نگاهی به جایگاه تکایای تهران (1)
تکیهی نیاوران؛فرزند تکیه دولت
ایران تئاتر-پیمان شیخی:تکیه نیاوران را میتوان قدیمیترین تکیه موجود تاریخ تهران قدیم دانست که در روزگار گذشته یکی از تکایای مناطق ییلاقی تهران قدیم بوده است.
آنگونه که از پژوهشها و تألیفات جعفر شهری بهعنوان شناختهشدهترین پژوهشگر تهران قدیم برمیآید، تهران روزگار گذشته و عهد قجر دارای چندین تکیه بوده و در سال 1285 هجری شمسی حدود سی تکیه داشته و بعدها حدود پانزده تکیه به این تکایا افزون میشود. در حقیقت در هر محلهی تهران چندین تکیه وجود داشته که پیش از ایجاد تکیهی دولت، تکیهی حاج میرزا آقاسی که تکیهی عباسآباد نیز خوانده می شود، پراهمیتترین تکیهی تهران محسوب میشد؛ اما با اندکی مطالعه و پیگیری مستمر درمییابیم که تعداد تکایای تهران بیش از اینها بوده و تعداد یکصد و بیستوپنج تکیه در تهران روزگار قدیم وجود داشته است و یادداشت زندهیاد ایرج زهری با عنوان «تغییر و تحول تکیهها و حسینیههای تهران و حومه » گواه خوبی است بر این ادعا؛ گو اینکه نظرات دیگری نیز وجود دارد که به آنها نیز اشاره خواهم داشت.
زندهیاد شهری در بخشی از این نگارش چنین آورده که: تعزیه، درگذشتهای نهچندان دور، بر اساس ماهیت و پیامش جای ویژه خود را داشته است: تکیهها و حسینیهها. وظیفه و کوشش ما باید در جهت نگهداری و بازسازی این مکانها باشد تا این نمایش آیینی، با شرکتکنندهی خود و در جای خود برپا گردد. آقای سید اکبر بکایی تهرانی محبت کردند و در نسخهای به خط خودشان، تکیهها و حسینیههای تهران را شناساندهاند و آن نسخه را در اختیار من گذاشتهاند. امیدوارم این تکنگاری، دانشجویان پوینده و کوشندهی تئاتر ما را برانگیزد، که باراهنمایی استادان خود سیر و تحول این تکیهها را موضوع پژوهش و دانشنامههای خود قرار بدهند.
صورت اسامی تکیههای تهران و حومه آن، که در زمان قدیم در آنها تعزیه خوانده میشد و بعضی از آن مخروبه و از بین رفته و بعضی نیز تجدید بنا گردیده است. بهطورکلی 125 تکیه وجود داشته که در بین این اسامی، نام تکیهی نیاوران با پسوند تجریش در این اسامی نمایان است.
تکیه نیاوران را میتوان قدیمیترین تکیه موجود از تاریخ تهران قدیم دانست که در روزگار گذشته یکی از تکایای اطراف تهران و در حقیقت مناطق ییلاقی تهران قدیم بوده و درجهی اهمیتی اولیتر از تکایایی چون دزاشیب، جماران، قلهک، طرشت که ازجمله تکایای اطراف تهران محسوب میشدند داشته است؛ چراکه تکیهی نیاوران بهعنوان فرزند خلف تکیهی دولت محسوب میشود.
اما همانگونه که در سطور بالا به نظرات مختلف دیگری اشاره داشتم، بهرسم امانتداری به نظر دکتر ناصر تکمیل همایون نیز رجوع خواهم داشت که علاوه بر اشاره به تعداد تکایای تهران قدیم، به تکیهی نیاوران بهعنوان تکیهای حائز اهمیت اشاره داشته و چنین گفته: «تهران رویهم نزدیک به 50 تکیه داشت که همه آنها در ایام سوگواری سراسر با پارچه سیاه و جملات مذهبی پوشیده میشد و مراسم عزاداری سرور شهیدان حضرت حسینابنعلی (ع) در آنها برگزار میشد. هر محله چندین تکیه مسقف و بیسقف داشت که مهمترین آنها پس از تکیه حاج میرزا آقاسی، عباسآباد و تکیه دولت و نیاوران و تکیه سپهسالار بود و تکیه سرچشمه، تکیه ولی خان، تکیه زنبورکخانه، تکیه نوروز خان، تکیه سید نصرالدین، تکیه قورخانه، تکیه عود لاجان و... ».
شاید برای برخی این پرسش به وجود بیاید که چرا تکیه را در ردیف تماشاخانه قراردادهایم که در پاسخ باید به این نکته اشاره داشته باشم که تعزیه گونهای از نمایشهای ایرانی محسوب میشود که در ژانر نمایش مذهبی قرار دارد و تکیه مکانی است که علاوه بر عزاداری برای سید و سالار شهیدان امام حسین علیهالسلام، از دیرباز مکان مناسبی برای اجرای نمایش تعزیه بوده است، درست برخلاف حسینیهها که عموماً صرفاً مربوط به اعمال عزاداری محرم و مناسبتهای مذهبی است.
تاریخچه تکیهی نیاوران
تکیه نیاوران در سال 1237 خورشیدی به دستور ناصرالدینشاه قاجار در مساحت ۱۵۰۰ مترمربع، به دست استاد حسن خرپاکوب ساخته شد و میتوان بنای اولیه این تکیه را چیزی شبیه به بنای عظیم تکیه دولت بدانیم، البته در مقیاس بسیار کوچکتر، چه به لحاظ مساحت بنا و چه به لحاظ معماری که البته برخلاف تکیهی دولت همچنان پابرجاست و مورد بهرهبرداری قرار دارد.
تکیه نیاوران در آغاز توسط چادر مسقف میشد و طی ایام سوگواری ماه محرم و مناسبتهای مذهبی مورداستفاده قرار میگرفت، اما در سال ۱۳۲۰ سقفی شیروانی برای تکیه ساخته و نصب شد.
دلیل ایجاد تکیهی نیاوران
دلیل ایجاد تکیهی نیاوران را میتوان از جنبههای مختلف موردبررسی قرارداد. مهمترین واصلیترین این دلایل پررنگی جنبههای مذهبی اهالی ده نیاوران و بهطورکلی مردم کشورمان است که اهالی این منطقه از شمالیترین نقطهی تهران نیز از این قاعده مستثنی نیستند. اهل نیاوران باوجود تکیهی حصار بوعلی که در محلهی حصار بوعلی واقعشده، ترجیح میدادند که خودشان نیز تکیه و مکانی مستقل برای ایام سوگواری محرم و مناسبتهای مذهبی داشته باشند و بیشک ناصرالدینشاه نیز از این تمایل بااطلاع بوده است.
یکی دیگر از دلایل بسیار مهمی که موجب ایجاد تکیهی دولت شد، علاقهی ویژهی ناصرالدینشاه قاجار به منطقهی نیاوران بود که بهعنوان یکی از زیباترین مناطق ییلاقی تهران قدیم مورداستفادهی ناصرالدینشاه قرار میگرفت. از سوی دیگر، بر پایهی مکتوبات کتب قدیم، ناصرالدینشاه علاقهی ویژهای به هنر تعزیه داشت و بهترین گواه نیز این است که پس از احداث تکیهی دولت، پس از مباحث طولانی با درباریان و مشاورانش، تکیهی دولت را به مکان اجرای تعزیه در ایام محرم اختصاص میدهد. به همین جهت شاه قاجار تصمیم گرفت تا برای ایام محرمی که در کاخ صاحب قرانیه حضور دارد، مکانی شبیه به تکیهی دولت را در نزدیکی کاخ داشته باشد تا از هنر تعزیه نیز بهرهمند شود.
بهتر است در ارتباط با دلیل ایجاد و شکلگیری تکیهی نیاوران به گزارشی که در تاریخ دوازدهم آذرماه سال 1390 در خبرگزاری مهر منتشرشده اشاره شود که از قول محیط طباطبایی، تهران شناس برجستهی کشورمان چنین نوشته که: تکیه نیاوران قدمتش به 153 سال پیشبر میگردد و در زمان ناصرالدینشاه قاجار ساختهشده است. او که علاقه زیادی به برپایی مجالس تعزیه داشت و تکیه دولت ساختهشده به دست او زبانزد همه بود دستور ساخت بنای تکیه نیاوران را به دست استاد حسن خرپاکوب داد.
موقعیت جغرافیایی تکیه نیاوران
تکیهی نیاوران در شمال شرقی تهران و در منطقه ده نیاوران قرار دارد، مکانی که در این روزگار یکی از گرانقیمتترین مناطق شهر تهران به شمار میآید.
درست در ضلع شمال غربی کاخ نیاوران و ضلع شمالی میدان باهنر، خیابانی به نام قنات وجود دارد که درگذشتههای دور به یک قنات منتهی بوده است و به همین دلیل نیز نام خیابان قنات را برای آن انتخاب کردهاند.
ابتدای این خیابان ساختمانی خودنمایی میکند که در نگاه نخست، هر بینندهای را بهاشتباه میاندازد و در حقیقت نمایانگر تاریخ واقعی آن نیست؛ چراکه بهظاهر ساختمانی چند دهساله به نظر میرسد؛ درحالیکه ساختمانی را مشاهده میکنیم که مربوط به زمان حکومت ناصرالدینشاه قاجار میشود.
مشخصات ظاهری تکیهی نیاوران
تکیهی نیاوران در نظر نخست، بنایی قدیمی به نظر نمیرسد و بسیار جوانتر از سن واقعیاش به نظر میرسد.
این تکیهی قدیمی، در مساحت 1500 مترمربع طراحی و ساختهشده است. وقتی وارد تکیه میشوید، با یک صحن میانی و مستطیل شکل مواجه میشوید که در چهار طرف این صحن، طاقنماها و غرفههایی در دوطبقه وجود دارد.
در وسط صحن تکیهی نیاوران فضای دایرهای آجری وجود دارد که به آن سکوی تعزیه میگویند. قطر فضای دایرهای بیست متر است و در طرفین این سکو، 10 ستون سیمانی وجود دارد که با پوشش چوب گردو طراحیشدهاند. همچنین لبههای ایوانی که حضار مینشینند و مراسم رو تماشا میکنند از جنس چوب است و همچنان مثل گذشته دستنخورده باقیمانده است. همچنین بر روی ایوان پایینی نیز ایوان دیگری بناشده که طبقهی دوم تکیه را تشکیل میدهد و جایگاه خانمها محسوب میشود؛ درحالیکه درگذشته، آقایان و هم خانمها روبرویم مینشستن و ضمن شرکت در مراسم سوگواری امام حسین علیهالسلام، نمایش تعزیه را نیز تماشا میکردند.
درب ورودی تکیهی نیاوران بیش از سه متر و نیم ارتفاع دارد و با قطر 50 سانتیمتری رخنمایی میکند. جنس این در ورودی از چوب گردوی اصل ساختهشده و تماشای آن نیز، از جاذبههای تکیهی نیاوران برای مخاطبانش محسوب میشود.
حاجآقا لاجوردی که از اهالی قدیمی محلهی نیاوران محسوب میشود در ارتباط با تکیهی نیاوران میگوید: «تکیهی نیاوران در قدیم به شکل و شمایل کنونی نبود و داخل تکیه بهصورت طاقنما بود که هر یک از این طاقنماها متعلق به یکی از اهالی سرشناس نیاوران بود که طی ایام محرم آن را تزئین میکرد و نذری میداد. قسمتی هم با ایجاد اختلاف سطح توسط پله، جایگاه خانوادهی سلطنتی بوده است؛ اما به دلیل افزایش جمعیت، این قسمت تغییر شکل داده و طاقنماها هم تخریب شدند و بهصورت یکسره درست شدند تا گنجایش جمعیت بیشتری را داشته باشد. از سوی دیگر اینکه سقفی هم برای تکیه وجود نداشت. طی ایام محرم با چادر مخصوصی که برای سقف طراحیشده بود تکیهی نیاوران مسقف میشد. این تغییرات نیز از زمان حاجآقا مصطفوی انجامشده که تقریباً مربوط به چهلوپنج شش سال قبل میشود. البته سقف شیروانی تکیه مربوط به قبلتر میشود اما ورقههای آن تعویض شد.
درگذشته طی ایام محرم در وسط تکیه پردهای کشیده میشد و یکطرف آقایان و یکطرف هم خانمها مینشستند و در عزاداری امام حسین علیهالسلام شرکت میکردند، اما حالا که جمعیت زیاد شده، خانمها در طبقهی بالای تکیه به عزاداری میپردازند و آقایان هم در طبقهی پایین.»
بهتر دیدم که در ارتباط و در تائید صحبتهای حاجآقا لاجوردی که در ارتباط با چادر سقف تکیهی نیاوران گفتند، اشارهای نیز به کتاب «طهران عهد ناصری»، نوشته ناصر نجمی داشته باشم که در صفحهی 263 این کتاب، در بخش تعزیه و تعزیهخوانی اینطور نوشته که: در بیشتر تکیهها به مناسبت اقتضای فصل، چادرهای بزرگ میافراشتند که درواقع سقف اینگونه تکیهها بشمار میرفت. چادرها گاه ساده و گاه با نقشهایی تزئینی همراه بود و دیوارهای تکیه با پارچههای سیاه که اشعاری در سوگ خاندان حضرت امام حسین (ع) بر آن نقش بسته بود پوشانده میشد.
همانگونه که در گفتوگوی بالا اشاره شد، بنای اولیهی تکیهی نیاوران شامل غرفهها و طاقنماهایی بوده که در زمان مراسم سوگواری از پوشش چادر برای مسقف کردن آن استفاده میکردند، اما حدود نیمقرن پیش با کمک افراد خیر و توسط استاد حسن بخارا، با پوشش شیروانی مسقف میشود.
این تکیه که با شمارهی ثبت ۱۱۲۰۳ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است، در دورهی پهلوی دوم، بهصورت کلی مرمت میشود و در سال 1361 نیز سقف آن تعمیر میشود.
نکتهی قابلتأمل در مورد تکیهی نیاوران اینکه، بهمنظور تهویهی مناسب هوا، تکیه در محدودهای ساختهشده که چشمهی آبی در وسط تکیه قرار داشته و خصوصاً در فصل تابستان، هوای مطبوعی را ایجاد میکرده است.
یک خاطره از تکیهی دولت
در شمارهی 14 تا 19 مجلهی نمایش که ویژهی بهار و تابستان سال 1378 است، خاطرهای از استاد هاشم فیاض، آخرین بازماندهی نسل تعزیهخوانان تکیهی دولت که سال 1383 دیده از جهان بست به چاپ رسانده که خواندنی و شنیدنی است. استاد هاشم فیاض که بنا به گفتهی خود او در دوران بچه خوانیاش در تکیهی نیاوران روی صحنه رفته و در کنار استادش میر غم، فرزند میر عزای کاشانی به هنرنمایی پرداخته است، در مورد تکیهی نیاوران گفته که خود شاهد اجرای مجلس «خروج مختار» در صحن این تکیه بوده که در این اجرا، از کالسکهی سلطنتی، برای حمل شبیه مختار و همراهانش استفاده شد و از قول استاد مرحوم خود میگوید که حتی احمدشاه قاجار نیز در دوران نوجوانیاش در این تکیه تماشاگر شبیهخوانی مجالس تعزیه بوده است.
بخشی از اشارههای تاریخی به نام تکیهی نیاوران
بهرام بیضایی در صفحهی 123 «نمایشهای پس از اسلام » آنجا که در خصوص تکیهی دولت نوشته، اشارهای نیز به نام تکیهی نیاوران دارد که مطلوب است تا بهعین مطلب اشاره داشته باشیم. بیضایی چنین نوشته که: کنت گوبینو که سالهای 37/ 1234 و 42/ 1240 شمسی را در ایران بوده است، عظمت تکیههای آن دوره را ستوده و ازجمله هم به تکیهی ناصرالدینشاه در پایتخت موسوم به تکیه شاهی اشارهکرده است و هم به تکیهی ییلاقی او در نیاوران. ولی در 1248 شمسی بود که به دستور ناصرالدینشاه و مباشرت دوست علیخان معیرالممالک، عظیمترین نمایشخانهی همهی اعصار تاریخ ایران یعنی تکیه دولت در زاویهی جنوب غربی کاخ گلستان با گنجایش حدود بیست هزار نفر و صرف مبلغی معادل یکصد و پنجاههزار تومان ساخته شد.
در پایان میبایست در خصوص حفظ تکیهی نیاوران بهعنوان تماشاخانهای مذهبی و بنایی صد و پنجاهساله که همچنان پذیرای عاشقان امام حسین علیهالسلام و هنرمندان و هنردوستان هنر مذهبی تعزیه است ابراز خوشحالی کنیم. مکانی که همچنان نسخ گوناگون تعزیه در آن خوانده میشود و بانیانی نیز برای تعزیه وجود دارند که به این هنر مذهبی اهمیت میدهند.