به بهانه حضور نمایش « اولیور تویست» در جشنواره تئاتر کودک و نوجوان
حقوق اجتماعی کودک در آیینه تولیدات تئاتری کانون‌های اصلاح و تربیت
ایران تئاتر: مددجویان کانون‌های اصلاح و تربیت به ویژه در گروه‌های سنی کودکان و نوجوانان از استعدادهای بالقوه ای برخوردار هستند که در صورت هدایت، برنامه‌ریزی و کار، می‌توانند به نیکی متبلور شوند.
تئاتر در خدمت ارتقای فرهنگی مددجویان مراکز اصلاح و تربیت چه کارکردهایی را دنبال می‌کند و در کاهش خسارت‌های اجتماعی تا چه اندازه می‌تواند اثرگذار باشد؟ واضح است که مددجویان به ویژه در گروه‌های سنی کودکان و نوجوانان از استعدادهای بالقوه ای برخوردار هستند که در صورت هدایت، برنامه‌ریزی و کار، می‌توانند به نیکی متبلور شوند. از سوی دیگر هنرهای نمایشی به عنوان یکی از ابزارهای قدرتمند و تاثیرگذار در مقوله اصلاح و تربیت می‌تواند در کنار برنامه ریزی، استعداد شناسی و سپس ساماندهی و سازماندهی گروه‌های مددجو محور فعالیت‌هایی در زمینۀ کاهش آسیب‌ها در نزد این گروه‌ها نقش چشمگیری ایفا کند.
اما چنین برنامه‌ریزی‌هایی تا چه اندازه از سوی مراکز اصلاح و تربیت پی گیری شده و اقدامات انجام شده در این زمینه در قالب چه رخدادهایی بازتاب یافته است؟ در گزارش پیش رو که به بهانه یکی از تازه‌ترین این فعالیت‌ها یعنی حضور نمایشی از کانون اصلاح و تربیت استان تهران در بیست و پنجمین جشنواره تئاتر کودک و نوجوان تهیه شده، جلوه‌هایی از تاثیرگذاری تئاتر بر گروه‌های تحت پوشش کانون‌های اصلاح و تربیت و بازتاب این فعالیت‌ها در سال‌های اخیر مرور می‌شود.
تولید و اجرای عمومی تئاتر با مشارکت مددجویان
یکی از جلوه‌های چشمگیر نتیجه بخش بودن هنرهای نمایشی در مشارکت دادن گروه‌های مددجوی کانون‌های اصلاح و تربیت، تولید تئاتر در سطح حرفه ای و اجرای عمومی این آثار است. موفقیت هنرمندان و مددجویان در تولید نمایش‌هایی که قادر شده‌اند به سطح تئاتر حرفه ای راه پیدا کنند و در عرصه‌های عمومی به اجرا درآیند، نشانگر ظرفیت‌ها و استعدادهای ویژه در میان این گروه‌ها است.
از تازه‌ترین تولیدات در این عرصه : نمایش ”الیور توئیست” است که در راستای شعار جشنواره “کودک و حقوق اجتماعی” و با عنایت به نقش کودکان و نوجوانان در ”منشورحقوق شهروندی” از بین کارهای متقاضی حضور در بخش‌های غیر رقابتی بیست و پنجمین جشنواره تئاتر کودک و نوجوان انتخاب شده است. در این نمایش پنج نفر از نوجوانان پسر کانون اصلاح و تربیت تهران به کارگردانی اسماعیل فیروزی بر اساس طرحی از فرهاد درودگر و با بازیگردانی پارسا پولادوند ایفای نقش می‌کنند. در این اثر تلاش شده داستان‌هایی از زندگی خود بچه‌ها با داستان‌هایی از جامعه همسان‌سازی و بیان شود و نوعی نگاه جامعه‌شناسانه به یک جرم صورت بگیرد.
نمایش «خط باریک قرمز» به کارگردانی توماج دانش بهزادی نیز یکی دیگر از تجربه‌های اخیر تئاتری در این عرصه بود که با مشارکت جمعی از مددجویان کانون اصلاح و تربیت شهر زیبا به بیان دغدغه‌ها و معضلات زندگی خود در قالب یک اثر نمایشی پرداخته بود. این نمایش که در بخش آف استیج سی‌وششمین جشنواره تئاتر فجر حضور داشت، نمایشی در دل یک مستند به نام «پس از حبس» به کارگردانی و تهیه کنندگی فرزاد خوشدست که در تمام مدت حضور مددجویان کانون اصلاح و تربیت در محل اجرای نمایش، دوربین‌های فیلمبرداری لحظات حضور آن‌ها را ثبت می‌کرد.
همچنین از دیگر تجربه‌های شاخص در عرصه تولیدات تئاتری با مشارکت مددجویان کانون‌های اصلاح و تربیت می‌توان به نمایش "احساس آبی مرگ" نوشتۀ سجاد افشاریان اشاره کرد. این نمایش که داستان‌های واقعی نوجوانانی را روایت می‌کرد که به دلیل قتل، حکم قصاص دارند در سال 1392 در دو نوبت در سالن‌های تئاتر فرهنگسرای ارسباران و تماشاخانه سنگلج روی صحنه رفت و مورد توجه مخاطبین قرار گرفت.
اثر نمایشی دیگری که با برنامه ریزی اداره فرهنگی کانون اصلاح و تربیت اهواز در این سال‌ها و در راستای بهره وری از استعدادهای مددجویان موفق به ارائه اثر به صورت عمومی شد، نمایش صحنه ای « کچلک ها و اژدهای نفس» بود. این نمایش در سالن سینمای هلال اهواز برای عموم به نمایش در آمد و استقبال شایان توجهی را نیز به دنبال داشت.
تجربه‌های تئاتر کارگاهی در مشارکت با مددجویان
بخش دیگر از بهره وری ها از ظرفیت‌های فرهنگی و تربیتی هنرهای نمایشی در کانون‌های اصلاح و تربیت در عرصه کارگاه‌های تئاتر است که شکل می‌گیرند. به نظر می‌رسد در این شیوه از بهره وری از هنرهای نمایشی در خدمت باروری استعدادهای گروه‌های آسیب دیده اجتماعی تئاتر شورایی بیش از همه مورد استفاده قرار گرفته است.
کانون اصلاح و تربیت استان قزوین یکی از مراکزی است که این شیوۀ تئاتری را به عنوان ابزار مناسبی برای اصلاح مددجویان به ویژه اطفال و نوجوانان بزهکار دنبال کرده است. اجرای تئاتر شورایی در این مرکز بر اساس نگرانی‌ها، مشکلات و خواسته‌های مددجویان خلق شده و پس از بازنمایی آن از اعضای همان مجموعه خواسته می‌شود تا برای بهتر کردن شرایط بازنمایی شده، راهکارهای مناسب را نمایش دهند. این نوع تئاتر زمینه‌ساز یک گفت‌وگوی فعال اجتماعی است و سبب فراهم کردن مشارکت نظری و عملی مددجویان در راستای زندگی بهتر می‌شود. هیچ کس در این تئاتر منفعل نیست و موجب می‌شود که مخاطب مشکل خود را مطرح کرده و با ارائه نظرات و سخن‌های تماشاگران برای حل مشکل خود راهکارهای تازه‌ای پیدا کند. دوره‌های تئاتر شورایی در این مرکز در یک برنامه ریزی میان مدت و در بازه‌های زمانی یکساله دنبال شده است.
از تجربه‌های اخیر در عرصه تئاتر کارگاهی نیز می‌توان به برگزاری یک دوره کلاس ویژه مشاوره و روانشناختی با استفاده از تئاتر شورایی جهت مددجویان کانون زندان‌های استان چهارمحال و بختیاری اشاره کرد که از تابستان امسال در این مرکزآغاز به کار کرده است. برگزار کنندگان این دوره ضرورت برگزاری به دنبال احساس ضرورت در ایجاد چنین امکانی و با عنایت به اینکه بسیاری از نوجوانان بزهکار به دلیل فقدان مهارت‌های اساسی زندگی مرتکب بزه شد ه اند، آموزش‌های مختلف برای بهتر زیستن و کسب مهارت در ابعاد مختلف شخصیتی، اجتماعی، روحی و روانی در ساماندهی شخصیت آنان را از طریق تئاتر شورایی در این دوره‌ها دنبال می‌کنند.
جلوه‌های تولیدات تئاتری مددجویان در رویدادهای کلان فرهنگی و هنری
جشنواره‌های تئاتری به عنوان رویدادهای کلان در ارائه ظرفیت‌ها و دست آوردهای هنرهای نمایشی، نقشی عمده را در انتقال تجربه‌ها و نشان دادن ظرفیت‌های هنر تئاتر در امور تربیتی و آموزشی بر عهده دارند. سازمان زندان‌های کشور به عنوان اصلی‌ترین متولی مراکز اصلاح و تربیت برگزاری جشنواره تئاتر زندان‌های سراسر کشور را به همین منظور پیش بینی کرده که وظیفۀ بازتاب دادن فعالیت‌های تئاتری در عرصه اصلاح فرهنگی مددجویان مراکز تحت پوشش خود را بر عهده دارد.
بر این اساس مددجویان هنرمند در این جشنواره این امکان را می‌یابند که در هر دوره از این رویداد به صورت فردی و گروهی به اجرای تولیدات نمایشی بپردازند. همچنین برای تشویق بیشتر مددجویان به مشارکت در چنین تولیداتی از سوی برگزارکنندگان تدابیری اندیشیده شده تا
برگزیدگان این جشنواره در هر دوره به «جشنواره بین المللی فجر» و «جشنواره ماه» معرفی شوند.
برگزاری جشنواره‌های متمرکز بر تولیدات تئاتری مددجویان کانون‌های اصلاح و تربیت کشور محدود به این رویداد نشده و به ویژه در استان‌های کشور نیز تلاش‌هایی در جهت پیش بینی رویدادهایی در این زمینه صورت گرفته است که از جملۀ آن‌ها می‌توان به جشنواره تئاتر شورایی زندان‌های کشور در استان گیلان اشاره کرد. نخستین دوره جشنواره هنردرمانی ویژه تئاتر شورایی به میزبانی اداره کل زندان‌ها و اقدامات تامینی و تربیتی گیلان در مهر ماه 94 به شیوه غیرحضوری برگزار و شیوه‌نامه آن به اداره‌های کل زندان‌های سراسر کشور اعلام شد. به گفتۀ برگزار کنندگان این جشنواره تئاتر می‌تواند با توجه به نقش مشارکتی زندانیان در تغییر روحیه و فضای زندان تأثیر چشمگیری داشته‌باشد و در این تکنیک عامه زندانیان با کاربردی شدن تئاتر، به این هنر علاقمند می‌شوند و زندانیان با هم‌فکری و یافتن راه‌‌های تازه، معضلات و نگرانی‌های زندان یا زندگی شخصی خود را حل و فصل می‌کنند. جشنواره تئاتر شورایی که پیش از این هر سال به صورت غیر حضوری برگزار می‌شد، در ادامه فعالیت‌هایش به دلیل توانمندی فرهنگی گیلان به صورت حضوری به فعالیت خود ادامه داده است.
ضرورت گسترش نمایش‌درمانی و اقتضائات مشارک پذیری مددجویان
آنچه از تجربیات صورت گرفته در این سال‌ها در ارتباط با نقش تربیتی فعالیت‌های تئاتری حاصل می‌شود، این است که که به رغم غنی بودن این تجربیات، بر گسترش فعالیت‌ها در این زمینه و توجه به اقتضائات در این مقوله تاکید دارد. به طور کلی به نظر می‌رسد که تئاتر در نمایش واقعیتی که انسان با آن دست به گریبان است، قادر به بخشیدن چیزی است که هیچ موضوع دیگری آن توان را ندارد. در زندان‌هایی که تجربیات تئاتری در آن‌ها صورت گرفته، به صورت مداوم تغییر در رفتار زندانیان و در برخی موارد حتی مسیر زندگی آنان به شکل درخشانی قابل مشاهده بوده است. زندان یا ندامتگاه از مکانی برای تنبیه می‌تواند به مکان تولید فرهنگی تبدیل شود که در آن تناقضات اجتماع مورد تحلیل قرار گیرند، همان مکانی که در سابقه و به شکل متعارف، جایی برای تنبیه به شمار می‌رفت، می‌تواند به فضایی تبدیل شود که در آن انرژی‌های گسترده‌ای که قبلاً مورد سوءاستفاده قرار می‌گرفتند، به خوبی سازماندهی شوند.
تئاتر می‌بایست نیازهای خود را از طریق گفتمان دائم با مسئولان مختلف آن نهاد برطرف کند. تجربه نشان داده که تئاتر می‌تواند امکانات جدید کاری فراهم آورد که تنها به کارگاه‌های ساخت و ساز، طراحی صحنه و یا تکنیک‌های نورپردازی منحصر نشوند. چنانکه از تجربه‌های جهانی در این عرصه بر می‌آید، بعضاً از ندامتگاه‌ها بازیگرانی برخاسته‌اند که هیچ کم از بازیگرانی که در کارگاه‌ها و آکادمی‌های بازیگری پرورش یافته‌اند، ندارند. البته طبیعتاً لازم است که ابزارهایی برای ارزشیابی کارهای صورت گرفته تا امروز، شکل گیرند.
در یک عبارت، امروزه تئاتر در زندان نیازمند آن است که پروژه‌های طولانی با تعاریف دقیق هنری تدوین کند، تجربیاتی را در لحظات تولید و شکل گیری صورت داده، کارهایی را در مسیر مسائل دیگر کانون‌های اصلاح و تربیت و با هنرمندان دیگر و به کمک ابزارهای آموزشی و کاری و از طریق نهادهای فرهنگی شکل بخشد. و بالاخره تئاتر باید کاربردی بوده و به مثابه یکی از گونه‌های پیشرفته فعالیت هنری و فرهنگی به کار گرفته شود.