گفت‌وگو با شهناز روستایی به بهانۀ نزدیک شدن به نوزدهمین جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی
نمایش روایی پر ظرفیت‌ترین گونۀ نمایشی است
ایران تئاتر:شهناز روستایی نویسنده و پژوهشگر عرصۀ تئاتر معتقد است؛ نمایش روایی پر امکان‌ترین گونۀ نمایشی است، از آن جهت که به گروه اجرایی امکان اجرا و به صحنه بردن هر قصه‌ای را در هر مکانی می دهد.
شهناز روستایی کارگردان، نویسنده و پژوهشگر عرصۀ تئاتر اخیراً کتابی را با عنوان «مبانی و اصول نمایشنامه نویسی روایی» به چاپ رسانده که هدف از آن ارائه الگوهای روایت جهت نگارش نمایشنامه هایی متناسب با نیازهای دوره معاصر عنوان شده است. از آنجا که شیوه‌های روایی در نمایش های ایرانی عنصری پراهمیت و متنوع محسوب می شود، به بهانۀ نزدیک شدن به نوزدهمین جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی ایران تئاتر گفت‌وگویی با این پژوهشگر عرصه هنرهای نمایشی را پیرامون ظرفیت‌ها و امکانات روایت در هنرهای نمایشی ترتیب داده که در ادامه می خوانید.
پیش از هر چیز درباره محتوای کتاب «مبانی و اصول نمایشنامه نویسی روایی» بگویید و اینکه ضرورت پرداختن به این مبحث در تئاتر امروز ما به چه اندازه است؟
با در نظر داشتن اینکه یکی از اهداف نمایش بالابردن سطح آگاهی فرهنگی عموم جامعه است، نیاز مبرم به گونه ای از نمایش احساس می شود تا ضمن تامین نظر گروه فرهیخته، زمینه جذب مخاطب عام را نیز فراهم آورد. این کتاب با بررسی تکنیک های تجربه شده در متون نمایش های روایی به الگوهای روایت جهت نگارش نمایشنامه هایی متناسب با نیازهای دوره معاصر دست یافته است و همچون خودآموز به گونه ای عمل می کند که مخاطب پس از مطالعه و آموختن تکنیک های آموزشی آن به راحتی از توانایی نگارش یک نمایشنامه خوش ساخت برخوردار خواهد شد.
اهمیت توسعه و ترویج شیوه های نمایشنامه نویسی روایی و کاربردهایی که برای این شیوه ها می توان متصور بود تا چه اندازه است؟ به عبارت دیگر چه ظرفیت هایی را برای عنصر روایت در هنرهای نمایشی می شود متصور شد؟
نمایش روایی پر امکان ترین گونۀ نمایشی است، از آن جهت که به گروه اجرایی امکان اجرا و به صحنه بردن هر قصه ای را در هر مکانی می دهد،؛ زیرا بنیان آن بر کلام و بازی استوار است. همچنین نمایشنامه‌های روایی را می‌توان با توجه به ساختار و شیوه نگارش آن به صورت فردی و گروهی اجرا کرد؛ با این مفهوم که نمایشنامه های پر پرسوناژ را با استفاده از امکانات نمایش روایی می توان با یک یا دو بازیگر اجرا کرد. همان‌طور که از عنوان این گونه از نمایش بر می آید، بنیان نمایش روایی بر روایت استوار است؛ روایتی مختص اجرا که با داستانگویی متفاوت است .
انواع شیوه ها در نمایش های روایی را چطور می توان معرفی کرد و در این پژوهش چه انواعی از آن مورد توجه قرار گرفته است؟
روایت دیرپاترین نمونه نمایش روایی نقالی است که در ایران سابقه دیرینه داشته است .لازم به ذکر است که روایت تک نفره با گذشت زمان به روایت چند نفره تبدیل شده است. تعزیه و تخت حوضی از نمونه های بارز و کامل آن است. نه تنها نمایش سنتی ایران، بلکه اغلب نمایش های سنتی شرق مانند اُپرای چین، کیوگن ژاپن، کاتاکالی هند و... هم مبتنی بر روایت است.
عنصر روایت تا چه اندازه در نمایشنامه نویسی معاصر ایران مورد توجه قرار گرفته و این توجهات چه جنبه هایی از این شیوه ها را در بر می گیرد؟
علیرغم اهمیت نمایش روایی و گونه های مختلف آن متأسفانه نمایشنامه نویسان نسبت به آن کم توجه یا بی توجه بوده اند، حداقل تا آن جا که من اطلاع دارم کتاب آموزشی جهت آموزش این شیوه از نمایش نامه نویسی وجود ندارد و در هیچ یک از دانشگاه‌های تئاتر نسبت به آموزش آن تاکنون اقدام موثری صورت نگرفته است. اگرچه کتب و مقالات متعددی در خصوص روایت شناسی و کاربردهای عناصر روایت نوشته شده است ، اما اغلب به ساختار روایت در داستان، رمان و فیلم پرداخته اند و در قلمرو نمایش هیچ منبعی جهت آشنایی با عناصر روایت برای نگارش نمایشنامه روایی وجود ندارد.
کتاب«مبانی و اصول نمایشنامه نویسی روایی» چه جنبه هایی از نظریه های روایت در هنرهای نمایشی را دربر می گیرد؟
بررسی آثار نمایش نامه نویسان چینی، ژاپنی، تخت حوضی و سرایندگان متون تعزیه، به ویژه آثاری از بهرام بیضایی، محمد رحمانیان و محمد چرمشیر ما را به گونه ای از نمایشنامه نویسی رهنمون می شود که حاصل آن کتاب مورد نظر است. این کتاب کاربرد تئوری‌های روایت در آثار درام نویسان معاصر ایرانی را نیز در بر می گیرد، آثاری که نه تنها بر بنیان روایت در نمایش سنتی استوار است بلکه جلوه ها و شیوه های گوناگون نمایش روایی را نشان می دهد.
بازگشت به منابع ادبی و تاریخی کهن ایران تا چه اندازه می تواند در عرصه نمایشنامه نویسی روایی راهگشا باشد؟
متون کهن همچون گنجی گرانبهاست که همواره می تواند الهام بخش نویسندگان گونه های مختلف ادبی شامل نمایشنامه، داستان، رمان و فیلمنامه باشد .در این میان شاهنامه و هزارو یک شب که قابلیت های نمایشی داستانهای پر حادثه یشان ، این دو اثر بی نظیر را منبع مناسبی جهت تبدیل این داستان ها به نمایش نامه کرده است می تواند دست مایه مناسبی برای نگارش نمایش نامه روایی باشد.
اهمیت پرداختن به نمایش‌های ایرانی تا چه اندازه می‌تواند برای هنرمندان جوان تئاتر و مخاطبان امروز این حرفه مثمرثمر باشد و تناسب چگونه تولید شدن آثار نمایشی با متد امروزی و نمایش‌هایی که با دیدگاه ایرانی شکل می‌گیرد، چگونه تناسبی خواهد بود؟
نمایش ایرانی – سنتی از نظر من اعتیادآور است. به گونه‌ای که اگر یک دانشجو یا هنرمندی یک بار تجربه موفق در اجرای یک نمایش ایرانی – سنتی داشته باشد تا آخر عمر هنری خود به تکرار آن وابسته میشود و این نشان از جذابیت این نوع نمایش دارد. حال از طرفی نمایش ایرانی امکاناتی دارد که به هنرمندان تئاتری امکان اجرای هرگونه داستان اعم از واقعی و تخیلی، اسطوره‌ای و افسانه‌ای، باورپذیر و غیر قابل باور را در هر مکان و هر زمان و با هر بودجه‌ای به شکل نمایشی خوش ساخت و جذاب را می‌دهد. در نهایت انتخاب نمایش مدرن و نمایش ایرانی – سنتی چه به لحاظ دیدن از نگاه مخاطب و چه برای کار از نگاه هنرمند سلیقه‌ای است. لذا آنچه حائز اهمیت است آن خواهد بود که بر خلاف تصور برخی دانشجویان و هنرمندان که اذعان دارند نمایش ایرانی – سنتی هنری سخیف و به قول خودشان بی‌کلاس است باید خاطر نشان کنم خلق این نوع نمایش چه برای نویسنده، چه کارگردان و چه بازیگر بسیار دشوار است زیرا باید به جزئیات بی‌شماری توجه کند. از نظر من فعالیت در حیطه نمایش سنتی و ایرانی مثل بازی فوتبال در زمین باتلاق با کفش آهنی است و هنرمندانی که این تجربه را کسب می‌کنند به راحتی می توانند در نمایش‌های مدرن در عرصه نوشتن، بازی و کارگردانی بدرخشند و کلام آخر اینکه نمایش ایرانی بوی مادر می‌دهد.
