گفتگوی ایران تئاتر با سعید اسدی، پیام دهکردی و حسین مسافرآستانه
سطحینگری و کار از سر رفع تکلیف؛ آفات جشنوارههای موضوعی
ایران تئاتر- سروش آناهیتا: طی دو سه دهه اخیر تعداد جشنواره های موضوعی در سینما، تئاتر، هنرهای تجسمی و ... به قدری زیاد شد که بسیاری از آنها نیمه کاره رها شدند و آن تعداد باقی مانده نیز با اینکه هر سال به عمرشان اضافه میشود اما خروجی آنها روز به روز کمتر و کمتر میشود.
برگزاری جشنوارههای موضوعی در تئاتر به همان اندازه که میتواند تاثیرگذار باشد در صورت کم توجهی و عدم وجود برنامهریزی دقیق، میتواند باعث دلزدگی اهالی تئاتر و نهایتا کاهش سطح کیفی آثار اجرا شده در این جشنوارهها بشود.
در همین راستا؛ دوازدهمین جشنواره تئاتر رضوی بعنوان یکی از جشنوارههای موضوعی در حوزه تئاتر، هفته گذشته در بجنورد با برگزاری مرامس اختتامیه و معرفی آثار برگزیده به پایان رسید. جشنوارهای که اگرچه آثار اجرا شده در آن نتوانست به لحاظ کیفی انتظارات مخاطبان و هیات داوران را برآورده کند اما نمیتوان منکر شد که این جشنواره یکی از جشنوارههایی است که در صورت تمهیدات مناسب توسط برگزارکنندگانش و وجود یک برنامهریزی مدون و جدی، میتواند در آیندهای نه چندان دور به جشنوارهای تبدیل شود که نه تنها آثاری با کیفیت بالا تولید کند بلکه نمونهای مناسب برای سایر جشنوارههای موضوعی تئاتر نیز بشود.
در حاشیه برگزاری دوازدهمین جشنواره تئاتر رضوی در بجنورد درباره علل کاهش سطح کیفی آثار تولید شده در جشنوارههای موضوعی با سعید اسدی، پیام دهکردی و حسین مسافرآستانه بعنوان هیات داوران این جشنواره گفتگویی انجام دادیم. آنچه در پی میخوانید حاصل گفتگو با این سه هنرمند شناخته شده تئاتر درباره جشنوارههای موضوعی در تئاتر است.
همگی در یک گناه جمعی سهیم هستیم
پیام دهکردی بازیگر و کارگردان شناخته شده تئاتر کشورمان که چندی است به قول خودش از تهران به لاهیجان هجرت کرده و این روزها بیشتر زمانش را در آموزشگاه بازیگریاش سپری میکند، امسال بعنوان یکی از اعضاء هیات داوران دوازدهمین جشنواره تئاتر رضوی که یکی از مهمترین جشنوارههای موضوعی تئاتر کشور است حضور داشت.
دهکردی در گفتگو با ایران تئاتر درباره کم و کیف برگزاری جشنوارههای موضوعی در تئاتر با بیان اینکه باور دارد تئاتر قابلیت پرداختن به هر موضوعی که فکرش را بکنید دارد، به ایران تئاتر گفت: فرقی نمیکند که موضوع دینی باشد یا اجتماعی و یا فرهنگی، تئاتر میتواند هر کدام از این موضوعات را دربربگیرد. اما نکته مهمی که درباره جشنوارههای موضوعی وجود دارد و اینکه چرا عمر کوتاهی دارند و بعد از مدتی از بین میروند به زیرساختهای فکری و مبانی فکری آنها برمیگردد.
پیام دهکردی ادامه داد: در واقع عدم تبیین درست و برنامهریزی صحیح نشده علت اصلی کم بازده بودن این جشنواره ها است. بعنوان یک مثال ساده همین که هنرمندان تئاتر که در گونههای مختلف هنرهای نمایشی کار میکنند به هیچ وجه حاضر نیستند در جشنوارههای موضوعی شرکت کنند چراکه از حضور در این جشنوارهها چیزی نه به لحاظ مالی و نه به لحاظ معنوی نمیگیرند.
این هنرمند تئاتر با تاکید مجدد بر اینکه اشکال اصلی مشکلات کیفی جشنواره های موضوعی تئاتر به نحوه سیاستگذاری انها مربوط است، افزود: مثلا تئاتر کار کردن درباره شخصیتی مانند امام رضا(ع) نیاز به این دارد که در وهله اول درباره این شخصیت تعریف درستی داشته باشیم. باور داشته باشیم که این شخصیتها در زمان نمیگنجند و موضوعاتی که این شخصیتها دنبال میکنند کائناتی و بشری است. پس اگر این جشنوارهها با سیاستگذاری صحیح و به درستی برگزار شود میتواند منجر به تولید آثار ماندگار در تئاتر بشود.
دهکردی با بیان اینکه راز ماندگاری آثاری مثل «مکبث»، »اتللو« یا »هملت« در این است که درد آنها درد بشری است، اظهار داشت: وقتی خواسته هایی که در نمایش های ما عنوان می شود این است که ای امام رضا چرا من ماشین مدل بالا ندارم یا تنها از امام رضا شفا می خواهند و به این شکل سطحی به این شخصیت و فرهنگ رضوی پرداخته می شود نباید توقع داشته باشیم که از خروجی آن اتفاق خاصی هم بیفتد. ضمن اینکه من معتقدم جشنوارهها اگر مبانی فکری درستی داشته باشند تعدادشان مهم نیست و هر چقدر هم باشد اشکالی ندارد اما مبانی فکری درستی باید برای آنها تعریف شده باشد.
او با اشاره به اهمیت زیست آگاهانه هنرمند در اثری که خلق میکند، خاطر نشان کرد: این جملهای است که من سالهاست دارم آن را بیان میکنم و آن اینکه ما همگی در یک گناه جمعی سهیم هستیم. نخواستن یا نتوانستن مسئله این است. اینکه مدیران یا سیاستگذاران فرهنگی نمیخواهند این وضعیت درست شود یا نمیتواند به نظر من این است که نمیخواهند. دلیل آن هم این است که آن را ضرورت نمیدانند. اینکه مدیری بگوید من نمیتوانم، من به او میگویم که شما باید سریعتر استعفا بدهی زیرا الان کسی که نمیداند دردهای تئاتر کشور چیست خواجه حافظ شیرازی است. پس اگر اتفاقی نمیافتد دلیلش این است که ما کاری انجام نمیدهیم و حاصل آن تولید یکسری کارهای زائد و نمایشهای بیمار است.
دهکردی در پایان عنوان کرد: اگر هزار جشنواره برگزار شود و برترین نمایشنامهنویسان ایران و جهان هم برای تولید اثر در موضوعی مشخص دعوت شوند، تا زمانیکه پیگیری و نظارت مستمر کیفی بر جریان وجود نداشته باشد، به نتیجهای نمیرسیم.
جشنوارههای موضوعی باید از این شکل سطحی گذر کند وگرنه لزومی به این همه هزینه نیست
سعید اسدی استاد دانشگاه و دبیر پیشین جشنواره بینالمللی تئاتر فجر نیز بعنوان یکی از اعضاء هیات داوران جشنواره تئاتر رضوی نیز درباره این مسئله و جشنواره های موضوعی به ایران تئاتر گفت: به نظر من با نگاهی به تاریخ تجربه بشری میتوان درباره جشنوارهها به این نتیجه رسید که به طور کلی در سراسر دنیا جشنوارهها به دو صورت اتفاق افتادهاند. یکسری از آنها برآیند اتفاقات خاصی در جوامع مختلف بودند و یکسری نیز رویکردی تولیدی داشتند به صورتی که جشنواره برگزار میشده تا چیزی را به وجود بیاورد. یعنی در واقع جشنوارهها تولیدکننده و بازتابدهنده یک فرهنگ بودند.
اسدی ادامه داد: اما درباره جشنوارههای موضوعی با توجه به اینکه سابقه تاریخی زیادی ندارند میتوان گفت که بیشتر جشنوارههایی هستند که اغلب جنبههای دولتی و حکومتی دارند و برای تقویت گفتمان رسمی برگزار میشوند. در واقع جشنوارهها برای اندیشههایی که حاکمیت میل به ترویج و تبلیغ آن را دارند برگزار شده است.
و این مسئله چیزی است که مختص به ما نیست و در سراسر دنیا اتفاق افتاده. اما برگزاری جشنوارههای موضوعی به همان نسبت که خاستگاه حکومت هست بخشی از آن نیز خاستگاه عمومی و توده مردم است.
این استاد دانشگاه در اینباره اظهار داشت: به طور کلی بنیانگذاری نامطلوب جشنوارههای موضوعی باعث شده که اینگونه جشنوارهها در تئاتر ما توفیق ویژه هنری را پیدا نکنند. یعنی به لحاظ کمی زیاد بودند و سرمایهگذاریهای زیادی روی این جشنوارهها شده اما در مجموع تاریخ نشان میدهد که خروجیشان خروجی موفقی به لحاظ هنری نبوده. البته برای این موضوع دلایل زیادی وجود دارد اما یکی از این مهم ترین دلاول ان این است که دیدگاه برگزاری جشنوارههای موضوعی به جای آنکه از جامعه هنری بربیایند از طرف سیاسیون و جامعه سیاسی بیرون آمده، (منظور از جامعه سیاسی در واقع آن بخش است که حاکمیت را نمایندگی میکند). در واقع آنها تصورشان از این ایدهها و گفتمانها به شکلی است که تصویر هنری برایش ندارند. ولی در عین حال یک قواره معینی را برای آن در نظر گرفتهاند و حریمهای را برای آن در نظر گرفتند. به همین دلیل هنرمند به جای آنکه این بنیان را با زاویه دید خودش و با افق دید خودش تولید کنند ناگزیر شده با عوارض گفتمان حاکمیتی اثرش را تولید کند. و بعد از مدتی اینها به سنتهای تبدیل شدهاند که آثار موضوعی را شبیه هم کرده یعنی به طرز عجیبی شما در جشنوارههای موضوعی برای هنرمندان یک میدان محدودی وجود دارد که گویا خودشان هم تمایلی به خروج از این محدوده ندارند. در نهایت خیلی از آثار شبیه به هم میشود. البته تفاوتهایی در تولیدات به لحاظ ساختاری وجود دارد اما برآیند اینها خیلی با هم متفاوت نیست. در نهایت به ورطه تکرار افتاده. البته ممکن است برای مخاطبان عادی که با فاصله تئاتر میبینند شاید خیلی متوجه این موضوع نشوند و برایشان کارهایی جذابیت وجود داشته باشد ولی برای خود هنرمندان این موضوع بعد از دیدن چند جشنواره موضوعی و مخاطبان حرفهای تئاتر ملالآور میشود.
دبیر پیشین جشنواره تئاتر فجر با بیان اینکه ایراد بزرگ در تعدد موضوعات نیست، گفت: ایراد بزرگ در مواجهه و رویارویی هنرمند با موضوعات است که اتفاقا در همین تئاتر دینی ما به یک معضل تبدیل شده است. یعنی اینکه برخورد با آثار بسیار سادهانگارانه و سطحی است. و حتی بعضا به صورت رفع تکلیف و حتی کاسبکارانه به ان نگاه می شود. همین رویکردها باعث شده آثاری که در اکثر جشنواره های موضوعی تولید میشود خاطرهای ماندگاری در ذهن مخاطب و حتی سفارش دهندگان کارها نگذارد.
او در ادامه با با بیان اینکه در مجموع تئاتر هنری است که در هر جمعی و به هر موضوعی میتواند بپردازد، عنوان کرد: به نظر من هنرمندان تئاتر اگر کاری را که باور ندارند بهتر است انجام ندهند و تظاهر نکنند. متاسفانه این خیلی بد است که جامعه و سبک زندگی ما به نوعی متظاهرگونه شده، و این اتفاق حداقل در گروه مرجع هنرمندان نباید بیفتد.
اسدی با تاکید براینکه اگر تئاتر از این شکل سطحی گذر نکند اصلا لزومی به این همه برگزاری مناسک و هزینه نیست، اضافه کرد: همه اینها در حالی است که در جوهره تئاتر به خودی خود این وجود دارد که تئاتر تنها و تنها هنری است که میتواند فرصت یک تجربه ایمانی را برای ما فراهم بکند که در سایر هنرها ممکن نیست. پس هنرمندان تئاتر به ویژه آنهایی که میخواهند در نمایشهای به ویژه دینی و مذهبی کار کنند حتما مطالعاتشان را در این زمنیهها عمیقتر بکنند.
کار بستن برای جشنواره، اصطلاحی سخیف در تئاتر
حسین مسافرآستانه کارگردان و مدیر شناخته شده تئاتر در سالهای اخیر نیز امسال بعنوان یکی از اعضاء هیات داوران دوازدهمین جشنواره تئاتر رضوی بود که در کنار پیام دهکردی و سعید اسدی آثار تولید شده را داوری کرد.
مسافرآستانه درباره کم و کیف برگزاری جشنواره های موضوعی تئاتر با بیان اینکه هیچ مخالفتی با تعدد جشنواره های موضوعی ندارد، به ایران تئاتر گفت: اما درباره چرایی برگزاری این جشنوارهها با این موضوعات حرف دارم. در واقع فکر میکنم اگر قرار ما این باشد که موضوعی را بهانهای برای برگزاری یک جشنواره بکنیم و بعد از آن تا سال بعد آن را رها کنیم و مثل یک وظیفه اداری تلقی بشود، هم بودجه را حیف و میل کردیم و هم نیروی انسانی را ضایع میکنیم و هم اینکه هیچ خروجی در آخر عایدمان نمیشود.
این کارگردان تئاتر ادامه داد: ما باید به شیوهای عمل کنیم که جشنواره حاصل و نتیجه یک برنامهریزی هدفمند با تامین منابع مطالعاتی لازم برای موضوع مورد نظر در طول سال، و همچنین مداومت ارتباط با جامعه هنری و جامعه علمی (بسته به موضوع جشنواره مورد نظر) باشد. و این کار آسانی نیست.
او با تاکید بر اینکه باید به این مسئل نگاهی جدی داشته باشیم، افزود: باید بتوانیم افراد متخصص در هر موضوع را به این عرصه وارد کنیم و فقط توقع نداشته باشیم که هنرمندان صفر تا صد کار را خودشان انجام بدهند. و اگر هم نکرد او را سرزنش هم بکنیم؛ در این صورت هر تعداد جشنواره که داشته باشیم کم است.
مسافرآستانه با اشاره به اینکه کار تئاتر یک کار زایشی است، اظهار داشت: هنرمندان تئاتر در واقع یک کار زایشی انجام میدهند که مورد نیاز جامعه است و جامعه به پرداختن این موضوع نیاز دارد. به نظر من صِرف پرداختن، خودش برای مخاطبین آن رشد به همراه دارد. چراکه تماشاگر هیچوقت چشم و گوش بسته نمیآید کارها را ببیند و بدون هیچ فکر و تاملی برود. به ویژه در تئاتر که اصولا مخاطب آن هیچوقت یک مخاطب منفعل و تسلیم نبوده و حتی کم سوادترین اقشار جامعه نیز وقتی تئاتری ببینند که چیزی ورای مسائلی که به آنها باور دارند را به آنها ارائه بدهد آن را پس میزنند، و اینگونه نیست که تابع محض باشند.
این مدیر تئاتری با اضافه کردن این نکته که این پرداختن باید ویژگیهای لازم یک اثر هنری مثل جذابیت، عمق نگاه و تفکر برانگیزی را همراه داشته باشد، عنوان کند: یکی از نکات مثبت برگزاری جشنواره های موضوعی این است که اگر چنین جشنوارههایی برگزار نکنیم بسیاری از موضوعات هرگز به جریان تئاتر وارد نمیشود. به عبارتی پرداختن به علت و علل وقایع به میزان نیاز جامعه بسیار ضروری و لازم است. و باید این نیازسنجی صورت گرفته و موضوعات مبتلابه نیز علتجویی بشود.
مسافرآستانه همچنین عنوان کرد: مسئله دیگری که به نظرم باید به آن توجه داشت این است که فکر نمیکنم کسی تئاتر کار کند که فقط تئاتر کار کرده باشد حداقل من خودم برای سرگرمی و بی هدف کار تئاتر نمی کنم و معتقدم برای تئاتر کار کردن باید دلیل داشته باشم. حتی برای اینکه چه چیزی و چه تئاتری را کار میکنم نیز باید برایش پاسخ داشته باشم و برای خودم مسئله باشد. اگر موضوعی برای خود هنرمند تبدیل به یک مسئله و دغدغه شد آن وقت کارها خود به خود عمق پیدا میکنند.
این کارگردان تئاتر در پایان با اشاره به اصطلاحی که در چند سال اخیر یکسری از تئاتریها به کار میبرند، گفت: چند سالی است که از بعضی تئاتریها میشنویم که میگویند «یک کار ببندیم برای فلان جشنواره»! واقعا شنیدن این اصطلاح برای من بسیار آزار دهنده است و نمیدانم از کجا و چگونه این اصطلاح بین تئاتریها متداول شده است. آوردن چنین ادبیاتی به تئاتر نشان از عدم شناخت تئاتر است و خلیلی سخیف است. و نهایتا با این نگاه اگر در آثار جشنوارهای دنبال نتیجهای هستیم عملا داریم وقت خودمان را تلف میکنیم.