در گفت و گوی با ندا ثابتی بررسی شد
آسیب های حقوق معنوی ، مادی و قانونی نمایشنامه‌نویسی
ایران تئاتر : آسیب های حقوق معنوی ، مادی و قانونی نمایشنامه‌نویسی در ایران همواره از مباحث صنفی و تخصصی مناقشه برانگیز است . موضوعی که ساماندهی آن نیازمند زیرساخت های پایدار است .
نداثابتی نمایشنامه نویس پرکاری است که فعالیت حرفه ای خود را از سال 1378 آغاز کرده است . او که در حوزه صنفی نیز فعالیت موثری دارد ،فازغ التحصیل کارشناس ارشد ادبیات نمایشی دانشکده هنرو معماری دانشگاه آزاد اسلامی است . این نمایشنامه نویس و کارگردان که خود بارها دچار مشکلاتی در این زمینه شده با حضور در ایران تئاتر به طرح مشکلات حقوقی حوزه نمایشنامه نویسی و معضلات منتج از آن پرداخت .این گفت و گو به عنوان آغاز بررسی این موضوع مطرح می شود تا زمینه اظهار نظر افراد فراهم شود . بنابراین مطلعین از موضوع حقوقی عرصه نمایشنامه نویسی می توانند در ، رد یا تایید مطالب مطرح شده در گفت و گوی پیش رو نکات مورد نظرخود را با ایران تئاتر در میان بگذارند.
برایمان گفتید که شما در این سال‌ها، با مواردی روبرو شده‌اید که ضعف و نقصی را چه در حوزهٔ قانونی و چه در حیطهٔ اخلاق حرفه ای، تجربه کرداید؟
از سال 78 وارد تئاتر شدم و از همان موقع، نمایشنامه‌نویسی را شروع کردم و در بین شاخه‌ها و رشته‌های دیگر تئاتر، بیش از باقی تخصص‌ها، به نمایشنامه‌نویسی بهاداده‌ام و وقت و تمرکزم را در این وادی گذاشته‌ام.برای همین تا حد زیادی در طول این چند سال به شکل‌های مختلف، با این مسئله دست‌وپنجه نرم کرده‌ام و بارها شاهد دلخوری همکاران و نمایشنامه‌نویسان چه در بخش صحنه‌ای و چه در بخش رادیو بوده‌ام و خودم نیز به مدل‌های مختلفی که شرح خواهم داد، دچار مشکلاتی شده‌ام . متاسفانه حتی پاسخگوی درستی در این زمینه را پیدا نکرده‌ام .
ابتدا دربارهٔ بخش قانونی حقوق نمایشنامه‌نویسان شرح دهید تا به بخش اخلاق حرفه ای و رفتار برخی فعالان که متأسفانه درست عمل نمی‌کنند هم اشاره‌کنید.
در هر رشته تحصیلی و در هر شغلی، قطعاً بایستی از طرف مراجعی و مراکزی که صلاحیت قانون گذاری پایدار را دارند، قوانینی وضع شود که به زیر مجموعهٔ خود خدمت کنند تا حقی ضایع نشود و اگر کسی خطایی کرد، بررسی شود و یا حتی مجازاتی یا جریمه ای یا عواقبی در نظر گرفته شود. این قوانین هم در رشتهٔ پزشکان دیده می شود و هم در رشتهٔ قضات و وکلا و هم در رشته‌های فنی و این قوانین در بخش های مختلف حقیقی و حقوقی، مالی، بیمه، کار شکنی ها، رشوه، دزدی، دروغ و مسایل مختلفی است تا هر گونه خبط و خطایی دیده شود، بشود طبق شواهد و مستندات و طبق قوانین مکتوب که قابلیت اجرایی و پیگیری قضایی داشته باشد، شکایت کرد و رسیدگی شود؛ اما در بخش هنری و بخش نمایشنامه‌نویسان که حیطهٔ فکری و خلاقانه است و به اندیشه و هنر بر میگردد، این قوانین بسیار کمرنگ است .
اول آنکه، نمایشنامه‌نویسان چه آنها که تجربی و از طریق دوره های آزاد و با مطالعه، این فن را یاد گرفته اند و چه آنان که از طریق دانشگاه و راه آکادمیک آموخته اند، درست نمی دانند که به چه نهادی برای ثبت قانونی نمایشنامه هایشان مراجعه کنند. طرحی از طرف کانون نمایشنامه‌نویسان خانه تئاتر چند سال پیش اجرایی شد که طی آن پیشنهاد کنندهٔ بانک نمایشنامه‌نویسان شدم و این طرح با همکاری و مساعدت کانون نمایشنامه‌نویسان در خانه تئاتر، زیر نظر کانون نمایشنامه‌نویسان اجرایی شد . هیات مدیرهٔ کانون نمایشنامه‌نویسان با تمهیداتی، ثبت نمایشنامه ها را در ذخیرهٔ کامپیوتر انجام دادند، اما اگر شکایتی صورت می گرفت، ضمانت اجرایی و قضایی نداشت ، زیراجای دیگری به نام مرکز هنر های نمایشی، بایستی موارد را از طریق شورای ارزشیابی و نظارت موردبررسی قرار می دادند . یا اگر در خانه تئاتر و یا مرکز هنر های نمایشی به مورد شکایت، از نظر قانونی نتواند پاسخی دهد، نمایشنامه‌نویس بایستی با مدارک به دادگاه فرهنگ و رسانه مراجعه کند. پس این شکایت ها در خانه تئاتر و مرکز هنر های نمایشی، نیازمند این است که غیر از مواردی که امکان رسیدگی دارند، خیلی وسیع تراعمال قانونی کنند ولی در حقیقت پیگیری یک مسئله، به سه جای مختلف که صنفی و دولتی و قضایی است، بر می گردد. از این رو برخی شکایت ها از طرف برخی نمایشنامه‌نویسان چه در حوزهٔ رادیویی و چه صحنه‌ای وقتی به کانون نمایشنامه‌نویسان خانه تئاتر ارسال می شود، در نهایت یا به بخش رسیدگی شکایت اعضای خانه تئاتر بر می گردد و یا فرد بایستی از طریق شورای ارزشیابی و نظارت مرکز هنر های نمایشی اقدام کند که اگر با صحبت حل نشود باید به دادگاه فرهنگ ورسانه برسد. مسئله این است که چرا یک جای مشخصی برای تمامی این موارد وجود ندارد؟ چرا یک نمایشنامه‌نویس نمی تواند به درستی به تمامی حقوق قانونی و قضایی خود در یک جا رسیدگی کند؟
تمامی حقوق از نظر قانونی یعنی چی؟
یعنی اینکه از همان ابتدای نوشتن، نمایشنامه‌نویس نمی داند که نمایشنامه اش چه سرنوشتی خواهد داشت؟ نمیداند که چه کسی و با چه شرایطی آن راچاپ می کند؟ چرا جایی برای اینکه نمایشنامه ثبت قانونی شود و اگر شکایتی شد، رسیدگی تمام و کمال بشود، وجود ندارد؟ چرا یک اتحاد قانونی و هماهنگی اجرایی، بین اداره های فرهنگ و ارشاد اسلامی سراسر کشور و اداره کل هنرهای نمایشی وتمام انجمن نمایش ها و تمام سالن ها وجود ندارد؟
می توانید توضیح دقیق تری دهید؟
بله. بارهارخ داده ، یک نمایشنامه بدون مجوز کتبی نمایشنامه‌نویس، در جاهایی تمرین می شود. حتی در سالن های حرفه ای تئاتر تهران یا شهرستان ها، نمونه های زیادی دیده شده است که بدون مجوز کتبی نویسنده، آن را کارگردانی تمرین کرده اند و بعد از چاپ پوستر و انتشار بروشور و تبلیغات و خبرها، از نمایشنامه‌نویس توقع مجوز دارند و حتی دلخور می شوند از این که نمایشنامه‌نویس بخواهد، مانع اجراها یا نمایشنامه خوانی اثر خودش بشود.
نمایشنامه‌نویس بایستی خودش به صورت شخصی برود در شهرستان ها تا پیگیر این قانون شکنی ها شود .برخی اداره ارشاد و بعضی انجمن نمایش ها در شهرستان ها، در این موارد برخورد جدی با کارگردانی که مجوز نگرفته است را انجام نمی دهند.
اداره کل هنرهای نمایشی قطعا در مورد پیگیری شکایات بصورت موثر عمل می کند ...
به تازگی به شورای نظارت و ارزشیابی مرکز هنر های نمایشی در تهران مراجعه کردم و در خصوص همین نواقص در شهرستان ها سوال پرسیدم. متأسفانه برخی همکاران و کارمندان هم اطلاع درستی نداشتند و فقط مدیرکل محترم هنر های نمایشی، آقای شهرام کرمی، پاسخ کامل و درست به بنده دادند که در حوزهٔ شهرستان ها هم می توانند پیگیری کنند و به افراد شورای نظارت اطلاع دادم که تمام قوانین فقط در حوزهٔ تهران نیست و در شهرستان ها هم می تواند اعمال شود.
این بی اطلاعی در بین تاتری ها بسیار دیده می شود و متأسفانه بسیاری گمان می کنند که شورای ارزشیابی و نظارت فقط در حوزه و حیطهٔ مکانی تهران می تواند به شکایت ها رسیدگی کند و بایستی در سیر کاری و در جلساتی که بین ادارهٔ فرهنگ و ارشاد شهرستان ها و انجمن ها هست، این آگاهی به طور دقیق داده شود و همه آگاهی کامل داشته باشند.
شخصا ندیدم که به صورت مکتوب، قانون یا آیین نامه ای را در این موارد به این مراکز، ابلاغ کرده باشند. برای اینکه با برخی مسئولین انجمن نمایش تهران هم که صحبت کردم، اطلاع دقیقی نداشتند که آیا اداره کل هنر های نمایشی، اعمال و اجرای قانونی در کل شهرستان ها و کشور دارد یا فقط در سطح تهران می تواند بررسی و رسیدگی کند.
از این رو متوجه می شویم که قانون هست ولی به درستی ابلاغ نشده است و یا تمامی مسئولین اطلاع دقیقی ندارند و یا اینکه به درستی اعمال قانون نمی شود و اجرای یکسانی در همه جا دیده نمی شود.
درباره حقوق مادی شرایط چگونه است ؟ یعنی بعد از کشف تخلف آیا نمایشنامه نویس به حقوق مادی خود می رسد؟
نمایشنامه‌نویسان چه در حوزهٔ رادیویی و چه صحنه‌ای، چه برای نمایشنامه خوانی و چه اجرای صحنه‌ای، هیچ مدیریت درست مالی را ندیده اند که بر اساس ضوابط درستی، متوجه شوند که چه دستمزدی را باید بگیرند. متأسفانه در بخش حقوق مادی و معنوی اثر هم شاهد فاجعه هایی هستیم. بسیاری از گروه های جوان در شهرستان ها به دلیل مشکلات مالی و اینکه بودجه و کمک هزینه درستی دریافت نمی کنند، فقط در تلاش هستند که نمایشنامه ای را روی صحنه ببرند یا نمایشنامه خوانی کنند و در نتیجه به حقوق مالی نمایشنامه‌نویس که می رسد، توانایی ندارند که مبلغی بدهند و حتی برخی کارگردان ها که در جشنواره ها هم در تهران شرکت می کنند، کمک هزینه ای که از جشنواره می گیرند را بیشتر صرف اجرای خود می کنند و باز تمایل ندارند به نمایشنامه‌نویس دستمزد بدهند. حتی در بخش اجرای عمومی هم اغلب حداقل پولی که از گیشه به دست می آید به نمایشنامه‌نویس می رسد و یا در مواردی صفر است و همه درآمد صرف دکور و پوستر و بروشور و دستمزد بازیگران و موسیقی و غیره می شود و کارگردان هایی هستند که متأسفانه به دستمزد نمایشنامه‌نویس که می رسد، به نوعی رفاقتی می خواهند که نمایشنامه‌نویس پیگیر حقوق مادی خود هم نشود و از حق خود بگذرد. مسئله این است که قانون یا آئین نامه مکتوب درستی نداریم که به صورت مشخص دستمزد هر نمایشنامه‌نویس با توجه به تحصیلات یا رزومه اش مشخص شود و به نوعی نابهنجاری دیده می شود.
حتی موارد عجیبی هست که برخی کارگردان ها دربارهٔ حقوق معنوی نمایشنامه‌نویس عمدا یا غیر عمدی، اطلاع درستی ندارند و یا انجام وظیفه نمی‌کنند؛ یعنی شخصا مورد عجیبی را دیدم که شخص کارگردان اولا غیر از اینکه از ابتدا مجوز کتبی از بنده گرفته بودند و از نمایشنامهٔ شهر شکلاتی را که در کتاب زمانی دیگر، انتشارات به نگار چاپ شده است و چندین بار هم کار شده است، به تعبیرخودشان برداشتی آزاد نوشته بود و مدت ها تمرین کرده اند قصد اجرای عمومی در تماشاخانه مهرگان را داشتند، اما وقتی فایل ایشان را دیدم شوکه شدم. رسما نمایشنامهٔ این حقیر را با تغییر عنوان نمایشنامه به اسم برداشت آزد، قصد کارکردن داشتند که وقتی به ایشان گفتم که آیا دورهٔ نویسندگی یا نمایشنامه‌نویسی یا داستان یا فیلمنامه دیده اند، پاسخ ایشان منفی بود و حتی نمی دانستند فرق بین برداشت و اقتباس و نگاه آزاد چیست. در حالیکه در خبرگزاری فارس هم خودشان گفته بودند که کار را دوبار جایی اجرا کرده اند و قصد اجرای عمومی در مهرگان دارند و برداشت آزاد نوشته و بازنویسی کرده که هیچ کدام این حرفها درست نیست.
این مثال شخصی را آوردم که بگویم در برخی موارد به قدری عمق و تعداد موارد تخلف زیاد است که نمیدانیم چه بگوییم .به قدری رسیدگی به این مسایل برای نمایشنامه‌نویس سخت است که شخصا خودش باید هزینه از جهت وقت و فکر و مالی بگذارد و پیگیری کند و اثبات کند که اصل نمایشنامه را سرقت ادبی کرده اند. البته در مورد شورای ارزشیابی مرکز جلوی تمرین را گرفت ولی درباره مسئله سرقت ادبی بایستی به دادگاه فرهنگ و رسانه مراجعه می کردم و حتی رسیدگی در خانه تئاتر هم مستلزم این است که هر دو طرف عضو آن جا باشند و یا شرایط عضویت به تعلیق نیفتاده باشد تا در قسمت شکایت خانه تئاتر رسیدگی شود و باز هم بستگی به نوع شکایت ها دارد که تا کجا بشود پیش رفت.
چه راهکاری میتوان پیدا کرد که این مسایل کمرنگ شود و یا ضریب خطا به حداقل برسد؟
راهکارهای هست که نیازمند امکانات خاصی است که هنوز چنین زیرساخت هایی تامین نشده. چرا که نیازمند بودجه است. نرم افزار و کامپیوتری هوشمند که تمامی نمایشنامه های چاپ شده و چاپ نشده درون آن ثبت شود و امکان تشخیص داشته باشد که دیالوگ ها و صفحات مشترک بین دو نمایشنامه را نشان دهد؛ اما تا زمانی که چنین ابزار هوشمندی نیست، نمیتوان از داوران جشنواره ها، بازخوان های نمایشنامه، شورای ارزشیابی و نظارت مرکز هنر های نمایشی و هر کسی و هر جایی که قصد دارد به نمایشنامه ای مجوز برای بازبینی و اجرا دهد و یا کاری را به درستی قضاوت کند توقع داشت که منوجه شود آیا آن نمایشنامه سرقت ادبی شده است یا نه؟
از این رو، خیلی اتفاقی امکان دارد که نمایشنامه‌نویس، متنی را که نوشته (چه چاپ شده و چه چاپ نشده) چه اتفاق هایی برایش رخ می دهد و در بخش دستمزد هم همین مسایل آشفتگی وجود دارد.
پس بخشی از این حقوق مالی و معنوی نمایشنامه‌نویسان، غیر از بخش قوانین به مسایل اخلاقی بر می گردد؟
بله. هم بخش اخلاقی و هم بخش باورهای اعتقادی و هم بخش تخصص و حرفه ای بودن افراد از منظر جایگاه علمی و هنری. چرا که اگر انسانی اخلاق مدار باشد، باید چه حقوق مالی و چه حقوق معنوی هر نویسنده ای را رعایت کند. اگر اعتقادات دینی و مذهبی داشته باشد، خوب میداند که اینها همه حق الناس است و اگر به وجهه هنری و علمی اهمیت می دهد باید بداند که این قبیل کارها درست نیست و اگر اثبات شود که سرقت ادبی کرده اند، برای خودشان صورت و باطن خوبی ندارد.
تامین زیرساخت های حرفه ای در بازار کار و معرفی اثر و امکان معرفی متون به کارگردان ها و معرفی کتاب چاپ شده نمایشنامه هم می تواند موثر باشد ؟
بار عظیمی از این موارد که گفتید به دوش خود نمایشنامه‌نویس است. چه برای چاپ نمایشنامه هایش، اکثر موارد باید خودش تلاش کند مگر موراد استثنا که ارگانی یا جایی از قبیل پیشنهاد متنی بدهد و طبق قول و قرارداد به چاپ و حق التالیف هم برسد؛ اما اکثر مواقع نمایشنامه ها به سختی چاپ می شوند و برای معرفی و رونمایی نمایشنامه های چاپ شده هم اغلب خودنمایشنامه‌نویس باید پیگیری کند و اکثر مکان هایی که امکان رونمایی کتاب را دارند، دربارهٔ نمایشنامه ها استقبال خوبی ندارند، مگر آنکه نمایشنامه های چاپ شده از طریق جایی معروف معرفی شوند تا رونمایی شوند. در بخش نقد کتاب های نمایشنامه حتی کانون منتقدین یا انجمن منتقدان خانه تئاتر هم با نبود بودجه و جای مشخص روبروست و اغلب نمایشنامه های روی صحنه که اجرا می شوند موردبررسی قرار می گیرد ولی نمایشنامه های چاپ شده به صورت مرتب و مشخص از طرف جایی نقد نمی شوند. قبلا کانون نمایشنامه‌نویسان خانه تئاتر، تلاش هایی کردن اما این نقد ها برای تمامی کتاب ها، امکان اجرایی پیدا نکرد و قطعاً نمایشنامه‌نویسان، تمامی این تمایل را دارند که کتاب های چاپ شده شان در یک سیستم مشخصی، در لیست برنامه نقد قرار بگیرد.
حتی این پیشنهاد ها داده شد که کانون کارگردانان با کانون نمایشنامه‌نویسان، از جهت معرفی نمایشنامه ها به کارگردان ها، اقداماتی انجام دهند ولی در نهایت، این خود نمایشنامه‌نویس است که چه به صورت تجربی نمایشنامه آموخته و چه از طریق تحصیلات آکادمیک و تخصص ادبیات نمایشی، باز هم در اکثر مواقع، باید منتظر بماند تا کارگردانی، نمایشنامهٔ چاپ شد ه اش را خوانده باشد تا برای اجرا سراغ نمایشنامه‌نویس بیاید. در دانشگاه های ما، چنین امکانی فراهم نشده است که یک نمایشنامه‌نویس بعد از فارغ التحصیلی، وارد عرصهٔ تولید متون و چاپ و اجرا شود و تمامی این کارها را، نمایشنامه‌نویس خودش بایستی بر اساس تجربه های خارج از دانشکده یاد گرفته باشد و خودش تلاش کند.
در جمع بندی مطالب، تیتروار، میتوانیم در خصوص حقوق مادی و معنوی نمایشنامه‌نویسان، عنوان بندی کنیم؟
با بررسی دقیق تر قطعاً به نتایج جامع تری می توان دست پیدا کرد اما آنچه به نظرم می رسد این موارد است:
1: جای مشخصی برای ثبت نمایشنامه های چاپ شده و چاپ نشده که امکان رسیدگی به شکایت از راه قانونی و قضایی هم داشته باشد به وجود بیاید.
2: مشخص شدن دستمزد نمایشنامه‌نویسان بر اساس تحصیلات و رزومه در بخش های مختلف جشنواره ها و اجراها مکتوب از جایی که امکان تغییری نباشد و مورد تایید همه باد به وجود بیاید
3: امکان معرفی نمایش نامه ها و نمایشنامه‌نویسان برای ارتباط کاری با کارگردان ها در سطح حرفه ای تامین شود.
4: نوشتن قوانین مکتوب دربارهٔ حقوق نمایشنامه‌نویسان (مادی و معنوی) و ابلاغ و ارسال قانون از طرف مرکز هنر های نمایشی به کلیه اداره های فرهنگ و ارشاد اسلامی سطح کشور و کلیهٔ انجمن نمایش ها ی سطح کشور و اجرای قانون و رسیدگی درست به شکایت ها در حد قضایی انجام شود
5: داشتن نرم افزاری قوی و هوشمند برای تشخیص متون سرقتی در شورای ارزشیابی و نظارت مرکز هنرهای نمایشی طراحی شود
امیدوارم که در بخش حقوق مالی و معنوی نمایشنامه‌نویسان و رسیدگی قانونی و قضایی به شکایت ها تمرکز بیشتر در یک جا و بخش واحدی به وجود بیاید و تمامی قوانین مکتوب ابلاغ و اطلاع رسانی شود تا این موارد به حئاقل ها برسد.
آرزو می‌کنم که در آینده شاهد این باشیم که جایگاه نمایشنامه‌نویسان و ارزش کارشان بسیار درست دیده شود و حقشان در هیچ موردی ضایع نشود.
