خروج از قاب های محبوس و مکعب های تاریک

فرم‌های تئاتری در دوران معاصر و آشنایی تئاتر ایران در 50 سال گذشته با این شیوه‌ها باعث شد تا در دهه اخیر شاهد رشد خیره‌کننده از نوگرایی در تئاتر ایران به‌خصوص بین جوانان باشیم. این نوگرایی در تاریخ تئاتر مدیون دهه 60 میلادی است که نوعی ساختارشکنی جدی در بین هنرمندان به‌خصوص تئاتر شکل گرفت. روندی که از ابتدای قرن 20 با بازنگردی نظریه‌پردازان هنری در ارزش‌ها و تعریف هنر صورت گرفت منجر به تغییر دگرباره تعریف هنر در همه جنبه‌ها و رشته‌های آن شد. در تئاتر اما ظهور فردی مثل آنتونن آرتو و نظریاتش در مورد آنچه باید تئاتر باشد بیش از هر چیز این هنر را دگرگون کرد. بخشی از نگاه او که به چیستی تئاتر می‌پردازد انتقاد به مکان و معماری تئاتر است. او در این نگاه معتقد است که مکان‌های سنتی و معماری تئاتر دیگر جوابگوی تئاتری نیست که می‌خواهد نو باشد و خود را از قید کلیشه‌هایی که به آن ارث رسیده آزاد کند. این نگاه آرتو موجب شد که مفهومی به نام مکان‌های بازیافته به وجود بیاید، مکان‌هایی که پایبند به سنت معمول معماری تئاتر نیستند اما این پتانسیل رادارند تا در آن‌ها نمایش اجرا شود؛ سوله‌ها و آشیانه‌های هواپیما، تالارها یا مکان‌های متروکه بزرگ و... تئاتری که آرتو آن را تصویر می‌کرد نمایشی بود که همه آنچه دکه به او رسیده است را از یاد می‌برد بی‌قید به متن است و می‌خواهد از تئاتر فرار کند و درجایی دیگر خودش را به نمایش بگذارد درجایی که حضور در آن‌یک عادت است به نمایش درنیاید بلکه از ساختمان تئاتر بیرون بیاید و درجایی دیگر با مخاطبش روبرو شود. این رویکرد را می‌توان آغازی بر تفکر تئاتر خیابانی و محیطی دانست. در شوروی و بعد از انقلاب اکتبر نمایش‌هایی با عنوان اجیت پراپ به وجود آمدند که همان‌طور که از نامشان برمی‌آید آثاری تهییجی بودند که کارشان بزرگداشت انقلاب سوسیالیستی و تهییج مردم با موضوعیت‌های مشخص و هدفمند بود. این آثار قابلیت این را داشتند تا در فضاهای بازهم اجرا شوند. این نمونه‌های آغازهایی بر فرم تازه نمایش‌های خیابانی هستند. اما شروع رسمی این فرم از اجرا در دوران معاصر را باید در امریکا دنبال کرد. زمانی که آلن کاپرو هپنینگ ها را در امریکا آغاز کرد و اساس آن را بر تقابل مخاطب با یک رویداد در محیط‌های مشخص دانست. رویکردی که بعدها در تئاتر محیطی و آن‌چنان‌که ریچارد شکنر آن را معرفی می‌کند به شکلی تئاتری به کار می‌آید. در ادامه این جریان گروهی، گروهی مثل لیوینگ تیتر به سرپرستی جولین بک و جودیت ملینا با نگاهی اعتراضی به هنر و جامعه‌شان جریانی نو را در تئاتر به راه انداختند؛ آثاری که در اعتراض به جامعه مصرفی آمریکایی و تجاری شدن تئاتر، تئاترشان را در هر جای غیرمتعارفی برپا می‌کنند و از طرفی چنان آنارشیستی عمل می‌کنند که تئاتر رسمی قطعاً جایی برای ساختارشکنی آن‌ها ندارد و حتی آنان را برای خود خطرناک می‌داند. افرادی مثل جوزف چایکین ازجمله دیگر هنرمندانی بود که با جدایی از لیوینگ تیتر با رویکردهای تازه‌تری اُپن تیتر را به وجود آورد.

روی دیگر؛ تئاتر به خیابان سرازیر می شود

همه آنچه به‌عنوان تاریخ در ابتدای این نوشته ذکر شد نشان می‌دهد که نفس تئاتر خیابانی و محیطی با بازنگری در مفاهیم بنیادی و سنتی تئاتر شکل‌گرفته است. همین ویژگی باعث شد تا در دو دهه اخیر و ورود نسل جوان به جامعه هنر ایران میل به تغییر و تحول فرم‌های مرسوم تئاتر بیشتر شود. از طرفی نبود سالن‌های کافی برای اجرای تئاتر باعث شد تا گروه‌های مختلف به دنبال جایی خارج از سالن‌های مرسوم و دولتی بگردند که این رویه بخشی از جوانان را به سمت به وجود آوردن سالن‌های خصوصی هدایت کرد اما بخشی دیگر ترجیح دادن تا مکان‌هایی موجود اما نو را برای نمایش خود انتخاب کنند و یا به سراغ گالری‌هایی بروند که پذیرای آثار با رویکرد دیگری هستند.

جشنواره تئاتر فجر از دهه هفتاد و دوره سیزدهم بخش تئاتر خیابانی را به این رویداد اضافه کرد. در همان سال اولین دوره جشنواره تئاتر خیابانی مریوان برگزار شد اما این جشنواره در آن دوره تنها درسته شهرستان برگزار شد و به‌مرور و از سال 84 به رویدادی کشوری تبدیل شد. لزوم نوگرایی و پذیرش شیوه‌های نو اجرا باعث شد تا استقبال از تئاتر در فضاهای تازه به همین اتفاق در ایران بسنده نکند. حالا و پس از 23 دوره که بخش خیابانی به جشنواره تئاتر فجر اضافه می‌شود این بخش در دوره سی و پنجم در سه بخش محیطی، آلترناتیو و شورایی تقسیم‌بندی شوند. 

البته جشنواره امسال با یک حزن خود را بازیافت، حادثه تلخ پلاسکو که درست روز قبل از شروع جشنواره رخ داد باعث شد اجراهای این دوره نیز از این فاجعه متاثر شود و به همین سبب ستاد برگزاری جشنواره تئاتر سی و پنجم تصمیم گرفت تا در روزی که از طرف دولت عزای عمومی اعلام شد(2 بهمن) اجراهای محیطی جشنواره را لغو کند و اجرای آنان را به روز دیگری منتقل کند. در این روز تنها نمایش «نیمه» به کارگردانی محمد مظفری بعد از اذان مغرب اجرا شد. به هر تقدیر جشنواره تئاتر سی و پنجم با همه این اتفاقات کارش را شروع کرده و امید دارد تا جان تازه ای به تئاتر در ماه های آینده بدهد. به ویژه در بخش اجراهای محیطی، خیابانی و آلترناتیو که برخلاف بخش صحنه ای بیش از نیمی از کارها تولیدات جدید هستند و از این حیث می توان آثار این بخش را تازه تر و نادیده تر دانست.

معرفی:

این بخش باهدف ایجاد شرایطی برای انعکاس مناسب تلاش و نوآوری هنرمندان این حوزه که با رویکردی خلاق در طرح و اجرا، به دنبال ترویج نمایش‌هایی با مضامین مختلف و قابلیت اجرا در مکان‌های عمومی هستند، در گونه‌های زیر برگزار می‌شود:

-تئاتر خیابانی

-تئاتر محیطی (بهره‌گیری از مکان‌ها و طراحی نمایش بر اساس قابلیت محیط‌های متنوع و نامتعارف تئاتری)

-تئاتر شورایی (اجراهای مناظره‌ای، پداگوژیک، سایکودراما و سایر زیرگونه‌های مرتبط با آن)

-اجراهای آلترناتیو (اجراهای مرتبط با فعالیت‌های حوزه هنرهای تجسمی در گالری‌های هنری و موزه‌ها)

با انتشار جدول مشاهده می‌شود که بخشی تحت عنوان خیابانی وجود ندارد و سه گونه اجراهای محیطی، آلترناتیو و شورایی گونه‌های نمایشی این بخش هستند.

بخش‌بندی:

جشنواره سی و پنجم در این دوره در چهار بخش و سه گونه در این قسمت اجرا می‌شود؛ بخش مرور، میهمان، مسابقه و بین‌الملل.

بخش مرور: آثاری از سراسر کشور که باهدف اجرای عمومی تولیدشده باشند و در بازه آذرماه 1394 تا پایان آبان ماه 1395 اجراشده باشند می‌توانستند داوطلب برای حضور در این بخش باشند.

طبق اعلام فراخوان نمایش‌های این بخش قبلاً نباید در هیچ جشنواره دیگری اجراشده باشند. اما یک تبصره این قانون را در مورد آثار برتر بخش خیابانی جشنواره‌های سراسر و یا جشنواره‌های مستقل خیابانی نادیده می‌گیرد؛ آثاری که برگزیده بخش خیابانی جشنواره‌های سرا سری در یک سال گذشته باشند می‌توانستند با معرفی دبیرخانه جشنواره مربوط داوطلب حضور در این بخش باشند. همچنین بازبینی این آثار از طریق فیلم‌های ارسالی گروه‌ها به دبیرخانه انجام گرفت.

آثار تولیدی جدید: اجراهای محیطی، تعاملی و دیگرگونه‌های اجرایی تئاتر بیرونی که بر پایه محورهای مورد تأکید متن فراخوان و متناسب با نام‌گذاری سال 1395 (اقتصاد مقاومتی، اقدام و عمل) و در گونه‌های متنوع یادشده تولید می‌شوند می‌توانستند متقاضی حضور در این بخش باشند.

 دبیرخانه جشنواره ابتدا طرح و ایده گروه‌های متقاضی را بررسی نمود و از میان این آثار بخشی از آنان را انتخاب کرد. مهلت دریافت طرح و ایده تا 21 تیرماه 1395 بود و نتیجه بررسی طرح و ایده‌های ارسالی تا 5 مردادماه 1395 اعلام شد. درنهایت 10 گروه برگزیده در آذرماه 1395 اعلام انتخاب شدند.

بنا بر متن فراخوان گروه‌های منتخب بخش مرور و مسابقه از 3 تا 5 میلیون تومان کمک‌هزینه بهره‌مند می‌شوند.

مسابقه: سی و پنجمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر نمایش‌هایی را از دو بخش مرور و تولیدهای جدید برای شرکت در مسابقه «اجراهای محیطی، تعاملی و دیگرگونه‌های اجرایی تئاتر بیرونی» برگزید.

با نظر هیئت انتخاب 10 اثر از آثار بخش مرور و کلیه آثار انتخاب‌شده در بخش تولیدات تازه (10 اثر) برای حضور در بخش مسابقه انتخاب‌شده‌اند. درمجموع 20 اثر در بخش مسابقه حضور این دوره حضور دارند و برای کسب رتبه‌های مختلف باهم رقابت می‌کنند.

رتبه‌بندی بخش مسابقه:

19 نمایش حاضر در بخش «اجراهای محیطی، تعاملی و دیگرگونه‌های اجرایی تئاتر بیرونی» برای کسب رتبه‌های زیر به رقابت می‌پردازند:

- برترین نمایش خیابانی

+ رتبه‌ی برجسته (The Outstanding) و رتبه برترین (The Best) برای طرح و ایده، بازیگران زن و مرد، طراحی فضا و ابزار نمایشی و موسیقی

+ یک تقدیر (Praiseworthy) برای طراحی حرکت

- برترین اثر تئاتر محیطی

+ رتبه‌ی برجسته (The Outstanding) و رتبه‌ی برترین (The Best) برای طرح و ایده و انتخاب و طراحی محیط اجرایی

- برترین اثر تئاتر شورایی

+ رتبه‌ی برجسته (The Outstanding) و رتبه‌ی برترین (The Best) برای طرح و ایده «موضوع» و طراحی رویکردهای خلاق تعاملی با تماشاگر

- برترین اثر در اجراهای آلترناتیو

+ رتبه‌ی برجسته (The Outstanding) و رتبه‌ی برترین (The Best) برای طرح و ایده و به‌کارگیری رابطه مؤثر میان تئاتر و هنرهای تجسمی

نمایش‌های شرکت‌کننده در بخش مسابقه:

1- آقای دلواپس (مرور)/ کار فریدون احمدی

2- وندینگ ماشین/ کار مهدی سفاری و نوشته: حمید پاک نیا/ آیدا حق نژاد- آلترناتیو

3- تهرانم را دوست دارم/ کار احسان یوسفی نسب- آلترناتیو

4- پروانه/ حسین توازنی زاده- محیطی

5- هرچی سنگه مال پای لنگه (مرور)/ کار مارال ایزد بخشی و نوشته علی‌اکبر کنعانی طریق

6- از بس جان ندارد (مرور)/ کار امیر امینی محمد ناظری

7- داستان مردم (مرور)/ کار پیام عزیزی

8- مستند پخش نشده میرزا (مرور)/ کارگردان: احمد صمیمی و نویسندگی مشترک با هما پریسان

9- چهار طبقه/ کار محمدهادی عطایی - خیابانی

10-بزم و رزم (مرور)/ کار ابوالفضل طبسی

11- ارَتَ / علی‌محمد رادمنش - خیابانی

12- برگرد مرا ببین/ نویسندگی گروهی، کارگردان: نسیم ریاحی، شیرین فرش‌باف و سعید بهنام خانیکی - محیطی

13- پرواز عمود کبوتر دریایی دودی/ کار سیما شیبانی - محیطی

14- موزه گردی/ کار رضا غیور – آلترناتیو

15- حریم شخصی/ کار سید جمال میر جعفری- شورایی

16- حق با کیه؟/ کار مجید امینی- شورایی

17- خرده‌ریز/ کار سارا کریمیان اقبال- محیطی

18- زیرزمین/ کار مسعود ابراهیمی- خیابانی

19-فیش/ کار اعظم رضوی- خیابانی

نمایش‌های مهمان:

بازگشت/ کار داریوش نصیری

کوچ/ کار بهنام کاوه

افسانه دشت بی‌پایان/ کار رسول حق‌شناس

املت با گوجه فرهنگی/ نویسنده: میثم سر آبادانی، کارگردان: پارسوا پاکیزه

نمایش‌های بین‌الملل:

کوری/ نویسندگی ژوزه سارماگو و کار جرزی زون از لهستان

جهش/ کار بریس باتان از فرانسه
 

نمایش‌های بخش مرور

بخش مرور شامل 14 نمایش است که در این میان 6 نمایش در بخش مسابقه حضور دارند. فهرست زیر 8 نمایش خارج از مسابقه که در بخش مرور اجرا می‌شوند را معرفی می‌کند:

1-مونگ بهیتی/ کار محسن اردشیر و نویسندگی مشترک با غنچه شکوهیان

2-سکوت رنگ‌ها/ کار حامد صنعی

3-روایت پیچیده یک کلنگ زنی ساده/ کار مهسا فتحی

4-دی زنگرو/ نوشته هیام احمدی و کار مشترک هیام احمدی، فرامرز غلامیان

5-در بازی آخر هیچ راهی برای خروج نیست/ کار امید مصطفایی

6-هفت‌خوان/کار میثم یوسفی و نوشته آشا شاملو، میثم یوسفی

7-نیمه/ کار محمد مظفری

8-صرفاً جهت جریحه‌دار شدن احساسات/ کار مهدی حبیبی