گزارشی از نمایشنامهخوانی”استثناء و قاعده”
کلیت موضوع نمایشنامه”استثناء و قاعده” را، استثمار و چپاولگری قدرتمندان شامل میشود که با بازیهای ساده و بیتکلف بازخوانان نمایش، توانسته به سادگی از قالبهای بسته نمایشی بیرون بکشد و به تماشاگر عرضه کند.
احمدرضا حجارزاده:
امسال در بیستوچهارمین دوره از جشنواره تئاتر فجر، علاوه بر بخشهای معمول و مرسوم هر ساله، بخشی به بزرگداشت برتولت برشت نمایشنامهنویس مشهور اختصاص یافته است. این سمینار سالگرد برشت در خانه هنرمندان ایران و با اجرای چندین مراسم سخنرانی، نمایش فیلم، بحث و بررسی و نمایشنامهخوانی اجرا میشود که تعداد نمایشنامهخوانیهای آن به دو مورد میرسد. یکی از آنها بازخوانی نمایشنامه”استثناء و قاعده” نوشته برتولت برشت و به کارگردانی منیژه محامدی است که روز گذشته(یکشنبه 2/11/84) در تالار بتهوون خانه هنرمندان انجام پذیرفت و دیگری نمایشنامهخوانی ”تفنگهای ننه کارا” به کارگردانی بهزاد فراهانی است که در آخرین روز جشنواره(یکشنبه نهم بهمن ماه) اجرا خواهد شد.
محامدی اوایل سال جاری نمایش”چشماندازی از پل” اثر آرتور میلر را روی صحنه داشت. کلیت موضوع نمایشنامه”استثناء و قاعده” را، استثمار و چپاولگری قدرتمندان شامل میشود که با بازیهای ساده و بیتکلف بازخوانان نمایش، توانسته به سادگی از قالبهای بسته نمایشی بیرون بکشد و به تماشاگر عرضه کند. کارگردان این نمایشنامهخوانی با تاکید بر همین موضوع، اضافه میکند:«نمایشنامه برشت، بحث پیروزی استثمارگران بر استثمار شوندهها را مطرح میکند. در طول نمایش هم مدام با این قضیه مواجهیم که ضعیف از بین میرود و قوی پیروز میشود.»
در این نمایش، 10 نفر به ایفای نقش پرداختند که آنها را به ترتیب میتوان محمد اسکندری در نقش”بازرگان”، رضا مختاری”باربر”، مهوش افشارپناه، اشکان صادقی، سروش آزادگان، فرناز رهنما، نسترن پیکارنو، نادر نادرپور، محمد خداوری و افشین رهنمون نام برد. از میان این جمع، اسکندری، صادقی، رهنما و افشارپناه پیشتر در چشماندازی از پل هم برخی نقشهای اصلی را عهدهدار بودند. موسیقی نمایش توسط بهروز غریبپور انتخاب شده بود و ترجمه آن به ترجمههای موجود در کتابهایی از آثار برشت تعلق داشت.
شیوه برشت
منیژه محامدی که این متن را به انگیزه حضور و دعوت خانه هنرمندان در جشنواره تئاتر فجر به مناسبت برنامهای که به همین منظور ترتیب داده شده، برگزیده است در خصوص شیوههای رایج و موجود در آثار برتولت برشت چنین میگوید:«برشت یکی از بزرگترین نمایشنامهنویسهای دنیاست که شیوههای اجرایی و نوشتاری بسیار مشخص و دقیقی دارد و شاید به همین دلیل بسیاری از هنرمندان ما سعی میکنند در این شیوه کار کنند. برتولت برشت تئاتر اپیک را مطرح کرده که ما هم تلاش داریم در روخوانیهایمان از همین شیوه بهره ببریم. به عقیده من، شیوههای نمایشی برشت، کاربرد فراوانی دارد و حرفهای زیاد و مهمی هست که در نمایشنامههای او زده میشود. در واقع شیوه برشت به نمایشهایش بستگی دارد. شما زمانی میتوانید اثری از برشت را با شیوه”برشتی” اجرا کنید که نمایشنامه راه آن را به شما بدهد. خیلی از آثار او هستند که در شیوه اپیک گنجانده میشوند. بعضی از آنها هم خارج از این شیوهاند ولی به هر حال، خود نمایشنامه، شیوه را به شما میدهد و چون خودش گویای شیوه مناسب برای اجراست کار کردن روی آنها دیگر خیلی دردسر ندارد و راحت است.»
در حالی که روز شنبه(یکم بهمن ماه) محمدرضا اصلانی در جلسهای تحت عنوان”رابطه اندیشه و ساختار در مکتب برتولت برشت” با ایراد سخنرانی، گفته بود که”برشت ادامه دهنده و جذب کننده نظرات نوگرایان آن زمان است و آثارش برآیند نظرات اجتماعی ـ فلسفی آن دوره است”، درباره امروزی بودن، داشتن مخاطب و تاریخ مصرف نمایشنامههای برشت از منیژه محامی میپرسیم که او در پاسخ کوتاهی خاطر نشان میسازد:«در حقیقت تا زمانی که جهان به موقعیت دموکراسی خاصی نرسیده، حرفهای برشت، حرف است. ما شاهدیم که جهان هنوز به یک دموکراسی دست پیدا نکرده و از همین رو، فکر میکنم همچنان جا دارد که آثار او را کار کنیم.»
فاصلهگذاریهای برشت
در نمایشنامهخوانی”استثناء و قاعده” مثل همیشه با فاصلهگذاریهای مشهور برشت مواجهایم؛ گاهی توسط راویان نمایش و گاهی دیگر به وسیله شخص بازرگان. این فاصلهگذاریها در متن نمایشنامه موجود و مشخص بودهاند و محامدی کوشش کرده آنها را همانگونه که نویسنده نمایشنامه در نظر داشته به اجرا درآورد. اگرچه اجرای این جلسه نمایشنامهخوانی با تکیه بر تمرینی مختصر بوده است، آن نیز به این دلیل که به زعم کارگردان نمایش، بچههای بازیگر بدانند باید چه کنند و هر دیالوگ را چگونه بگویند. چرا که محامدی نمیخواسته بازیگرانش صرفاً بنشینند و متن نمایشنامه را از او بخوانند. بلکه او تصمیم گرفته به ایفاگران نقشها میزانسن و حرکات کوچکی هم اضافه کند. به عنوان نمونه رد و بدل کردنهای قمقمه آب، کتک خوردن و شکستگی دست باربر، دور شدن او و حتی ورود بازیگران جدید به صحنه همگی از اکتهای حساب شده و ریزهکاریهایی هستند که اجرای نمایشنامهخوانی متن”استثناء و قاعده” را از حالت بیروح و تصنعی به درآورده است و در واقع به آن جانمایهای ـ هر چند کمرنگ ـ بخشیده است. با این اجرا ما دیگر با یک روخوانی نمایشی به سبک رادیویی طرف نیستیم. محامدی خود اشاره به فضاسازیهای کوچکش میکند و تغییر موقعیت صندلیها و نشستن بازیگران را مثال میزند.
در پایان این کارگردان پرکار تئاتر اظهار تمایل میکند تا در صورت فراهم شدن شرایط مناسب در آینده، نمایشنامه”استثناء و قاعده” را روی صحنه ببرد.
این جلسه نمایشنامهخوانی امروز نیز ساعت 17 در تالار ناصری خانه هنرمندان به اجرا گذاشته خواهد شد.