با نگاهی به ادوار مختلف جشنواره تئاتر فجر ایران تئاتر بررسی می کند؛
40 نکته تئاتری از تاریخچه فجر
ایران تئاتر، احمد عظیمی: دوره سی و هفتم جشنواره تئاتر فجر ویژگی اش در تغییر نسل تئاتری هایی است که میانگین سنی اش این خبر را می دهد که این دوره را باید رسما دوره تئاتر جوانان نامید.
جشنواره تئاتر فجر امسال با تغییر نگاهی که در انتخاب آثار خود داشت توانست معادلات معمول را بر هم زند. اتفاقی که شاید در دوره های بعد بیشتر به اهمیت آن پی ببریم. دوره سی و هفتم جشنواره تئاتر فجر ویژگی اش در تغییر نسل تئاتری هایی است که میانگین سنی اش این خبر را می دهد که این دوره را باید رسما دوره تئاتر جوانان نامید. با اعلام اسامی کارهای پذیرفته مشخص شد که در بخش های اصلی این دوره توجه ویژه ای به آثار جوانان شده است و این مسئله می تواند نشان از همان تغییر نسلی دانست که به آن اشاره شد. به همین ترتیب وقتی به دوره های قبل جشنواره نگاه کنیم در می یابیم بسیاری از کسانی که امروز جزو بزرگان تئاتر و سینما هستند ثمره همین توجه به نسل جوان اند. می‌توان بسیاری را پیدا کرد که امروز در تئاتر نامی برای خود دست‌وپا کرده‌اند یا حتی در جای دیگری مشغول‌اند و از صحنه تنها خاطره‌اش رادارند. مسئله دیگر اما متاثر بودن دوره های مختلف جشنواره از اوضاع اجتماعی ایران است؛ آنچه امروز به‌عنوان جشنواره تئاتر فجر شناخته می‌شود از مسیری سخت گذر کرده. این وجه را می توان در بررسی تاریخی درک کرد که آثار انتخاب شده آیینه تاریخی 4 دهه گذشته ایران هستند. در سال‌های جنگ تحمیلی جشنواره حال و هوایی داشت که مخصوص آن سال‌ها بود و بعدتر باروی کار آمدن دولت‌های مختلف حال و هوای جامعه یا حوادث اجتماعی باز جشنواره را تحت تأثیر خود قرارداد. از سوی دیگر در این سال‌ها و با از دست دادن نسل قبل با مرور دوره‌های مختلف جشنواره تئاتر فجر می‌توان هم آن‌هایی را یافت که تنها یادشان مانده هم ردپای کسانی را دنبال کرد که امروز هنرمندانی جهانی‌اند. در این نوشتار با نگاهی به اتفاقات جذاب و خواندنی جشنواره تئاتر فجر در سی‌وپنج دوره گذشته را مرور می‌کنیم؛
1- در سی و هفتمین جشنواره بین الملیی فجر 56 درصد از آثار از تهران و 43 درصد از شهرستان ها هستند که این نشان می دهد پس از 36 دوره سهم شهرستان ها به ضورت چشمگیری در این جشنواره زیاد شده است. این درحالی است که در اولین دوره این جشنواره تنها سه اثر از شهرستان ها حضور داشته است.
2- اولین دوره جشنواره تئاتر فجر 12 تا 22 بهمن در سال 61 برگزار شد، در این دوره مکان‌ها متعددی میزبان جشنواره بودند که ازجمله آن می‌توان به موزه هنرهای معاصر اشاره کرد. این دوره از جشنواره در میان جوایزی خود برگزیده بازیگری کودک هم داشته است.
3- در میان آثار این دوره از جشنواره استان اصفهان با 8 نمایش بیشترین اثر را در بین استان ها در جشنواره بین المللی تئاتر فجر داشته است و پس از آن کردستان و گیلان با 7 اثر و خراسان رضوی با 6 اثر پیشتازند.
4- در بخش نمایشنامه نویسی به صورت مساوی 50 درصد پذیرفته شدگان بخش نهایی از تهران و 50 درصد از شهرستان اند. اما نکته جالب این بخش در مورد حضور زنان نمایشنامه نویس است؛ 8 اثر به این بخش راه یافته اند که از میان آنها 5 نفر نویسندگان زن هستند و نکته جالب تر اینکه هر 4 نمایشنامه پذیرفته شده بخش استان ها توسط زنان نوشته شده اند.
5- یکی از بخش های ویژه جشنواره امسال بخش چهل سالگی انقلاب اسلامی است که در آن 13 نمایش صحنه ای، 6 اثر خیابانی و دیگر گونه های اجرایی، 10اثر رادیویی، یک سمینار و دو نمایشگاه برگزار می شود.
6- مراسم بزرگداشت هوشنگ توکلی،رضابابک،رویا تیموریان وامیریاراحمدی درسی وهفتمین جشنواره بین المللی تئاتر فجربرگزارمی شود.
7- در اختتامیه سی و پنجمین دوره جشنواره تئاتر فجر بزرگداشت دکتر علی رفیعی به‌پاس یک‌عمر زحمات هنری‌اش برگزار شد. در این مراسم تعدادی از بازیگران آثار دکتر رفیعی ازجمله رؤیا تیموریان، افشین هاشمی، ستاره اسکندری، مهرداد ضیایی، فرشته صدر عرفایی و... به همراه محمد چرم شیر قطعه‌ای نمایشی را در ستایش علی رفیعی اجرا کردند.
8- ویژگی اکثر آثار دعوت‌شده به بخش بین‌الملل که از کشورهای خارجی در دوره سی و پنجم حضور داشتند فرم گرایی و بی‌کلام بودنشان بود و به نظر می رسد دوره سی و ششم و سی و هفتم تک پرسوناژ بودن آثار ویژگی آثار بخش بین الملل باشد.
9- در دوره سی‌وپنجم جشنواره دو تن از بازیگران باسابقه تئاتر ایران اصغر همت و هدایت هاشمی با دو مونولوگ یعنی پرتره مرد ریخته و افسانه ببر در جشنواره حضور داشتند. همچنین پارسا پیروزفر مونولوگی دیگر با عنوان ماتریوشکا را در این دوره به روی صحنه برد. هدایت هاشمی برگزیده بازیگری مرد بخش مرور تئاتر ایران را برد و اصغر همت جایزه ویژه این بخش را از آن خود کرد. پارسا پیروزفر نیز جایزه بازیگری بخش بین‌الملل را برد.
10- نمایش در اعماق اثر ماکسیم گورکی نویسنده شهیر روس در دوره سی‌وپنجم جشنواره تئاتر فجر حضور داشت که بعد از اثر ماندگار مهین اسکویی در قبل از انقلاب و کارگردانی زنده‌یاد مصطفی عبداللهی این برای سومین بار بود که نمایشنامه گورکی در ایران اجرا می‌شد اما این بار توسط گروهی گرجستانی.
11- سعید اسدی دبیر دو دوره گذشته جشنواره تئاتر فجر (دوره 34 و 35) تنها فردی است که در دهه اخیر دو دوره متوالی ریاست این رویداد تئاتری را بر عهده داشته است.
12- جشنواره فجر از ابتدا بین‌المللی نبود و تنها کارهایی از سراسر ایران در آن حضور داشتند اما در دوره ششم یک نمایش خارجی در این جشنواره حضور داشت، نمایشی از کشور عراق به نام «فریاد زنان مسلمان عراق» که در سال آخر جنگ ایران و عراق در تهران و در جشنواره فجر به روی صحنه رفت.
13-بخش کودک جشنواره فجر در دوره ششم اضافه می‌شود و می‌توان آن را اولین بخش مستقل فجر دانست که برای آن مسابقه‌ای جداگانه‌ای با نگاه تخصصی برگزار شد.
14- بخش آیینی سنتی و بخش عروسکی در دوره هفتم جشنواره (سال 67) به این رویداد اضافه می‌شود. در این دوره بخشی تحت عنوان پرده‌خوانی نیز برگزار می‌شود که در طی ده روز ده پرده‌خوانی جدا با موضوعات مختلف از قبیل انقلاب، جنگ، فلسطین و ... اجرا می‌شوند.
15-در دوره هشتم، نهم و یازدهم جشنواره فجر، یعنی سال‌های 68،69 و 71 بنا بر اعلام دبیرخانه این رویداد، بخش مسابقه برگزار نشد و فقط 8 گروه برگزیده (در دوره 8 و 9) اعلام شدند.
16-اصغر فرهادی کارگردان نام‌آشنای این روزهای سینمای ایران در دوره سیزدهم جشنواره با نمایش «ماشین نشین ها» در جشنواره فجر حضور داشت. او در دوره شانزدهم نیز با نمایش «آخرین قهرمانان زمین» در جشنواره فجر حضور داشت.
17-بخش خیابانی از دوره چهاردهم جشنواره اضافه می‌شود و برای آن هیئت‌داوران جداگانه‌ای نیز انتخاب می‌شود.
18- خسرو شکیبایی در دور چهارم جشنواره فجر برای کارگردانی نمایش «بی‌قانون» جایزه بهترین کارگردانی را دریافت کرد.
19-بهرام بیضایی در جشنواره شانزدهم که در سال 76 برگزار شد حضوری پررنگ داشت. او در این دوره دو اثر خود یعنی «کارنامه بندار بیدخش» و «بانو آئویی» را به جشنواره آورد و دو نمایشنامه دیگرش یعنی «سلطان مار» و «در حضور باد» توسط گروه‌های دیگری در جشنواره حضور داشتند.
20- از اتفاقات جالب دیگر دوره شانزدهم فجر می‌توان به حضور مهین اسکویی کارگردان توانمند تئاتر آناهیتا نام برد که با نمایش «خواستگاری» در این جشنواره حضور داشت.
21-دوره هفدهم جشنواره فجر گامی جدی به‌سوی بین‌المللی شدن برمی‌دارد؛ در این دوره بخش خارجی به آن اضافه می‌شود که 9 اثر از کشورهای آلمان، ایتالیا، ارمنستان، تاجیکستان و ترکمنستان در آن به روی صحنه می‌روند.
22-روبرتو چولی کارگردان سرشناس آلمانی برای اولین بار در دوره هفدهم جشنواره به ایران می‌آید و 3 نمایش «باغ آلبالو»، «گزارش به آکادمی» و «پینوکیو» را در تهران به روی صحنه می‌برد. حضور او تا سه دوره دیگر ادامه پیدا می‌کند و سه دوره پیاپی به فجر می‌آید.
23-جشنواره تئاتر فجر در دوره هجدهم برای اولین بار عنوان بین‌المللی را به نام خود اضافه می‌کند. در این دوره 10 اثر از کشورهای سوئد، نروژ، آلمان، ایتالیا، ارمنستان و فلسطین در جشنواره شرکت می‌کنند.
24- اتفاق دیگری که در دوره هجدهم جشنواره بین‌المللی فجر رخ می‌دهد اضافه شدن بخش تئاتر دانشگاهی به این رویداد مهم تئاتری است.
25-دوره هفدهم با 10 اثر از آلمان ، ایتالیا ، ارمنستان ، ترکمنستان ، تاجیکستان و هند در قالب بخش خارجی جشنواره عملاً قدم به عرصه بین‌الملل می‌گذارد و از هجدهمین دوره جشنواره تئاتر فجر است که این رویداد بخشی با عنوان "بین‌الملل" را به خود اضافه می‌کند، و این‌گونه دریچه‌ای تازه به روی تئاتر ایران گشوده می‌شود.
26-در طول برگزاری جشنواره فجر همواره مراسم بزرگداشت متعددی برای بازیگران، کارگردانان و هنرمندان مختلف برگزارشده است اما بزرگداشت‌های دوره نوزدهم را می‌توان متمایزتر دانست. در این دوره از سه نویسنده مطرح تقدیر شد؛ مراسم بزرگداشت هوشنگ گلشیری، اکبر رادی و سیمین دانشور در سال 89 و در قالب دوره نوزدهم جشنواره تئاتر فجر برگزار شد.
27-در دوره نوزدهم جشنواره فجر بخشی ویژه بانام انتفاضه برگزار شد که در آن دو نمایش از ایران و یک اثر از فلسطین اجرا شد. همچنین در این دوره بخش ویژه‌ای برای تعزیه دیده شد.
28-کشور سوریه در دوره بیستم جشنواره فجر با نمایش «شام شب طولانی» اثر وایلدر در بخش بین‌الملل جشنواره فجر حضور داشت.
29-در دوره بیستم جشنواره انجمن منتقدان و نویسندگان خانه تئاتر برای اولین بار جلسات نقد و بررسی نمایش‌ها را به‌طور گسترده برای بیش از 40 نمایش حاضر در جشنواره فجر برگزار کرد. این جلسات در دوره‌های بعد هم کمابیش انجام شد اما تاکنون در هیچ دوره‌ای به گستردگی آن دوره برگزار نشده است.
30-در دوره بیست و سوم بخشی تحت عنوان «ویدئو آرت» به جشنواره اضافه شد که در این بخش 8 اثر بر اساس 8 نمایشنامه معروف تاریخ تئاتر تولید شد.
31-در دوره بیست چهارم جشنواره ، افتتاحیه به‌صورت کاروانی و در فضای باز برگزار شد. کارناوالی که از میدان انقلاب به سمت تئاتر شهر راه افتاد آغازگر این رویداد تئاتری بود.
32-در دوره بیست و چهارم جشنواره بخش جنبی فیلم برگزار شد که در آن فیلم‌ها و فیلم تئاتری‌هایی که بر اساس نمایشنامه‌های برتولت برشت اجراشده بود تحت بخشی ویژه اکران شد. در میان این آثار فیلم‌هایی به کارگردانی فریتز لانگ، پیتر شومان، هاینر مولر و... به نمایش در آمدند.
33-در دوره بیست و پنجم جشنواره فجر، مراسم بزرگداشت به شکل وسیع و با دعوت از پیشکسوتان سراسر ایران انجام شد. در این دوره سی تن از بزرگان عرصه تئاتر تقدیر شدند
34-جشنواره بیست و ششم که در بهمن‌ماه 1386 برگزار شد را می‌توان بزرگ‌ترین دوره فجر ازلحاظ کمی دانست. در این سال 181 اثر صحنه‌ای، خیابانی و محیطی در 13 بخش جشنواره اجرا شد. امسال در دوره سی و هفتم نیز 148 اثر در بخش های مختلف حضور دارند البته اگر بخش بعلاوه فجر را هم به این آثار اضافه کنیم این دوره از جشنواره بیست و ششم هم بزرگتر است.
35-فجر 26 میزبان دو تن از بزرگ‌ترین کارگردانان تاریخ تئاتر ایران بود؛ بهرام بیضایی و حمید سمندریان با دو نمایش افرا و ملاقات بانوی سالخورده در بخش مرور بیست و ششمین دوره جشنواره فجر اجرا داشتند.
36-از اتفاقات دیگر این دوره می‌توان به حضور کمپانی مشهور برلین آنسامبل اشاره کرد. کلاس پیمن کارگردان صاحب‌نام این کمپانی با نمایش ننه دلاور در بخش بین‌المللی فجر 26 حضور داشت. برلین آنسامبل چهره‌های صاحب‌نامی همچون برت ولت برشت، فردریش دورنمات، هاینر مولر و ... را به‌عنوان مدیر خود و کارگردان میزبانی کرده است.
37-مائتی ویسنی یک، نویسنده نام‌آشنای رومانیایی که برای مخاطبان ایرانی شناخته‌شده است در دوره بیست و هفتم به تهران آمد و کارگاهی آموزشی در مورد نویسندگی برگزار کرد.
38-در دوره بیست و هشتم (1388) بیش از 13 عنوان کتاب به مناسبت برگزاری جشنواره توسط انتشارات نمایش چاپ شد و در قالب این جشنواره از آنان رونمایی شد. چاپ این تعداد عنوان کتاب در ادوار مختلف فجر تا این دوره بی‌سابقه است. (در مقایسه با دوره‌های قبل
39-جشنواره فجر در سال 89 میزبان دو کارگردان صاحب‌نام بین‌المللی است؛ رومئو کاستلوچی و پیتر اشتاین با دو اجرا به تهران می‌آیند.
40-یکی از بخش‌های جالب جشنواره تئاتر فجر، بازار تئاتر ایران است که از دوره 28 تا 30 در سه دوره پیاپی و به‌طور منظم برگزار شد.