تعزیه خوانی در ایران دچار استحاله شده است!

 

 تعزیه خوانی یا شبیه خوانی از شیوه های نمایشی با سابقه در ایران است که حتی بعضی ریشه آن را در آیین های ایران قبل از اسلام می دانند. شکل گیری جدی تعزیه را می توان از دوران آل بویه دانست که به عقیده صاحب نظران اولین اجراهای رسمی و جدی تعزیه در همین زمان آغاز شد. فارغ از بحث تاریخی آن آنچه که امروز از تعزیه باقی مانده بیشتر از هر دوره ای وام دار دوران قاجار است که بیش از هر حکومتی به آن بها داد و حتی اقدام به احداث محل دائمی چون تکیه دولت برای برگزاری مجالس تعزیه در پایتخت کرد اما ذکر این نکته ضرور است که تعزیه در سراسر ایران وجود داشته و دارد اما امروز با شتاب جامعه ایرانی به سوی مدرنیته این گونه نمایشی  نیز در خطر نابودی است لذا ثبت این میراث و حفظ آن وظیفه مهمی است.

دکتر کیوان پهلوان اتنوموزیکولوژ و پژوهشگر فرهنگ عامه است، او به تازگی کتابی تحت عنوان «فرهنگ تعزیه در جهان ایرانی» را در 15 جلد آماده چاپ کرده. وی سال ها در زمینه موسیقی شناسی و فرهنگ فولکولور فعال است و پیش از این نیز کتاب هایی همچون «فرهنگ گفتاری در موسیقی ایران» در 21 جلد و«فرهنگ عروسی ایرانی» در 5 جلد را به چاپ رسانده است. با او در مورد کتابش گفت و گو کردیم:

 

اثر شما در مورد یک از مهمترین میراث های هنری و فرهنگی ماست، لطفا در مورد آن بیشتر توضیح دهید...

حدود پانزده سال است بر روی این پروژه کار میکنم، زمانی که بر روی کتاب دیگرم به نام «موسیقی و ذکر در تمدن ایران زمین» کار می کردم متوجه شدم شبیه خوانی و تعزیه خوانی در ایران از لحاظ نوع اجرا و موسیقی دچار استحاله شده است. این روند باعث خواهد شد تعزیه در نسل آینده شکل دیگری پیدا کند. در سخنرانی هایی که در این زمینه داشتم و مقالاتی که ارائه می دادم مدام گوشزد می کردم کسانی که در تعزیه کار  می کنند باید به این مسئله در شکلی کلان و جامع بپردازند و نباید به یک منطقه بسنده کنند چون ما با یک بحران ساختاری در زمینه متن، خوانش و موسیقی تعزیه روبرو هستیم. بعد از این هشدارها و گذشت یکی دو سال متوجه شدم هیچ عکس العملی از جانب متخصصین این حوزه روبرو نمی شوم. بنابر این خودم دست به کار شدم. برای انجام این پروژه ایران را در نوردیدم تا به پاسخ سوال هایم برسم. حالا حاصل این پژوهشها در کتاب فرهنگ تعزیه انجام شده و انشاء الله در آینده نزدیک - اگر  حامی یا پشتیبانی برای این کتاب پیدا شود -در نظر دارم تا آن را به چاپ برسانم. این کتاب پانزده جلد است و چاپ آن در هر تیراژی هزینه بالایی می طلبد؛ مجموع آن 5000 صفحه است.

 

این مجموعه شامل 15 جلد است، تقسیم بندی و تفکیک هر جلد بر چه اساسی است؟

ساختار آن به این شکل است که هر جلد شامل دو تا سه استان است، هر چند عدد استانی که از لحاظ اشتراکات فرهنگ و مرزی کنار هم قرار گرفته اند را در یک جلد جای داده ام. مثلا آذربایجان شرقی، غربی و اردبیل در یک مجموعه خواهند بود یا زنجان و گیلان نیز به همین ترتیب. هر جلد را بین 300 تا 500 صفحه در نظر گرفته ام. مثلا استان البرز، قزوین و تهران نیز در یک جلد هستند چون هم نزدیکی جغرافیایی دارند و هم اشتراک فرهنگی. البته هر کدام از استان ها مباحث جداگانه خودشان دارند اما برای این که این دسته بندی بتواند طبقه بندی کلی را ارائه دهد نیاز دیدم تا بدین شکل مجموعه را جدا کنم.

 

شما گفتید اثرتان هنوز چاپ نشده است، چرا؟

به نظرم باید نهاد ها از این پروژه حمایت کنند چون انتشاراتی ها توان این را ندارند که چنین مجموعه سنگینی را چاپ کنند. حوزه هنری و انتشارات سوره مهر را هم در ذهن داشتم  اما با توجه به تجربیات قبلی که در مورد آنجا دارم فکر نمی کنم آنها این اثر را چاپ کنند؛ من برای کتاب دف و دایره در جهان ایرانی به این انتشارات مراجعه کردم که آقای مهدوی به عنوان مدیر آنجا گفتند بودجه ای ندارند. برای این کار هم همین اتفاق افتاد و از آنجا که مجموعه حاضر شده حجیم است این مشکل وجود دارد. من این کار بزرگ ار با دل و جان و هزینه شخصی انجام دادم، به نظرم درست نیست حالا که کتاب آماده است برای چاپش بروم و گدایی بکنم! با شهرداری هم صحبت کرده ام اما هنوز جوابی نگرفته ام. چند سال پیش به ارشاد هم مراجعه کردم اما گفته اند بودجه ای ندارند تا از این مجموعه ها پشتیبانی کنند. من انتظار دارم و امیدوارم سازمان فرهنگی هنری شهرداری از این کتاب حمایت کند اما فعلا این مسئله مسکوت مانده و من منتظر حمایت این سازمان ها هستم.

 

اطلاعاتی که در کتاب وجود دارد شامل چه چیز هایی است؟

ساختار کتاب به شکلی است که مراسم و شبیه خوانی هایی که مربوط به ماه محرم و دهه اول است در ابتدای کتاب آمده و در ادامه  به ساختار تعزیه پرداختم؛ فضای تعزیه خوانی هر منطقه و اینکه چه مجالسی را می خوانند در ادامه کتاب آمده. در بخش سوم در مورد مسائلی همچون موضوعیت مراسم شبیه خوانی و تاریخچه آن نوشته ام، اینکه بانیان تعزیه چه کسانی بوده اند؟ افرادی که از ابتدا تعزیه را در آن مناطق راه انداخته اند چه کسانی بوده اند؟ از بخش های دیگری که در کتاب وجود دارد آوردن نسخه ها و متنهایی است که در شبیه خوانی ها می خوانند. مثلا در مورد منطقه شوش دانیال هم متون عربی وجود دارد و هم متون فارسی، به همین جهت نیاز بود من از هر دو زبان نمونه هایی را بیاورم. خود متن ها بر اساس پرسش از بزرگانی بوده که در آن منطقه تعزیه گردان یا بانی بوده اند. علاوه بر این در ضمیمه تصویری این کتاب بخش هایی از اجراهای تعزیه ها و مجالس را قرار داده ام که به روی سی دی پیوند هر جلد خواهد شد. چیزی حدود هزار مجلس را از سراسر ایران گردآوری کرده ام که بخش هایی از همه این مجلس را در فایل های تصویری کوتاه شده طبقه بندی کرده ام. بنابر این  اگر مجلسی در کتاب ذکر شده، نمونه تصویری از آن هم قرار داده شده تا مخاطب بتواند دقیقا آنچه که در غالب کلمات توصیف شده را عینا ببیند. برای هر منطقه بر اساس تعداد مجالس و اهمیت آن اتفاقات تصاویری ضمیمه شده اند. علاوه بر این نسخه های تصویری نمونه های صوتی هم در ضمیمه کتاب وجود دارد. در تمامی این کتاب ها ما قطعات موسیقایی را جدا کرده ایم و با تحلیل موسیقایی ارائه دادیم و توضیح دادم که آن قطعه در چه دستگاهی خواهنده شده است، مثلا اگر نسخه ای از تعزیه در کتاب هست دو دقیقه از آن را در فایل صوتی همان نسخه خواهید شنید.  مجموع این فایل های صوتی منتخب حدود 100 ساعت خواهد بود که این کار در نوع خودش بی نظیر است. شما از مجالس  تعزیه هر منطقه قطعاتی را می شنوید که آن بخش هایی که از دل متن در آوردیم در آن ها موجود است، این آرشیو طبقه بندی شده این امکان را خواهد داد که با هر استان دیگر مقایسه کنید.

یعنی برای همه مجالسی که در کتاب ذکر کرده اید نمونه تصویری آورده اید؟

بله من هزار مجلس را جمع کردم اما شاید ده هزار یا بیش از آن مجلس وجود داشته باشد اما برای هر منطقه از مجموع آنچه که موجود است چکیده ای یک ساعته در می آورم. بسیاری از مجالس  چند ساعته هستند که همه آن به درد نمی خورند چون قصد این نسخه های تصویری معرفی است نه توصیف کامل بنابر این به درد کار تحقیقاتی نمی خورد.

نمونه های تصویری چه بازه زمانی را در بر می گیرند؟ منظورم این است مربوط به چه سال هایی هستند؟ نمونه های تصویری از دوران پهلوی یا قاجار وجود دارد؟

قبل از قبل انقلاب که اساسا فیلم تعزیه ای وجود ندارد، یک یا دو فیلم از سال 50 وجود دارد که کیفیت مناسبی هم ندارند. همه این تصاویر مربوط به ده سال اخیر اند. البته استثنائاتی هم وجود دارد که افرادی خودشان فیلم هایی داشته باشند و به دست من رسانده باشند تا در این مجموعه استفاده کنم اما همه آنچه که وجود دارد حاصل کار میدانی ده سال اخیر است. بسیاری از مناطق شاید تا همین چند سال پیش به فیلم برداری آثارشان فکر نمی کردند و به همین دلیل تصاویر موجود مربوط به گذشته دور نیستند از طرفی اساسا امکانات فیلمبرداری در یک دهه قبل خیلی فراگیر نبوده. من هم اگر قرار بود تمامی این تصاویر را خودم ضبط کنم مسئله بار مالی فراوانی داشت چون نیاز به گروه فیلمبرداری بود که کل ایران را بگردند و از مجالس فیلمبرداری کنند. خوشبختانه خیلی از مناطق از آثارشان فیلم برداری می کنند و گروه تصویر برداری هم با این دیدگاه که کار خیری انجام می دهند خدماتشان را رایگان عرضه می کنند. این روند باعث می شود تا جمع آوری آرشیو تصویری بار مالی کمی داشته باشد. من بر اساس نظر متخصصان هر منطقه مجالس را انتخاب کرده ام، الان مجلاس تعزیه وضعیت به هم ریخته ای دارند و گروههای تعزیه مثل قارچ بیرون می آیند. به عنوان مثال استان اصفهان بیش از صد گروه تعزیه دارد، من با استاد مومن زاده که تعزیه خوانان مطرح استان اصفهان است مشورت کردم و از ایشان خواستم تا مرا راهنمایی کنند تا بدانم بهتر است در چه فضایی کار کنم و سراغ کدام گروه ها و مجالس بروم. به همین ترتیب در مورد تمام مناطق نظر پیشکسوتان را جویا شدم و با راهنمایی آنها سراغ گروه های با کیفیت تر و اصیل تر هر منطقه می رفتم. هیچ کدام از این اساتید هم در جریان نبودند که چه کار بزرگی صورت می گیرد اما نظراتشان باعث شد تا  آنچه که تولید می شود هم از جهت اجرایی و هم از جهت موسیقایی ساختار جدی تری داشته باشد و برای نسل های بعد  قابل استفاده باشد.

 

مبنای انتخاب مجالس در ضمیمه تصویری چه بوده است؟

مبنای انتخاب من از این هزار مجلس بضاعت هر منطقه است. مثلا تعزیه در استان سیستان و بلوچستان کمرنگ است اما وجود دارد، بنابر این تصاویر زیادی از آن در ضمیمه قرار نداده ام. به همین ترتیب از مناطق دیگر که ساختار تعزیه پیچیده تری دارند باید تصاویر بیشتری را ارائه کرد. با این 35 استان موجود لااقل چیزی حدود 35 ساعت ضمیمه تصویری و 80تا 100 ساعت ضمیمه صوتی خواهیم داشت.

 

پیشینه تحقیق این کتاب چقدر بر آثار چاپ شده استوار بوده و چقدر بر اساس پژوهش های خودتان شکل گرفته است؟

هیچ محققی به صورت نا گهانی ایده پژوهش خود را نمی یابد بلکه در این بین حتما تاثیراتی از آثار دیگران پذیرفته که به او در این امر کمک می کند. سال ها پیش زمانی که فرهنگ گفتاری در موسیقی ایران که در 21 جلد تدوین شده و با همین تقسیم بندی استان به استان شکل گرفته است را نوشتم یا وقتی کتاب های دف و دایره در جهان ایرانی یا موسیقی و ذکر را نوشتم به ایده نوشتن چنین کتابی رسیدم. هر کدام از این تجربیات به من کمک هایی کرده اند. در این میان آقای متین رضوانی پور که بر روی نوحه خوانی کار می کنند در جمع آوری آرشیو موسیقی بسیار کمک کرده اند. در طی این 15 سال او همواره با امانت داری به من کمک کرده و از آنجا که با موسیقی ایرانی و دستگاه های آن آشناست، با دقت و حوصله در  تحلیل موسیقایی کمک های فراوانی به من کرده اند. زمانی که این کار را آغاز کردیم جوانی 22 ساله بود و حالا دانه های سفید موهایش می درخشد. عمر ما برای نوشتن این مجموعه گذشت، امیدوارم مجموعه به زودی در بیاید تا عمر ما هدر نرفته باشد و تعزیه هم صاحب فرهنگی جامع شود.

 

شما انتو موزیکولوژیست هستید اما تعزیه را بیشتر فرمی نمایشی می دانند، در این کتاب شما کدام رویکرد را پیش گرفته اید؟ به عنوان یک موسیقی شناس آن را بررسی کرده اید یا با توجه به فرم نمایشی آن به موضوع پرداخته اید؟

من به عنوان یک اتنوموزکولوژیست به مسئله نگاه کردم. در جلد اول این مجموعه که به روش کتابخانه ای تهیه شده است در مورد تاریخ پیدایش تعزیه از بعد پیدایش تا پهلوی است و در ادامه آن دسته بندی استانی در کتاب به وجود می آید که حاصل پژوهش های میدانی من است. جلد آخر این مجموعه نیز شامل تعزیه خوانی در کشور های همسایه مثل سورریه، عراق، پاکستان و هند خواهد بود. من به عنوان فردی که مورخ، انتوموزکلوژ و محقق فرهنگ فولکلور هستم رویکردم در این کتاب نیز در همین زمینه است. من به عنوان متخصص تئاتر بر روی این کتاب کار نکرده ام اما در آرشیو تصویری که از سراسر ایران جمع آوری کرده ام سعی شده شیوه های اجرایی تعزیه هر منطقه نیز معرفی شود. کسانی که در حوزه تئاتر کار می کنند با تماشای اجراهای هر منطقه می توانند به اطلاعات دقیقی از تعزیه مناطق مختلف دست یابند و الگو برداری کنند تا ساختار تعزیه را در هر منطقه درک کنند. قطعا تحلیل نمایشی این اجراها در حوزه تخصص من نیست اما مجموع اطلاعات اعم از ضمیمه صوتی تصویری و اطلاعات نوشتاری می تواند فرهنگ جامعه ای را بیافریند تا دوستداران هنر از آن سود ببرند.

 

گفتگو از احمد عظیمی