پرسش منتقد از خود

اگر خودم در مقام کارگردان قرار بگیرم؛ آیا به آنچه به دیگران توصیه کرده ام عمل می کنم؟! سال 1394 دوستان کارگردان را دعوت به پاسخگوئی به فهرستی از پرسشهای بنیادین و مرتبط با دراماتورژی چندوجهی آثارشان کردم. فرصت نشد تا خودم پاسخ این پرسش ها را در خصوص اجرایی که به صحنه برده ام؛ بدهم. تا امروز که در آستانه شروع اجرای «آنتی جون» قرار گرفته ام. آن پرسش های مهم دوباره در برابر چشمانم جان گرفته اند. آیا در تمامی این سال ها هر چه گفته و کرده ام لاف و گزاف بوده؟! آیا امروز که نمایشنامه می نویسم و کارگردانی می کنم هنوز هم خودم را منتقد می دانم؟! این یادداشت سعی من به پاسخگوئی به پرسشهای خودم از من و شماست.

۱- جایگاه ایده اصلی اثر هنری شما در  کجای «اولویت بندی و رتبه بندی نیازهای تئاتر کشور» قرار دارد؟
«آموزش و توجه به پرورش نوجوانان در تئاتر»، «اقتباس آکادمیک» و «احیا و ارتقاء گونه های نمایشی ایرانی» سه اولویت از میان اولویت های اصلی امروز تئاتر ایران هستند. ایده اصلی نمایش آنتی جون معاصرسازی «سیاه بازی» یعنی انتقال آن به امروز و پرداختن به شخصیت «سیاه» از منظر چگونه سیاه شدن و نه صرف واجد صفات سیاه بودن است. خروج سیاه از فرم موزه ای آن و محک آن در فرم های امروزین تئاتر یکی از اهداف اصلی این پروژه است‌. توجه بعدی این پروژه پرداختن به وجه آکادمیک و علمی اقتباس است. اقتباس در مقام معاصرسازی و انطباق با نیازهای نوجوانان و جوانان ایران امروز. از اینرو در نمایش آنتی جون، تمامی عناصر اجرا از جمله قصه، ژانر و فضای آنتیگون سوفکل مطابق با مسائل و دغدغه های نوجوانان امروز ایران زمین، تغییر پیدا کرده و همچنین سن تمامی شخصیتهای متن سوفوکل به سنین نوجوانی آورده شده است. در اجرا نیز بازیگران همه نوجوانان زیر 18 سال هستند.
 
۲- ایده اصلی طرح شده در اثر هنری شما «کجای پازل تاریخ تئاتر ایران و جهان» جای می گیرد؟
این پروژه بر دو نقطه پررنگ از بردار مختصات تئاتر ایران و جهان دست گذاشته است: 1) اقتباس در ایران سابقه ای به اندازه عمر خود تئاتر دارد. اما متاسفانه در تئاتر ما، تا به امروز نگاه جدی و علمی به آن نشده است. ما هنوز نه یک کتاب ترجمه و نه یک کتاب تألیف در این حوزه نداریم. برخلاف ما، اقتباس در سایر کشورهای جهان، بسیار جدی و مستمر در برنامه کمپانی ها، سالنها و رپرتوارها بوده و هست. بزرگترین توجیه جامعه جهانی در توجه ویژه به فن اقتباس لزوم به روزرسانی موضوعات و درونمایه های آثار پیشین متناسب با اقتضائات معاصر اقلیمهای سیاسی فرهنگی ست. از سوی دیگر هنرمندان جهان همواره آثار پیشین را به چشم منابع بسیار غنی برای بازنگری و یادگیری فنون و ترفندهای تولید اثر هنری نگریسته اند. 2) توجه به پرورش آکادمیک بازیگران تئاتر از سنین نوجوانی و ایجاد فرصت به روی صحنه رفتن آنها در تئاتر جدی و حرفه ای (و نه تئاتر دانش آموزی) دست کم سابقه ای هفتاد هشتاد ساله در اروپا و آمریکا دارد. نگارنده در کتاب «چگونه بهترین بازیگر جهان شوم؟» به طور مفصل به این موضوع پرداخته است. پروژه آنتی جون در ادامه اهداف پروژه های پیشین بچه های شاهکار، پاسخی به این دو غفلت بزرگ تئاتر ایران است. بدیهی ست آنتی جون در مقیاس جهانی کاری نو و خرق عادت نیست اما برای تئاتر ایران قطعاً کاری قابل تأمل و ضروری بوده و هست.

۳- این ایده چه «اهداف بلند مدت و کوتاه مدت»ی دارد؟
«دستیابی به شیوه معتبر و امروزین نگارش نمایشنامه بر پایه شگردهای نمایش ایرانی، هدف کوتاه مدت این پروژه است. اما اهداف بلند مدت پروژه به دو هدف اصلی ذیل تقسیم می شوند: الف) بسط و اشتراک دستآوردهای گروه به دیگر گروه های تئاتری(مطالعات مشترک). ب) اجرای بین المللی آنتی جون و ارائه دستآوردهای آن به جامعه بین الملل تئاتر.  
 
۴- این ایده بر اساس کدام «رابطه و پشتوانه تئوری و عملی» بنا شده است؟
آنتی جون نتیجه هفت سال پژوهش بچه های گروه شاهکار در حوزه اقتباس است. این پژوهش اولین مطالعه گسترده در حوزه اقتباس در تاریخ تئاتر ایران است. مطالعه ای که در طول تاریخ ۱۵۰ ساله ایران سابقه و مشابهی نداشته است. انطباق با معتبرترین مطالعات انگلیسی زبان به خصوص رساله دکترای سارا اندرسن The concept and process of dramatic adaptation, derived from a study of modern adaptations of Shakespeare's plays  که بر تحلیل فنی ۳۰ اقتباس انگلیسی زبان از شکسپیر که در فاصله زمانی۱۹۵6 تا ۱۹۸۰ نگاشته شده اند؛ متمرکز بوده است. نگارنده امیدوار است نتیجه این پژوهش را در قالب کتاب «ده فرمان اقتباس برای تئاتر» منتشر نماید.
 
۵- آیا «مشابه و نظیر این ایده» پیش از این در تاریخ تئاتر ایران و جهان موجود بوده؟ با چه «سطح و چه کیفیتی»؟
 اجرای آثار کهن و شناخته شده جهان با استفاده از گونه ها و شگردهای ایرانی مسبوق به سابقه است. سرآمد این اقتباس ها و تلفیقها، اجراهای «سعدی افشار» از متون شناخته شده ای چون «عروسی فیگارو» و «هملت» است. به خصوص «سعدی هملت می شود» که به دعوت «پیتر بروک» در آوینیون به روی صحنه رفت‌. نمونه موفق بعدی استاد «داوود فتحعلی بیگی» است که نمونه های قابل تأملی از اینگونه اقتباسها را در کارنامه پربار خود دارد. آخرین تجربه شاید از آن «اصغر نوری» مترجم و کارگردان تئاتر باشد که سال 1396 سه اثر از شکسپیر را با استفاده از شگردهای نمایش ایرانی در آلمان و فرانسه به صحنه برده است. وجه مشترک تمام این اجراها وفاداری به ویژگی های شناخته شده تخت حوضی ست. در حالیکه در آنتی جون تمرکز اصلی بر فرآیند تبدیل یک شخصیت به سیاه- چگونگی «سیاه» شدن یک شخصیت- است.
 
 ۶- آیا اثر هنری شما به قصد «اصلاح خطاهای حال و گذشته» تئاتر ایران به روی صحنه می رود؟
مهمترین خطاهای تئاتر ایران که گروه بچه های شاهکار در تمامی پروژه های خود از جمله پروژه آنتی جون، سعی به جلب توجه خانواده تئاتر به لزوم اصلاح آنها را داشته؛ عبارتند از: الف) اصلاح شیوه های غلط بازیگری اجرا. عمده این غلطهای رایج عبارتند از «ضعف مفرط در بیان، بی توجهی به بیان جسمانی و خنثی بودن بدن در اغلب بازیها و همچنین باور ضعیف بیشتر بازیگران تئاتر». ب) تغییر نگرش خانواده تئاتر به فن اقتباس. هنوز که هنوز است خانواده تئاتر به اثر اقتباسی به عنوان کپی و اثر دست دوم نگاه می کنند. جشنواره های ما هیچ توجهی به اقتباس ندارند و بیشترشان حتی از پذیرش آثار اقتباسی معذورند. از سوی دیگر هنرمندان نیز با ناآگاهی خود به این غفلت دامن زده و با پنهان شدن پس عناوینی چون «برداشتی تازه، نگاه آزاد، بازنویسی، گرفته از و ...»سعی می کنند هر طور شده نشان دهند که اثرشان هر چیز غیر از اقتباس است!   
 
۷- آیا اثر هنری شما قصد «باز کردن مسیری ناگشوده و ناشناخته» را در تئاتر ایران دارد؟
پروژه آنتی جون نقطه آغازی ست که طی آن گروه بچه های شاهکار در راستای تحقق اهداف بلندمدت خود یعنی تجهیز نوجوانان به ابزار قدرتمند تئاتر و کاهش نفوذ و تاثیر بزرگسالان در تولید آثار مرتبط با این رده سنی- و با توجه به تجربه های موفق نمایشنامه نویسی و کارگردانی گروهی بچه های شاهکار در هفت ساله گذشته- امیدوار است بتواند در آینده نزدیک و برای اولین بار در کشور، نمایشنامه نویس و کارگردان نوجوان و حرفه ای را تربیت کند.   

 ۸- آیا پروژه «تحکیم کننده و پررنگ کننده مسیر مشخص اما سست و ضعیف قبلی» طراحی شده است؟ اثر هنری شما «چه قدم تازه و قابل دفاعی در این مسیر شناخته شده» برمی دارد؟
متاسفانه در چهل سال گذشته در زمینه آموزش سیستماتیک بازیگری به نوجوانان و اقتباس علمی و آکادمیک، سابقه ای در دست نیست و گروه بچه های شاهکار اولین گامها را در این خصوص برداشته است. «دفاع از نظریه آموزش سیستماتیک بازیگری به نوجوانان ۱۱ تا ۱۷ سال» و «دفاع از نظریه اقتباس برای تئاتر» اینها دو قدم بزرگ بچه های شاهکار -در این پروژه- هستند که به جهت پر کردن خلاء موجود برداشته شده اند. اولی طی این اجرا و پیشتر در قالب چاپ کتاب «چگونه بهترین بازیگر جهان شوم؟» انجام گرفته و می گیرد. و دومی نیز طی اجرای حاضر و به دنبال آن انتشار کتاب «ده فرمان اقتباس برای تئاتر» انجام خواهد شد.

۹- هزینه ریالی به صحنه رفتن اجرا چقدر بوده است؟ پیش بینی درآمد حاصل از فروش  آن چقدر خواهد بود؟ چه سرمایه های ملی، عمومی یا خصوصی برای محقق شدن ایده شما صرف شده است؟( یارانه، کمک بلاعوض، وام دراز مدت، اسپاسنر و...)  
هزینه به صحنه رفتن این اثر نه میلیون تومان بوده است. سه میلیون تومان از شهریه و حق عضویت نوجوانان عضو گروه تامین شده است. سه میلیون تومان وامی ست که نگارنده از بانک دریافت کرده است. سه میلیون تومان هم توسط اسپانسر گروه که در زمینه کتابهای صوتی فعالیت می کند؛ تأمین شده است. لباسها و آکسسوار صحنه هم همه توسط خود اعضا تهیه و خریداری شده اند. گروه بچه های شاهکار در تمام این هفت سال در محل ثابتی مستقر نبوده و تمام ورک شاپها و کارگاههای خود را در پلاتوهای خصوصی استیجاری برگزار نموده است.