محمود فرهنگ مسئول کانون تئاتر دینی در گفتگو با ایران تئاتر
رسانه ملی میتواند بدنه مخاطب عام را دوستدار تئاتر کند
ایران تئاتر:کانون نمایشهای دینی به مدیریت محمود فرهنگ در دو سه سال گذشته سعی کرده با بهره گرفتن از چهرههای آکادمیک و کارگردانهای جوان آثار تولیدی با موضوعات دینی را به صورت امروزی و معاصر به جامعه عرضه کند به شکلی که این آثار با نگاهی صرفا مذهبی و کلیشهای ارائه نشود.
محمود فرهنگ از آندسته هنرمندانی است که پس از سالها حضور مستمر در عرصه تئاتر، بواسطه تولید آثار موفق نمایشی (در مقام کارگردان و نویسنده)، حضور در هیات داوری جشنوارههای متعدد و از همه مهمتر سمتهای مختلف مدیریتیاش همچون ریاست شورای نظارت و ارزشیابی به مدت 8 سال، دبیری جشنواره بینالمللی تئاتر کودک و نوجوان برای 4 دوره و...، امروز یکی از شناختهشدهترین افراد برای جامعه تئاتری کشور محسوب میشود. نمایشهای «از خاک تا افلاطون»، «خورشید کاروان»، «فیل کوچولو»، «رویای صادقه»، «اسم شب»و...، تولید 40 قسمت تئاتر کودک و نوجوان و تهیه 12 قسمت «آموزش تئاتر» برای نوجوانها در شبکه دو سیما و... قسمتی از فعالیتهای این هنرمند باسابقه تئاتر است. او چند سالی است مسئولیت کانون تئاتر دینی را بر عهده دارد و در این مدت تلاش کرده با نگاهی تخصصی و استفاده از اساتید برجسته دانشگاهی فعالیتهای این کانون را به سمتوسویی متفاوت و ماندگار هدایت کند.
با محمود فرهنگ درباره آخرین فعالیتهای کانون تئاتر دینی گفتگویی انجام دادیم که در ادامه حاصل آن را میخوانید:
یکی از مباحثی که سالهاست در عرصههای مختلف هنری از جمله تئاتر درباره آن نظرات مختلف و بعضا متناقضی طرح میشود؛ بحث ارتباط دین و هنر و استفاده از اصطلاحاتی مثل سینمای دینی یا تئاتر دینی است. برای شروع بفرمایید اصولا چقدر به تفکیک تئاتر تحت عنوان تدینی و غیردینی اعتقاد دارید؟
نمایش دینی از نگاه ما در کانون نمایشهای دینی، عبارت است از مجموعه فعالیتهای متصل به ادیان الهی. یعنی هنری که موضوعات آن مرتبط به ادیان، پیامبران الهی و خداوند است. اما در پاسخ به این سوال که اصولا تئاتر دینی هست، بوده یا میخواهد باشد امری است که میباید از جنبههای مختلف به ریشههای روانشناسی، تاریخی و سیاسی آن پرداخت. در کل آنچه مدنظر ما است تئاتری است که با استفاده از داستانهای دینی و منابع دینی و الهی تولید شده باشد. البته ممکن است در یک تئاتر به مسائلی مثل حسادت، جنگ، دروغ، وجدان و... هم پرداخته شود مثلا وقتی شکسپیر در نمایشنامهای مسئله حسادت بهعنوان یک مسئله انسانی مطرح کند چراکه در حقیقت خیلی از مسائل به انسان ارتباط دارد اما منظور طرح همین مسائل انسانی با استفاده از روایتهای ائمه، قصص قرآنی و یا داستان زندگی پیامبران است.
این تعریفی که شما از تئاتر دینی که منظور کانون هست خیلی با آنچه که بهطورکلی عموم جامعه از آن برداشت میکنند متفاوت است. اصولا از این دست نمایشهای اگر اشتباه نکنم در دیگر کشورها هم تولید و اجرا میشود.
در همه دنیا چنین نمایشهایی تولید میشود چراکه اینکه این نکته را نباید فراموش کرد که بسیاری هستند در سراسر جهان که علیه دین آثار زیادی تولید میکنند و تولید اینگونه نمایشها تنها مختص به کشور ما نیست. و به همین خاطر هم هست که ما در کانون با جدیت پیگیر تکمیل دائرهالمعارف «نمایشهای ایمانگرای دینی» هستیم. الان حدود 4 سال است که دکتر ناظر زاده کرمانی روی نمایشهای ایمانگرای دینی در جهان مشغول تحقیق و پژوهش بودند و مستمر کار کردند. در واقع دائرهالمعارفی به نام نمایشهای ایمانگرای دینی برای این است که مبادا فکر کنیم تنها این مسئله در ایران است بلکه سالهای سال است موضوع ادیان دینی توسط نمایش در همه دنیا گسترش داده میشود. در این دائرهالمعارف تاریخ نمایشهای دینی و ایمان گرا مورد بررسی قرار گرفته و نمونههای شاخص آن را در سراسر دنیا بهعنوان نمونه با عکس و توضیحات کامل ارائه شده است.
فکر میکنید در سال جاری دائرهالمعارف به دست مخاطب برسد؟
دائرهالمعارف «نمایشهای ایمان گرای دینی» در سه جلد (2100 صفحه) به همراه 8 نمایشنامه ایمانگرای دینی که برای اولین بار است که توسط دکتر ناظرزاده کرمانی ترجمه شده، بعد از حدود یک سال بهتازگی ویراستیاری ادبی آنهم به اتمام رسیده و به امید خدا امسال چاپ و منتشر خواهد شد.
یکی دیگر از مسائلی که در حوزه نگارش متون نمایشی با موضوعات دینی همواره در کشور ما مورد بحث بوده درباره کیفیت نمایشنامههایی است که با موضوعات دینی نوشته میشود. بسیاری معتقدند نمایشنامهنویسان ما در تبدیل قصص قرآنی، روایتهای زندگی امامان و پیامبران به درام آن توانایی لازم را ندارند و به ندرت هستند کسانی که بتوانند از پس این کار به نحو احسن بربیایند. بهطور کلی شما این موضوع را چقدر قبول دارید؟
اتفاقاً ما نمایشنامههای با کیفیت و خوبی داشته و داریم اما اجرای درست این متون نیاز به توجه جدی و اعتبار دارند. به طور کلی ادبیات نمایشی در این سالها نه تنها در حوزه تئاتر دینی بلکه در سایر بخشها بسیار فقیر بوده، ولی این مسئله با توجه به برنامهریزی هدفمندی که ما در جشنواره صاحبدلان که در واقع جمع جشنوارهها دینی اعم از دفاع مقدس، بسیج، ایثار، مقاومت و... است، انجام دادیم این روند در حال تغییر است. از جشنواره سوم ما در کانون نمایشهای دینی مجموعهای از مضامین از جمله قصههای قرآنی پیامبران، موضوعات مرتبط به پیامبر و قصههای او، موضوعات علوی و زندگی امام علی(ع)، قصههای فاطمی، رضوی، عاشورایی، مهدوی، شخصیتهای تأثیرگذار در تاریخ اسلام و همچنین تاریخ معاصر اسلام را که به نمایشهای دینی متصل است را تلاش کردیم در غالب آثار فاخر پس بررسی روی آنها کار کنیم و البته آثاری همچون نمایش بلند ملاصدرا، حضرت یحیی، اثری درباره تاریخ اندلس و... را داریم که در تلاشیم امسال به چاپ برسند. این را هم اضافه کنم که ما در کانون تلاش میکنیم که موضوعات دینی توسط افراد تحصیلکرده و چهرههای آکادمیک و کارگردانهای جوان به صورت امروزی و معاصر دربیایند تا تنها آثار با نگاهی صرفاً مذهبی و کلیشهای ارائه نشود. چراکه این فضا باعث میشود تا فراغ بال بیشتری برای هنرمندان ایجاد شود. همچنین ما کارشناسهایی داریم که بهعنوان مشاور در تمامی مراحل حضور پیدا میکنند و نکتهها را برای اجرایی بهتر از نظر متن و اجرا به گروهها متذکر میشوند.
پس با این وصف در حال حاضر گستره حمایتی کانون از آثار چه در متن و چه در اجرا بیشتر شده؟
سال گذشته تفاهمنامهای توسط مرکز هنرهای نمایشی و امور استانها بسته شد مبنی بر اینکه هر کاری از طرف کانون در شهرها اجرا بشود علاوه بر کمک مالی ما، امور استانها نیز ضمن حمایت از این آثار به اجرای این نمایشها در شهرستانها کمک کنند. نکته دیگر اینکه حمایت کانون در زمانهای گذشته تنها برای چاپ متون بود و در آن زمان حدود 20 نمایشنامه چاپ کرده بود اما در این پروسه دو ساله علاوه بر اینکه میزان چاپ نمایشنامهها به دو برابر افزایش یافته، در همه موارد مثل چاپ، اجرای صحنهای و خیابانی کارشناسانی را انتخاب کردیم و هیاتی برای کارشناسی کارها داریم. اعضاء این هیات از نمایشنامهنویسان و اساتید برگزیده تئاتر هستند و به طور میانگین هر سال 10 تا 12 نمایشنامه برای چاپ آماده داریم. یک فعالیت مهم دیگری هم که ایجاد شده این است که هر نویسنده که دو نمایشنامه چاپ میکند یکی از آنها را لینک به دیگر استانها میکنیم تا برای اجرا آماده شود. این فضایی است که در کانون وجود دارد. البته زمانی فعالیت مالی ما گستردهتر بود مثل سال گذشته که از 25 نمایش حمایت کردیم که چهار تای آنها در تهران و بقیه در شهرستانها بهصورت صحنهای و خیابانی اجرا شدند که فیلم آنها را هم ضبط کردیم و بهصورت یک پکیج در اختیار علاقهمندان و هنرمندان قرار خواهیم داد.
با توصیفاتی که درباره شرایط حمایتی کانون از نمایشهای دینی فرموید و در شرایطی که در حال حاضر به طور میانگین روزانه بین 100 تا 115 نمایش در تهران اجرا میشود، با این حال تعداد آثاری که با مضامین دینی روی صحنه میروند تعدادشان خیلی نیست. اگر به گفته شما نمایشنامه خوب وجود دارد و حمایت هم از کارها میشود چرا در اجراهای عمومی از این نوع نمایشها کمتر میبینیم؟
البته هستند هنرمندانی مطرحی که نمایشهای دینی روی صحنه بردند و با استقبال هم مواجه شده مثل نمایش «ترور» که آقای نعیمی خودشان با 380 میلیون تومان هزینه درباره امام علی(ع) کار فاخری را اجرا کردند. یا کوروش زارعی هم درزمینهٔ مهدویت خودش اسپانسر پیدا کرده و کارهای قابل توجهی را روی صحنه برده. اما واقعیت این است که ما در سراسر کشور چیزی بین 350 تا 400 نمایشنامهنویس داریم و زمانیکه اعلام کنیم و بگوییم میخواهیم کاری را انجام بدهیم معمولا اکثرشان آثارشان را برای ما میفرستند اما چون بودجه ما محدود است نمیتوانیم همه آنها اجرا کنیم درحالیکه دلمان میخواهد سالی 100 تا کار اجرا کنیم. همچنین درباره حمایت از آثار هم این را باید خاطرنشان کنم که ما بدون هیچ چشمداشتی تمامی پولها را برای تولید نمایشهای دینی خرج میکنیم تا این نظر را آرام آرام بقبولانیم که نمایش مذهبی تنها نباید در محرم و صفر اجرا بشوند این آثار میتوانند در طول سال اجرا بشوند. این یعنی مردم میتوانند نمایشهایی با موضوعات اخلاقی ببینند و اگر اداره کل هنرهای نمایشی با توجه به برنامههای ما بودجه را بیشتر کند مسلماً تولیدها بالا خواهد رفت. ضمن اینکه ما واقعاً میخواهیم که آثار فاخر تولید شود و چنانچه حمایت لازم وجود داشته باشد در بخشهای خصوصی هم اسپانسر وجود دارد.
اجازه بدهید سؤالم را به شکل دیگری بپرسم. ببینید جامعه ما آنقدر به مذهب و دین علاقه دارد که در طول سال میبینیم مردم از قشرهای مختلف حاضرند برای برگزاری مراسم و آئینهای دینی هر هزینهای را تقبل کنند. در واقع فکر میکنم اگر این مردم که تا این حد به دین علاقه دارند بدانند که یک نمایش دینی باکیفیت خوب روی صحنه است حاضرند بلیط بخرند و به تماشای آن کار بنشینند. ولی با این حال به نظر میرسد که یکی از دلائل اصلی عدم تمایل کارگردانها برای اجرای اینگونه آثار مسئله بارخورد اقتصادی آن است. به نظر شما چرا هنر تئاتر با تمام پتانسیل زیادی که دارد نتوانسته هنوز آنطور که شایسته است مخاطب را برای تئاترهای دینی که سطح گستردهای از مردم را نیز شامل میشود به سمت خود جلب کند؟
این در شرایط فعلی یک مسئله طبیعی است. بااینکه جامعهای هستیم که شهدای بسیاری را در راه دین از دست دادهایم و فعالیتهای متنوعی در کشور ما اتفاق میافتد متاسفانه اگر تا وقتی بخشهایی که در وزارتخانه حضور دارد با ما همسو نشوند و این نکات را مدنظر قرار ندهند و رسیدگی نکنند این مسئله حل نمیشود. دراینباره حتی من در یک جلسه که آقای مرادخانی و آقای شفیعی هم حضور داشتند گفتم که برخلاف دیگر دوستان که دائماً از نداشتن بودجه ناله میکنند ما اصلاً پولی نمیخواهم فقط فعالیتها با موضوعات دینی در هر معاونت را به ما بسپارید تا به بهترین شکل انجام بدهیم. مثل نمایشگاه قرآن، جشنوارههای مساجد و... وقتی اینقدر پراکندگی در اجرا و سیاستگذاری وجود دارد نتیجه همین میشود. این فعالیتها بهصورت پراکنده است و ما بهعنوان کانون نمایشهای دینی در این حیطه به اندازه توانمان میتوانیم به هنرمندان و گروههای جوان که تحصیل کرده و اتفاقاً بسیار هم راغب به کار هستند کمک کنیم. مثلا در حال حاضر در شهر رشت نمایشی در حال تمرین است که زمان آن 48 ساعت است و حدود 300 نفر در آن حضور دارند. کارگردان این اثر بررسی کرده به ما اعلام کرده که هیچکس در دنیا تاکنون چنین کاری انجام نداده و میخواهند کارشان را در کتاب رکوردهای گینس ثبت کنند. یا گروهی در کرمانشاه با 250 نفر در حل تمرین نمایشی با عنوان «قدیر» هستند است اما به دلیل نبودن بودجه کافی و حمایتهای جدی اینها آنطور که باید بازخورد ندارند و بیثمر میماند. البته این را هم بگویم که بالاخره هر سازمان و ارگانی برای خودش فکر میکند که باید برای گسترش فرهنگ دینی کاری انجام بدهد ولی ما میخواهیم کمک دوطرفه باشد تا این پراکندگی کم شود.
در رابطه با پراکندگی در سیاستگذاریها و اجرا درست میفرمایید اما باز هم با این حال حتی کارهای فاخر هم که با حمایت شما به روی صحنه میروند و از همه نظر هم کیفیت مطلوبی دارند چرا باز تماشاگر بابت تماشای آنها بلیط نمیخرد؟
ببینید تئاتر ما هنوز هم نمیتواند پول خودش را دربیاورد فرقی ندارد دینی باشد یا غیردینی. البته در مورد آثار غیردینی هم بسیاری از اجراها بودند که هیچ تماشاگری نداشتند و با شکست مواجه شدند و اگر کمک دولت نبود این گروهها با خاک یکسان میشدند. و برخلاف آن نمایشهای دینی هم وجود داشته که فروش خوبی هم داشتند. اما به طور کلی مسئله اساسی این است که تئاتر در کشور ما دچار مشکل تماشاگر است و این اصلاً مخصوص تئاتر دینی نیست. یکی از دلایلی که من بیست سال پیش بر اجرای تئاترهای خیابانی تأکید داشتم و آن بنیان گذاشتم این بود که معتقدم ما باید تربیت مخاطب داشته باشیم و مردم ما بفهمند که دیدن تئاتر به اندازه چند کتاب علمشان را بالا میبرد. باید علم تئاتری داشته باشیم و بدانیم که باید تماشاگر را تربیت کنیم. وقتی گروهها پولشان را بهصورت یارانه از اول بگیرند تلاشی برای جذب مخاطب نمیکنند. مخاطب عادت کرده تئاتر را بهصورت رایگان ببیند و ما باید بپذیریم که طی این سالها به این مسئله مهم نپرداختهایم و مخاطب تربیت نشده که برای دیدن تئاتر پول بپردازد. مثلاً همین الان هنوز ما متاسفانه برای معرفی آثارمان فقط تبلیغات محیطی و اینترنتی را داریم و هنوز تلویزیون هیچ کمکی در این زمنیه به تئاتر نکرده است. یا مثلا ما در تلویزیون دیگر تلهتئاتر نداریم و مردم عادت نکردهاند با تئاتر اندیشهورزی کنند و طبیعی است که سطح شعور و آگاهی مخاطب با دیدن کمدیهای به مرور زمان سخیف پایین میآید. یا اینکه وقتی بلیط جشنواره تئاتر فجر به راحتی در اختیار همه قرار میگیرد مشخص است در اجرای بعد از جشنواره سالها خالی میمانند. البته این مسئله در سینما هم وجود دارد و میبینیم که بسیاری از فیلمها در اکران عمومی بعد از جشنواره فروش خوبی ندارند البته بهجز موارد خاص. درواقع ما باید برای این مسئله یک استراتژی حساب شده داشته باشیم و بدانیم که چگونه و از چه راهی میتوانیم مخاطب را تشویق به دیدن نمایش بکنیم. به نظر من با کار روی مسئله مخاطبیابی و حفظ مخاطب میتوانیم اقتصاد تئاتر پویا و فعال کنیم. و در این رابطه تلویزیون کمک بسیار زیادی میتواند به تئاتر بکند مثلاً مخاطبی که به اینترنت دسترسی ندارد از کجا باید بفهمد که چه نمایشی را در چه سالنی ببیند. اما تلویزیون میتواند با اطلاعرسانی در این زمنیه بدنه مخاطب عام را دوستدار تئاتر کند. نهایتاً اینکه میگوییم تئاتر باید در سبد فرهنگی خانوادهها باشد یا شعار تئاتر برای همه، باید با استراتژی همراه باشد وگرنه همیشه یک شعار میماند. این را هم اضافه کنم که بخش خصوصی ما هم در حال حاضر با چنگ و دندان مخاطب را نگهداشته و با استفاده از بازیگران چهره و اجرای آثار طنز توانسته تماشاگر را به سالنها بیاورد.
درمجموع شما بیش از دو دهه است که در حوزه نمایش به ویژه نمایشهایی با مضامین دینی مشغول فعالیت هستید و بسیاری از برنامههایتان به نتیجه مطلوب رسیده و قاعدتاً بسیاری موانع هم اجازه ندادند که به هدف مد نظرتان برسید. خیلی خودمانی میپرسم از این همه انرژی که در این سالها برای مدیریت در این حوزه گذاشتید خسته نشدید؟
همیشه گفتند که کار تئاتر از کار معدن سختتر است. به هر حال وقتی من اجرای نمایش خیابانی را آغاز کردم مثل شورهزار بود و هیچ حمایتی وجود نداشت و در ایران هیچکس نمایش خیابانی را نمیشناخت و زمانیکه شروع کردیم بسیار نقد شد تا اینکه امروز بهجایی رسیدیم که نزدیک به هفت هزار اجرا در کشور داریم و مردم بهمرور به این باور رسیدند و علاقهمندان بسیاری پیدا کرد. کسانی مثل جواد عزتی، فرامرز شاهقلعه، عباس جمشیدی و... که امروز هنرمندان شناخته شده هستند از اینجا کارشان را آغاز کرده و پیشرفت کردند و همین مسئله من را خوشحال میکند. بازیگران و کارگردانهای بسیاری داریم که از اجرهای خیابانی شروع کردند. در مورد نمایشهای دینی هم اگر بخواهیم به ثمر برسد نیاز بهزحمت دارد و ما در نظر داریم وقتی کاری مصوب میشود مورد حمایت نیز قرار بگیرد. در شهرهای دور افتاده که در نقشه هم پیدا نمیشود گروههایی تلاش میکنند و وقتی من بدانم از گروهها میتوانم حمایت کنم خوشحال میشوم.
نکته آخر و حرف ناگفتهای اگر هست خوشحال میشوم با مخاطبان ما در میان بگذارید.
امسال یکی از مهمترینها کارهای ما چاپ دائرهالمعارف است که نوعی پشتوانهای است برای کسانی که میخواهند در حیطه تئاتر دینی کار کنند و ریشه آن بشناسند. انتشار این برای ما بسیار حائز اهمیت است. در مجموع امیدوارم به بحث مخاطب بیشتر رسیدگی شود تا اگر گاهی تئاتر ما مورد نقد تند و تیز قرار میگیرد آن تئاتر مجبور از نگرانی شکست اقتصادی مجبور نباشد کارهای دیگری بکند. به نظر من تئاتر بهعنوان هنر اندیشمند نباید برای مخاطب کارهایی کند که ارزشش پایین بیاید. تئاتر بهعنوان هنر اندیشهورز باید مخاطب واقعی خود را پیدا کند. با وجود تلاشهای بسیار هنوز تئاتر نتوانسته به هر دلیلی رسالت خودش را اجرا کند و امیدوارم سال جدید سال مخاطبیابی باشدو همچنین امیدوارم اداره کل هنرهای نمایشی با مشارکتهایی که انجام شده نگاه جدیتری داشته باشد.
گفتگو از حسین سینجلی