نگاهی به پیدایش اولین متولی تئاتر (بخش پایانی)
ادارهٔ هنرهای دراماتیک نخستین گام تئاتر ایران برای جهانی‌شدن
ایران تئاتر، پیمان شیخی: یکی از اتفاقات مهم که طی دههٔ سی برای هنر تئاتر کشورمان شکل گرفت، ایجاد ادارهٔ هنرهای دراماتیک یا ادارهٔ برنامه‌های تئاتر بود. متن پیش رو قسمت سوم مقاله‌ای است که به تاریخچه این رویداد در تئاتر کشور می‌پردازد.
در قسمت دوم این مقاله موضوعاتی چون: ایجاد نخستین دانشکدهٔ تئاتر و تغییر مکان ادارهٔ هنرهای دراماتیک، تولد دوبارهٔ خانهٔ نمایش در ساختمان خیابان پارس، نخستین نمایش‌خانهٔ نمایش و دومین نمایش‌خانهٔ نمایش موردنظر قرار گرفت.
درجهٔ اهمیت اداره برنامه‌های تئاتر و خانهٔ نمایش در روزگار گذشته
رضا کرم رضایی در صفحهٔ 293 و 294 کتاب "من و همهٔ دوستان من" چنین نوشته که: یک روز پیتر بروک برای انتخاب بازیگر به اداره تئاتر آمد و از تعداد زیادی بازیگر در خانهٔ نمایش امتحان به عمل آورد. بیشتر جوان‌ها در امتحان او شرکت کردند. بزرگان اداره که اصلاً شرکت نکردند. من و حسین کسبیان نه از بزرگان اداره بودیم و نه خیلی جوان، اما شرکت کردیم و انتخاب هم شدیم. من به این دلیل شرکت کردم که اصولاً در آموختن حریص بودم و سیری‌ناپذیر و کسبیان از روی کنجکاوی. امتحانش هم این بود که از بازیگر می‌خواست ازیک‌طرف صحنه برود سوی دیگر صحنه، همین.
هنرمندان اداره هنرهای دراماتیک که توسط پیتر بروک انتخاب شدند
رضا کرم رضایی در صفحهٔ 294 کتاب "من و همهٔ دوستان من" در ارتباط با هنرمندانی که توسط پیتر بروک انتخاب شدند چنین نوشته که: دیگر انتخاب شوندگان از اداره تئاتر عبارت بودند از: پرویز پورحسینی، سیاوش طهمورث، داریوش فرهنگ و از مراکز نمایشی دیگر تا آنجا که یادم مانده است فهیمه راستکار بود، یک بازیگر از دانشکدهٔ هنرهای زیبا، یک بازیگر از گروه پرویز صیاد و شکوه نجم آبادی از کارگاه نمایش. از کارگردان‌ها هم از اداره تئاتر داود رشیدی و از کارگاه نمایش آربی آوانسیان را انتخاب کرد که دستیارش باشند. البته داود رشیدی نیامد.
روسا و سرپرستان ادارهٔ برنامه‌های تئاتر
این اداره از آغاز تاکنون شاهد حضور افراد مختلفی به‌عنوان "رئیس" یا "سرپرست" بوده که با مروری گذرا می‌توان نام "عظمت ژانتی" را به خاطر آورد که از سال 1343 تا 1354 "رئیس" این اداره بود و سپس استاد "علی نصیریان" جانشین او شد و سال 1357 استاد "جمشید مشایخی" این مسئولیت را پذیرفت.
مشایخی نیز پاییز 1359 از ریاست اداره برنامه‌های تئاتر استعفا داد و پس از او هنرمندان و افرادی چون "مجید جعفری"، "هوشنگ توکلی"، "نوراله حسین خانی"، "محمد امین"، "برزو عیوضی"، "مجید جهانتاب"، "امیر لواسانی"، "دکتر محمود عزیزی"، "مرتضی حاج محمدی"، "خسرو شجاع زاده"، "داوود فتحعلی بیگی"، "مهرداد بیات"، "محمود فرهنگ" و از ابتدای سال 1388 "مریم معترف" که پیش از آن در سال 1383 و زمان ریاست "داوود فتحعلی بیگی" بر اداره برنامه‌های تئاتر به‌عنوان مدیر خانه نمایش فعالیت داشت، با حفظ سمت، به‌عنوان رئیس اداره برنامه‌های تئاتر کار خود را آغاز کرد.
ریاست علی نصیریان در ادارهٔ برنامه‌های تئاتر
استاد علی نصیریان در ردیف منظم‌ترین هنرمندان کشورمان محسوب می‌شوند که همین نظم و دانش بهروز ایشان موجب انتخاب این هنرمند برای ریاست ادارهٔ برنامه‌های تئاتر شد.
رضا کرم رضایی در صفحهٔ 329 کتاب "همهٔ دوستان من" در ارتباط با ریاست علی نصیریان بر ادارهٔ برنامه‌های تئاتر و تأثیر اندیشهٔ این هنرمند بزرگ در پیشرفت هنر تئاتر ایران چنین نوشته که:
بعد از مدتی علی نصیریان رئیس اداره شد و بسیار با احترام از من دعوت به همکاری کرد و من دوباره به اداره تئاتر رفتم. علی نصیریان از کسانی بود که به تئاتر ملی ما خدمت زیادی کرده بود و من احترام زیادی برای ایشان قائل بودم. بعضی از کارهای او و عزت‌الله انتظامی را می‌شود پست‌مدرن به‌حساب آورد، یعنی تئاتر گذشته یا تئاتر سنتی را به شیوهٔ تئاتر نوین اجرا کردهاند. تلفیقی از گذشته و حال و این راهی است که ادامه‌اش ما را به داشتن یک تئاتر ملی خواهد رساند و من ادامه‌اش دادم.
فصلنامهٔ اداره تئاتر
طی مصاحبه‌ای که در تاریخ 15 دی‌ماه سال 1395 توسط خبرنگار خبرگزاری ایلنا و با کد خبر 444592 منتشر شد، حمید مظفری در خصوص فصلنامهٔ ادارهٔ تئاتر چنین گفته که: "" یکی از نشریات اداره تئاتر «فصلنامه تئاتر» بود که نخستین شماره‌اش را زنده‌یاد خلیل موحد دیلمقانی درآورد که در همان درآمدن و نیامدن اولین شماره بالاخره باقی را «لاله تقیان» و «جلال ستاری» به دست گرفتند. از آن فصلنامه پنج شماره درآمد و باقی به‌واسطه رویداد انقلاب متوقف شد اما هر پنچ شماره در نوع و زمان خود بی‌نظیر بود. ""
اتفاقا طی گفت‌وگویی که با استاد محمد مطیع داشتم و در تاریخ سه‌شنبه 3 دی‌ماه سال 1387 در شمارهٔ 41 روزنامهٔ وطن امروز و متعاقبا اسفندماه سال 1395 در کتاب "خاطره بازی پیشکسوتان تئاتر" به چاپ رسید در ارتباط با نشریهٔ ادارهٔ هنرهای دراماتیک چنین می‌گوید: وقتی به تهران آمدم یک‌راست به دانشکده هنرهای دراماتیک رفتم و می‌دانستم اداره برنامه‌های تئاتر نیز در آنجاست، چراکه نشریه‌ای از طریق این اداره که در آن زمان اداره هنرهای دراماتیک نام داشت، منتشر می‌شد و من اشتراک آن را داشتم و به‌صورت ماهانه برایم ارسال می‌شد. طبیعتا بسیاری از اطلاعات مربوط به آنجا و فعالیت تئاتری این اداره را از این طریق مطلع می‌شدم. به محض ورودم به ابراهیم مکی و حسین ترابی برخوردم و بعد از مدتی نیز نزد حمید سمندریان و دکتر ممنون رفتم و تست بازیگری دادم و از کار من نیز رضایت پیدا کردند.
گفتنی ها در باب ادارهٔ هنرهای دراماتیک بسیار است و مجال این نوشتار اندک، اما این نوید را به خوانندگان محترم می‌دهم که کتاب ادارهٔ هنرهای دراماتیک روبه اتمام است و با یاری خداوند اطلاعات تکمیلی در این کتاب تقدیم به اندیشهٔ پربار شما عزیزان خواهد شد.
کتابخانهٔ ادارهٔ تئاتر
کتابخانهٔ ادارهٔ برنامه‌های تئاتر یکی از بخش‌های همیشگی و دل‌نشین این اداره محسوب می‌شود که فی الحال توسط خانم کردی اداره می‌شود. این کتابخانه اکنون نیز دارای کتاب‌های مهم هنر تئاتر و نمایشنامه‌های قدیمی است و مشغول به فعالیت و سرویس دهی به هنرمندان تئاتر است. گو اینکه نباید فراموش کنیم که این کتابخانه محصول تلاش، همت و عشق هنرمند ارجمند کشورمان حمید مظفری است.
طی مصاحبه‌ای که در تاریخ 15 دی‌ماه سال 1395 توسط خبرنگار خبرگزاری ایلنا و با کد خبر 444592 منتشرشده است، حمید مظفری در پاسخ به پرسش خبرنگار مبنی بر اینکه شما دوره‌ای از مدیریت کتابخانه اداره تئاتر را به عهده داشته‌اید. این کتابخانه چه فرقی کرده است؟ پاسخ داده که: " " نه این جوری نبوده که «دوره‌ای از مدیریت» را بر عهده داشته باشم بلکه از اساس بعد از انقلاب؛ جریان راه‌اندازی دوباره کتابخانه اداره برنامه‌های تئاتر [اسبق] با شکل و شمایل و شان و شخصیتی که بنده به آن دادم شروع شد و همزمان با تأسیس «اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان تهران» هم تمام شد که خواهم گفت چگونه. پیش از انقلاب در محلی که اداره اسبق برنامه‌های تئاتر [میدان فردوسی کوچه پارس] قرار داشت؛ کتابخانه کوچکی زیر همان طبقه‌ای که با آمدن دوستم استاد داوود فتحعلی‌بیگی کتابخانه را دوباره با همت و اراده خود علم کرد؛ قرار داشت. منتها برای یکی دو سالی [پیش از ورود بنده برای نجات آن] درِ ورودی آن به‌صورت شبانه‌روزی و چهارتان باز بود و هرکسی هر زمان که اراده می‌کرد به آنجا آمدورفت داشت. درست شبیه بود به خیابان‌های روزهای پس از انقلاب که از نیروهای راهنمایی و رانندگی و پلیس شهری در آن‌ها خبری نبود. خلاصه اموال کتابخانه سبیل شده بود: هرکس هر چیز می‌خواست می‌برد. ازجمله یک شاهنامه بایسنقری بسیار نفیس که به مناسبت جشن‌های دوهزاروپانصدساله چاپ‌شده و به اداره یا رئیس وقت، زنده‌یاد عظمت ژانتی هدیه داده بودند.""
حمید مظفری در بخش دیگری از همین مصاحبه در ارتباط با کتابخانهٔ ادارهٔ تئاتر چنین گفته: من تا سال 64 این اسناد را نظم دادم. سال 64 شخصی را برای ریاست خانه تئاتر فرستادند که این شخص در انسانیت، معرفت، سواد، یکی از نوادر است. شخص آقای امیر لواسانی که تحصیل‌کرده ایتالیا و رشته هنر است. ایشان آمدند و باهم آشنا شدیم و رابطه ما با یکدیگر گرم شد که خوشبختانه هنوز هم هست. ایشان برای هنرمند احترام بسیاری قایل بود. به من می‌گفت که این کتابخانه را باید کاملاٌ درست کنیم. ازاینجا بود که کلید خورد و من توانستم با فراغ بال و دست‌باز و همراه با یکسری امکاناتی که در اختیار داشتم، کتابخانه را منتقل کنم؛ طبقه اول که وارد پاگرد می‌شدید، دست راست یک سالن طولانی بود، یعنی سه اتاق را سر هم زده بودند که به‌صورت یک سالن طولانی درآمده بود. ما به آنجا نقل‌مکان کردیم. آقای لواسانی به من گفت که درخواست خود را اعلام کنم که چه چیزهایی لازم دارم. البته خود ایشان هم نظر می‌داد، چون اغلب، نظراتش درست بود. ما میز مطالعه بزرگی به همراه صندلی می‌خواستیم که طول سالن را پرکند. از قبل یک قفسه فلزی که دری از شیشه داشت و درِ آن‌هم قفل می‌شد، داشتیم که آن را هم به کتابخانه آوردیم و من اسناد خیلی باارزش و نفیس را در آنجا نگهداری می‌کردم.
لازم می‌دانم به بخشی از مصاحبه‌ای که در سال 1390 با خبرگزاری آریا داشتم رجوع کنم که در ذیل مطالعه می‌کنید. به یاری منیژه محامدی، بهروز قریب پور، آندرانیک چخوفیان، بابک شاه علیزادگان، کاظم شهبازی، امین انصاری و عباس اقسامی که کتاب‌هایشان را با امضای شخصی در اختیار کتابخانه گذاشتند، در پی تجهیز این مکان هستیم. البته یارتا یاران و داریوش مودبیان نیز با اهدا بخشی از کتابخانه شخصی خود، با ما همکاری می‌کنند. همچنین مراسم ثبت نامه عضویت در کتابخانه انجام می‌شود تا دوستان و هنرمندان از این امکانات استفاده کنند.
صداخانهٔ ادارهٔ برنامه‌های تئاتر
همزمان با تغییر مکان ادارهٔ هنرهای دراماتیک در دههٔ چهل و نقل‌مکان به خیابان پارس، واحدی به این اداره اضافه شد و با عنوان "صداخانهٔ ادارهٔ هنرهای دراماتیک" کار خود را آغاز کرد. در این زمان طبق قراردادی که از سوی ادارهٔ هنرهای دراماتیک و مرکز پخش موسیقی "بتهوون" بسته شد، قرار بر این شد که تازه‌ترین صفحات گرامافون و کاست‌ها به "صداخانه" ارائه شود تا چنانچه گروه‌های نمایشی برای نمایش موردنظرشان نیازمند موسیقی شدند، امکان تهیهٔ آن را از "صداخانه" داشته باشند. همچنین همگام با موسیقی عرضه‌شده در دنیا باشند و به‌عنوان شنونده‌ای حرفه‌ای و آشنا با سبک‌های مختلف موسیقی جهان، بهترین موسیقی را برای نمایش موردنظرشان انتخاب کنند.
از سوی دیگر به‌وسیلهٔ دستگاه‌های "تی پ" یا همان ضبط‌صوت‌های حرفه‌ای، امکان ضبط صدای آثار نمایشی تولید گروه‌های ادارهٔ هنرهای دراماتیک فراهم شد و از این طریق نیز بخشی از آثار نمایشی به‌صورت صوتی به ثبت رسیدند که البته باکمال تأسف موجود نیستند.
"صداخانه" پس از انقلاب تعطیل و از میان رفت اما در سال 1386 شخصاً آن را در واحد روابط عمومی راه‌اندازی کردم. در اینجا شایسته می‌بینم تا مصاحبه‌ای که در همان سال با خبرگزاری آریا داشتم را منتشر کنم.
خبرگزاری آریا- مدیر روابط عمومی اداره برنامه‌های تئاتر و خانه نمایش از راه‌اندازی "صداخانه" اداره تئاتر پس از وقفه 30 ساله خبر داد.
وی تصریح کرد: سال‌های بسیار دور، در اداره برنامه‌های تئاتر، مکانی تحت عنوان "صداخانه" وجود داشت که در اداره فعلی، این اتاق 24 متری، متعلق به حراست است. صداخانه به‌وسیله قرارداد با مرکز پخش موسیقی "بتهوون"، یک نسخه از جدیدترین صفحات و کاست‌های موسیقی دنیا را از آن خود می‌کرد تا در اختیار گروه‌های نمایشی که در تماشاخانه‌های تهران فعالیت می‌کردند قرار دهد. با پیشرفته‌ترین امکانات موجود در آن زمان، صدای نمایش‌ها ضبط و در صورت تمایل نگه دارای می‌شد که متأسفانه توسط سارقین، به سرقت رفته است.
شیخی ضمن اشاره به راه‌اندازی شدن "صداخانه" پس از گذشت یک وقفه 30 ساله، تأکید کرد: چند روز گذشته با اهدای 50 حلقه سی دی که تماماً موسیقی‌های بدون کلام هستند، همچنین تصانیف قدیمی که مربوط به دهه 30 است، توسط بنده "صداخانه" اداره برنامه‌های تئاتر راه‌اندازی شد. همچنین قرار است با همیاری "آرش وطن خواه"، از دوستان قدیمی در مرکز پخش "بتهوون" موسیقی‌ها به‌صورت رایگان و اهدایی در اختیار صداخانه قرار بگیرد چراکه به دلیل عدم بودجه نمی‌توانیم هزینه‌ها را پرداخت کنیم البته درزمینهٔ تبلیغات، ایشان را یاری می‌کنیم.
او افزود: از اواخر خرداد و پس نقل‌مکان اداره به ساختمان جدید، موسیقی‌هایی که در چهارچوب جمهوری اسلامی است، با شرایط تعیین‌شده از جانب ما، در اختیار گروه‌ها قرار می‌گیرد و این دوستان باید چیزی را به ودیعه بگذارند چراکه این سی‌دی‌ها به‌سختی جمع‌آوری می‌شوند.
مدیر روابط عمومی اداره برنامه‌های تئاتر متذکر شد: با امکانات شخصی خودم و با یاری مسئولان در مرکز هنرهای نمایشی، صدای آثار نمایشی که در خانه نمایش اداره تئاتر اجرا می‌شوند، توسط صداخانه ضبط و نگهداری می‌شود. آرزو دارم با خریداری یک دوربین بتوانیم از این نمایش‌ها تصویربرداری هم انجام دهیم.
وی معتقد بود که درزمینهٔ راه‌اندازی "صداخانه"، "ایلیا منفرد"، "ارشام مودبیان" و "آرش وطن خواه" بسیار همکاری کردهاند.
فیلمخانهٔ ادارهٔ برنامه‌های تئاتر
سال 1390 برای دومین بار مسئولیت روابط عمومی ادارهٔ تئاتر و خانهٔ نمایش را بعهده گرفتم و تصمیم گرفتم تا فیلمخانهٔ این مکان را راه‌اندازی کنم. البته تمام این عناوین در واحد روابط عمومی شکل گرفت و تصمیم بر آن داشتم تا علاوه بر جمع‌آوری و آرشیو فیلم نمایش‌های در حال اجرای خانهٔ نمایش، فیلم‌های موجود مربوط به آثار نمایشی سال‌های گذشتهٔ خانهٔ نمایش را نیز گردآوری کنم؛ اما باکمال تأسف این امکان فراهم نشد و دوستان هنرمند که چنین فیلم‌هایی را در اختیار داشتند همکاری نکردند. لازم می‌دانم به بخشی از مصاحبه‌ای که در تاریخ هفدهم خرداد سال 1390 با فریبرز دارایی، خبرنگار مطرح تئاتر در خبرگزاری مهر داشتم رجوع کنم که چنین نوشته:
مدیر روابط عمومی اداره برنامه‌های تئاتر از راه‌اندازی بخش فیلم‌خانه جهت نگهداری فیلم اجرای آثار نمایشی خانه نمایش و نمایش‌های اجراشده در سالن‌های دیگر تئاتر ایران خبر داد.
پیمان شیخی مدیر روابط عمومی اداره برنامه‌های تئاتر درباره راه‌اندازی صداخانه و فیلم‌خانه در این مکان تئاتری به خبرنگار مهر گفت: چندی پیش بخش صداخانه را در اداره تئاتر راه‌اندازی کردیم. کلیه گروه‌های تئاتری فعال کشور که قصد دارند اثری را به صحنه ببرند برای استفاده از موسیقی با کلام یا بی‌کلام، افکت و حتی صدای نمایش‌های قدیمی اعم از تخته حوضی می‌توانند از آرشیو صداخانه به‌صورت رایگان استفاده کنند.
وی ادامه داد: ازاین‌پس در اولین شب اجرا صدای اجرای نمایش ضبط و در آرشیو صداخانه قرار می‌گیرد. این اقدام امکان مناسبی را برای رسانه‌ها فراهم می‌کند تا برای تولید و اجرای برنامه‌های رادیویی بتوانند از فایل صوتی اجرای نمایش استفاده کنند.
شیخی با اشاره به راه‌اندازی بخش فیلم‌خانه در اداره برنامه‌های تئاتر گفت: در این بخش با موافقت خانم مریم معترف رییس اداره برنامه‌های تئاتر قرار شد فیلم اجراهای گوناگون در سالن‌های مختلف به‌صورت آرشیو نگهداری شود. فیلم‌خانه امکان مناسبی را برای پژوهشگران ایجاد می‌کند.
مدیر روابط عمومی اداره برنامه‌های تئاتر با اشاره به راه‌اندازی بخش فیلم‌خانه با 20 فیلم اجرای نمایش‌های مختلف گفت: خواهش من از هنرمندانی که بخصوص در خانه نمایش به اجرای آثار خود می‌پردازند این است که فیلم اجراهای خود را به فیلم‌خانه ارائه دهند. این اقدام هم کمکی به بخش پژوهش در تئاتر است و هم آرشیوی از فیلم اجراهای نمایشی برای استفاده خود هنرمندان تئاتر.
بانک اطلاعات هنرمندان و واحد گردآوری و پژوهش ادارهٔ برنامه‌های تئاتر
وقتی سال 1386 بنا به مهربانی و توسط محمدرسول صادقی که مدیر وقت روابط عمومی مرکز هنرهای نمایشی بود به‌عنوان مسئول روابط عمومی ادارهٔ برنامه‌های تئاتر و خانهٔ نمایش معرفی شدم یکی از دغدغه‌های اصلی من در کنار امر روابط عمومی، پرداختن به تاریخچهٔ مکانی بود که در آن کار می‌کردم. به همین جهت تصمیم گرفتم که در گام نخست بانکی که شامل اطلاعات هنرمندان گذشته و هنرمندان در حال تمرین و اجرای ادارهٔ تئاتر و خانهٔ نمایش می‌شود را ایجاد کنم که این کار را نیز انجام دادم و در آن سال‌ها نیز اطلاع‌رسانی شد اما بعدها مسکوت ماند.
دومین گام در جهت ثبت تاریخ، ایجاد واحد گردآوری و پژوهش بود که بالاخره با حمایت دلسوزانه و بی‌دریغ مهندس مهدی شفیعی در تماشاخانهٔ سنگلج راه‌اندازی کردم و از دی‌ماه سال 1395 در خانهٔ نمایش راه‌اندازی شد که امیدوارم تداوم داشته باشد.
آنچه مسلم است اینکه تئاتر کشورمان نیازمند به تاریخ‌نگاری صحیح و بی‌طرفانه است و می‌بایست در اندیشهٔ تأسیس موزهٔ تئاتر بود، کاری سترگ که اتابک نادری سودای آن را و من آرزوی آن رادارم. امری مهم که اخیراً باخبر شدم که از طریق مهندس مهدی شفیعی نیز به‌صورت جدی در حال پیگیری است.
با آرزوی بهترین‌های برای تئاتر کشورمان که هنرمندانی نجیب، ساعی و مهرپرور دارد. آمین.
