود و بسیاری از مردم هنگام حضور در تعزیه با خود ضبطصوتی را برای ضبط آن مجلس به همراه میآوردند که این مورد در مواقعی که تعزیهخوانان صاحبنام کشور در آن مجلس حضور داشتند با استقبال بیشتری مواجه بود و نوار کاست تعزیه که دقیقاً شبیه نمایش رادیویی عمل میکرد، در منازل و مغازهها پخش میشد و مردم اوقات فراغت خود را با گوش دادن نوار کاست تعزیه سپری میکردند که در میان آنها نوار کاست تعزیه شهادت علیاکبر (ع) از همه مجالس بیشتر مورداستفاده قرار میگرفت، نگارنده خود شاهد امانت گرفتن ضبطصوت و نوارهای کاست تعزیه بین افراد برای گوش کردن این نوار در مهمانیهای خصوصی بوده است.
در پایان اظهار میکنم تعزیه نهالی بود که در عهد قاجاریان کاشته شد، پهلوی او را خشکاند اما انقلاب اسلامی این هنر ارزشی را آبیاری نمود و جان تازهای در کالبد آن دمید.
*اسماعیل مجللی (تعزیهخوان، پژوهشگر تعزیه و نویسنده کتاب شبیه نامه)