نگاهی به رویکردهای رایج در میان طراحان گرافیک تئاتر
تحولات زیبایی‌شناسی پوسترهای تئاتر در آینه جشنواره تئاتر فجر
ایران تئاتر:تحولات عمده‌ای که در زمینه طراحی پوستر تئاتر در این سال‌ها رخ داده، تا اندازه زیادی در ویترین جشنواره تئاتر فجر به عنوان عمده‌ترین محمل ارائه و ارزیابی پوسترهای تئاتر جایگاه خود را یافته است.
روند طراحی پوسترهای تئاتر در این سال چه تحولاتی را پشت سر گذاشته و به ویژه از لحاظ زیبایی‌شناسی چه ویژگی‌هایی یافته است؟ واضح است که دگرگون شدن تلقی‌های زیبایی‌شناسانه در عرصه پوسترسازی تئاتر علاوه بر اقتضائاتی که در درون عرصه هنرهای نمایشی معنی می‌یابد، تا اندازه‌ای هم از روندهای تحولی عرصه‌های گسترده تری چون طراحی گرافیک به طور کلی، همچنین تحولات فنی و تکنولوژیک متاثر خواهد بود. به این ترتیب در بررسی روند تحولات پوسترهای تئاتر ضروری است تا دگرگونی‌های کلان اجتماعی و رسانه‌ای در این میان نیز مورد توجه قرار بگیرد. جایگاه بخش پوستر جشنواره تئاتر فجر به عنوان تنها رویداد متمرکز در نمایش آثار و رقابت طراحان در این زمینه قابل توجه به نظر می رسد و چنان که پیداست وجود این میدان رقابت بخشی از انگیزه‌های طراحان را در ارائه آثار متفاوت در این عرصه شکل داده است. به نظر می‌رسد حضور مستمر بخش پوستر جشنواره تئاتر فجر در یک دهه اخیر تأثیر زیادی بر روند شکوفایی این هنر داشته و بخش پوستر تئاتر فجر تبدیل به یک مسابقه مرجع شده است. از آنجا که تحولات عمده‌ای که در زمینه طراحی پوستر تئاتر در این سال‌ها رخ داده، تا اندازه زیادی در ویترین جشنواره تئاتر فجر به عنوان عمده‌ترین محمل ارائه و ارزیابی پوسترهای تئاتر جایگاه خود را یافته؛ بر این اساس ایران تئاتر طی گزارشی به مرور دگرگونی‌های عمده در زیبایی‌شناسی پوسترهای تئاتر در آینه جشنواره تئاتر فجر پرداخته که در ادامه از نظر می‌گذرد.
جایگاه زیبایی‌شناسی پوسترهای تئاتر در جلب مخاطب
جالب توجه است که با وجود غلبه رسانه‌های مجازی بر فضای عمومی اطلاع رسانی، پوسترهای تئاتر همچنان کارکرد میدانی خود را حفظ کرده اند و کماکان به عنوان رسانه ای تاثیرگذار در اطلاع رسانی رخدادهای تئاتری شناخته می شوند. در دهه های اخیر پوستر به عنوان یک عامل مهم در اطلاع‌رسانی به مخاطبان تئاتر و به عنوان یکی از عناصر جلب توده مردم به سمت سالن های نمایش به حساب می آید و این روزها در میان همه اعلان هایی که در سطح شهر و در معابر عمومی می بینیم، پوسترهای تئاتر پرتعداد تر و البته متنوع تر از همه به چشم می آیند. تقریباً تردید نمی توان داشت که باور تاثیرگذاری میدانی پوسترهای تئاتر بیش از همه مدیون توجه به زیبایی شناسی این اعلان ها است که دست کم از سوی تولیدکنندگان جدی تر آثار نمایشی نیز با اهمیت تلقی می شود.
قباد شیوا طراح پیشکسوت گرافیک در این ارتباط معتقداست: در حال حاضر وقتی پوسترهای تئاتر را با پوسترهای سینمایی یا سایر پوسترها مقایسه می‌کنم می‌بینم که پوسترهای تئاتر از کیفیت بهتری برخوردار است و به طور کلی هنرمندان در این حوزه فعالیت‌های خوبی انجام می‌دهند اما گاهی هم شاهد تولید پوسترهای تئاتر ضعیف هم هستیم. به طور کلی در تولید پوستر تئاتر موفق هستیم اما نکته‌ای که در این زمینه باید در نظر داشت این است که پوسترهای تئاتر باید ارتباط مستقیمی با تئاتر داشته باشند. گاهی اوقات شاهدیم که پوستر تئاتری از نظر گرافیکی بسیار زیباست اما وقتی تئاتر را تماشا می‌کنیم متوجه می‌شویم که میان پوستر و محتوای تئاتر ارتباط خاصی وجود ندارد.
آرش تنهایی طراح و مدرس گرافیک در ارتباط با کیفیت طراحی پوستر تئاتر در این سال ها می گوید: در سال‌های اخیر پوستر تئاتر را باید سر آمد پوسترهایی در نظر گرفت که بر اساس یک سفارش طراحی و در شهر نصب می شوند؛ و در مقایسه با گونه های دیگرپوستر های فرهنگی چون پوستر فیلم ویا پوستر موسیقی بی شک وضعیت بهتری دارند ، شخصاً معتقدم که در سال های اخیر طراحی پوستر برای تئاتر رشد خوبی نیز داشته و می بینیم که پوسترهای تئاتری که توسط طراحان گرافیک حرفه ای طراحی می شوند روز به روز بیشترمی شوند. این به دلیل رشد کمی طراحان گرافیک و افزایش تحصیل کردگان این رشته است که اتفاقا رغبت زیادی به طراحی پوستر تئاتر دارند و تلاش می کنند تا کیفیت پوسترهای تئاتر را بالا ببرند.
بر این اساس می توان در یک نگاه کلی نتیجه گرفت که پوستر تئاتر یکی از معدود عرصه هایی است که توانسته در کوران تحولات عمده ای که در فضای اطلاع رسانی در این سال ها رخ داده، تاثیرات زیبایی شناسی خود را همچنان در مواجهه مستقیم با مخاطب حفظ کند.
با این حال روند زیبایی شناسی طراحی در این عرصه تا اندازه ای متاثر از دگرگونی های بزرگتر اجتماعی هم بوده و در هماهنگی با ذائقه و دریافت های اجتماعی اشکال تازه ای را بروز داده که مجموعاً ذیل سرفصل زیبایی شناسی پوسترهای تئاتر می توان در آن ها دقت کرد. بر همین اساس در ادامه گزارش حاضر به مرور تلقی های زیبایی شناسانه در پوسترهای تئاتر در این سال ها می پردازیم.
رویکردهای رایج در طراحی پوسترهای تئاتر
مجموعه پوسترهای نمایش طراحی شده در این سال ها عموماً در دسته بندی‌های مشخصی جای می‌گیرند که نشان از سلیقه‌هایی رایج میان طراحان دارد.
بخشی از پوسترهای نمایش‌های در این سال‌ها در رویکردی توصیفی به شکل‌های مختلف تلاش بر ارائه تصاویری داشته‌اند که به زعم طراحان این پوسترها به عنوان بازگوکننده فضای نمایش‌ها در نظر گرفته شده‌اند. اما این رویکرد توصیفی که به علت فقدان کارکردهای دراماتیک در طراحی اغلب این اعلان‌ها قادر به تاثیرگذاری لازم در ارتباط با جلب مخاطب دست پیدا نمی‌کنند. بخشی از این ایده‌ها بر استفاده از عکس‌هایی از صحنه نمایش‌ها متمرکز است و از این طریق سعی در انتقال ویژگی‌های نمایش‌ها دارند. به این ترتیب در این دسته از پوسترها کارکرد طراحی گرافیک به حداقل رسیده، در حالی که عکس‌های تئاتر به خودی خود حاوی ویژگی‌های مورد نظر در انتقال فضای نمایش‌ها هستند و پوسترها به این طریق از کارکردهای ویژه طراحی پوسترها غافل می‌مانند.
علیرغم اینکه در مرور پوسترهای فصل‌های گذشته نشانه‌هایی از کم توجهی به کارکردهای ویژه پوسترهای تئاتر در معرفی رویدادهای مرتبط با هنرهای نمایشی آشکار است، اما بارقه‌هایی از ظهور پدیده‌هایی در جهت گسترش و قدرت بخشیدن به این کارکردها هم از سوی برخی طراحان گرافیک در این عرصه به چشم می‌خورد. اگرچه در حال حاضر ممکن است برخی از این پدیده‌ها به خودی خود ناموجه و حتی ناهنجار به نظر برسند، اما در عین حال می‌توان به تصحیح و تکامل چنین پدیده‌هایی امیدوار بود.
یکی از رویکردهای رو به فزونی در طراحی پوسترهای نمایش اقبال طراحان به تایپوگرافی عنوان‌های نمایش‌ها است. این رویکرد که در حال حاضر نوعی ناهنجاری را در نحوه معرفی نمایش‌ها شکل داده در صورت دقت عمل بیشتر طراحان می‌تواند به یکی از عناصر سازندۀ پوسترهای تئاتر تبدیل شود. در این زمینه خوانا بودن و سریع الانتقال بودن تایپوگرافی ها شاید یکی از مهم‌ترین کارکردهایی است که می‌باید مورد توجه طراحان قرار بگیرد.
از جمله نقاط ضعف در طراحی پوسترهای اخیر تئاتر بی توجهی طراحان به کارکردهای زیبایی شناسانه و بیان‌گرانه ابعاد پوسترها است. در یک مرور اجمالی بر این آثار می‌توان متوجه شد که اکثریت قریب به اتفاق طراحان از کادر مستطیل عمودی رایج به عنوان قالب پوسترها استفاده می‌کنند و بسیار انگشت شمار اعلان‌هایی است که خارج از این قاعده عمل کنند.
مفهوم سازی از محتوای نمایش ها هم یکی دیگر از گرایش های طراحی پوسترهای نمایش است. این شکل از پوسترسازی ها عموماً از حیث تاثیرگذاری و ارتباط با درونمایۀ آثار نمایشی از قدرت تاثیرگذاری بیشتری برخوردارند و بیننده را به تامل وا می دارند؛ هرچند در این زمینه قدرت مفهوم سازی در پوسترها عاملی تعیین کننده در انتقال سریع مفاهیم مورد نظر طراحان به حساب می‌آید.
در مجموع به نظر می رسد در دوره جدید طراحی پوسترهای تئاتر فرم اهمیت بسیار بیشتری پیدا می کند و بعضاً حتی از محتوا هم مهم تر می شود. در نسل های اول، دوم و سوم گرافیک، به خاطر تاثیر جو روشنفکری آن دوره ها، پوستر به پیام رسانی توجه بیشتری داشت اما دیگر آن پیام ها، نشانه ها و حتی خوانایی متن در پوستر یا سادگی اش، نه در ایران که در دنیا به شکل دهه های گذشته به فراموشی سپرده شده است و فرم بیش از پیش مهم شده است.
پیشنهادهایی در مسیر ارتقای طراحی پوسترهای تئاتر
مسعود دلخواه کارگردان و مدرس تئاتر به در توضیح بعضی رویکردهای نامناسب در طراحی پوستر می گوید: متاسفانه این روزها شاهد این هستیم که طراحی پوستر برای تئاتر به یک ویترین تمام عیار برای برخی بازیگران تبدیل شده است. شاید در تبلیغات یک تئاتر مانعی نباشد که ما از چهره مثلا یک بازیگر برجسته استفاده کنیم اما به نظر من این موضوع نباید در طراحی پوستر نفوذ کند؛ چرا که پوستر رسانه ای است برای نمایاندن آن چه در محتوا و ماهیت اثر گنجانده شده است. باعث تعجب است که در برخی اجراهای دانشجویی، عکس بازیگران جوان را به عنوان طراحی پوستر به دست مخاطبان می‌دهند، افرادی که هیچ‌کس آن‌ها را نمی‌شناسد و این مساله بسیار عجیب و تأمل‌برانگیز است.
مهدی فاتحی طراح گرافیک که آثارش را در جشنواره های بین المللی نیز ارائه کرده نیز در همین زمینه می گوید: بخشی از پوسترهای تئاتر در این روزها تحت تاثیر پوسترهای هالیوودی است. این تاثیر در پیش پا افتاده ترین شکل هم ارائه می شود. در واقع آنچه در بسیاری مواقع به عنوان طراحی پوستر مشاهده می کنید، پوستر نیست بلکه یک آگهی است که اعلام می کند چه بازیگرانی در کدام تئاتر حضور دارند. این آفت را حضور بازیگرانی در صحنه های تئاتر دانست که کارگردانان برای فروش کارشان تاکید بر دیده شدن چهره این بازیگران در پوسترها دارند. وی معتقد است این یک دوران گذار است و بعد از مدتی این موضوع برای اهالی تئاتر درک می شود که پوستر تئاتر نباید شبیه به آگهی شود و یک رسالت فرهنگی و هنری مستقل هم دارد. طراح خوب حتی اگر تحت تاثیر نظر کارگردان نمایش بخواهد از تصویر بازیگران در طراحی پوستر استفاده کند باید به گونه ای این کار را انجام دهد که در نهایت محصول به عنوان اثر تجسمی و به عنوان محصولی بصری ارائه شود. در حال حاضر پوسترها را پر از رنگ و تصویر می کنند و به عنوان پوستر تئاتر بیرون می دهند.
ابراهیم حسینی طراح گرافیک با ذکر اینکه طراحی پوستر تئاتر بدون رشد نبوده، معتقد است؛ اگر چه پدیده دیجیتال در برخی موارد به پوستر تئاتر لطمه می‌زد ولی حالا مشخص است که رایانه در خدمت گرافیست قرار گرفته و به آثار بسیار خلاقانه همراه با مؤلفه‌های تئاتری برمی خوریم. این روزها با تسلط بر یک نرم افزار شما می توانید یک طرحی در حد اعلامیه ارائه دهید در حالیکه کار اصلی در طراحی توجه به دیزاین و تاثیرگذاری است که توسط تسلط بر نرم افزار به دست نمی آید.
و بالاخره آرمان کوچکی طراح و کارشناس تئاتر با اعتقاد به اینکه فضای آکادمیک می‌تواند کارکردهای ویژۀ پوسترهای تئاتر را بهبود ببخشد می گوید: در صورتی که طراحان از نزدیک در کنار تیم کارگردانی و گروه بازیگری حضور داشته باشند، کانسپت اثر را بهتر درک کرده و از روند شکل‌گیری اجرا آگاهی پیدا می‌کنند. همین امر باعث تعامل بیشتر طراح پوستر با کارگردان شده و بستری را فراهم می‌کند تا پوسترهایی ارزشمند از دلِ کار بیرون آید.