جای نقالی و پرده خوانی در تئاتر خیابانی خالی است

کوروش زارعی بازیگر، کارگردان و مدیر شناخته شده تئاتر که چندی پیش مجموعه تلویزیونی «کیمیا» را روی آنتن داشت، این روزها مشغول بازی در یک مجموعه جدید تلویزیونی است. او همزمان با بازی در این مجموعه تلویزیونی، در عرصه مدیریت تئاتر نیز یکی فعال‌ترین‌های حوزه نمایش است. مدیریت مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری، دبیری دومین جشنواره‌ سراسری نقالی و پرده‌خوانی غدیر (نقالان علوی)، مسئول دفتر تئاتر مردمی بچه‌های مسجد و... از جمله این فعالیت‌ها است. چندی پیش فرصی دست داد تا با این هنرمند تئاتر که به تازگی داوری دوازدهمین جشنواره بین‌المللی تئاتر خیابانی مریوان را نیز به پایان رسانده، درباره شرایط تئاتر خیابانی و وضعیت این گونه پرطرفدار تئاتری گفت‌وگویی انجام بدهیم.

 

جشنواره مردمی به معنای واقعی کلمه

برای شروع گفت‌وگو از او درباره آخرین جشنواره‌ای که داوری کرده، یعنی دوازدهمین جشنواره بین‌المللی تئاتر خیابانی مریوان که بی‌شک مهم‌ترین جشنواره تئاتر خیابانی کشور است و وضعیت کیفی آثار اجرا شده در این رویداد نمایشی پرسیدیم. از او سوال کردیم که نمایش های اجرا شده در این دوره جشنواره توقع او را برآورده کرده یانه؟

کوروش زارعی با بیان اینکه امسال برای اولین بار بوده که در جشنواره تئاتر خیابانی مریوان حضور داشته، به ایران تئاتر گفت: چه به عنوان داور و چه به عنوان مخاطب برای نخستین بار بود که به مریوان می‌رفتم و در پاسخ به سوال شما باید بگویم که حقیقتا روز اول از دیدنِ اجراها ناامید شدم، ولی از روز دوم به بعد بارقه­ های امید در من و سایر اعضاء هیات داوران به وجود آمد. در واقع منصافنه باید بگویم که برنامه‌ریزی جشنواره مریوان از جهت اجرایی بسیار حساب شده روی روا­ل بود. به طور کلی از روز دوم به بعد همه اجراها، اجراهایی بودند که آدم را سر ذوق می­آورد. به نظرم جشنواره مریوان واقعا آن جایگاهی که از آن متصور بودند را در روزهای سوم و چهارم محقق کرد.

زارعی ادامه داد: فکر می‌­کنم بعد از یازده دوره برگزاری جشنواره، اکنون این جشنواره به جدی از بلوغ رسیده و نشان آن هم این است که تمام بچه­‌های کارکرده، باتجربه و حرفه‌­ای تئاتر خیابانی در آن حضور دارند و خودشان را ملزم می‌­کنند که در این جشنواره کار داشته باشند و این خیلی خوب است. حتی اغراق نیست بگوییم که اینقدری که این جشنواره می­‌تواند اهمیت داشته باشد و دارد، بخش خیابانی جشنواره بین­‌المللی تئاتر فجر ندارد. به دلیل اینکه این جشنواره یک جشنواره به معنای واقعی کلمه  مردمی است و مردم یک سر قضیه هستند. مردم با حضور و مشارکت­‌شان به این جشنواره هویت داده‌اند.

او با تاکید بر این نکته کمردم این جشنواره را تبدیل به یک جشنواره تئاتر مردمی کردند؛ و بیان اینکه این امر خود یکی از نقاط قوت جشنواره تئاتر خیابانی مریوان است، افزود: مردم به این باور رسیدند که روی این ماجرا فکر می کنند. وقتی شما نمایشی را اجرا می­‌کنید و تا پاسی از شب مردم در پارک سر پا می­‌مانند و از سر و کول هم بالا میروند که کار را ببینند، حسی وصف نشدنی دارد. شما در هیچ کجای کشور نمی ­بینید و من هم فقط اینجا در مریوان دیدم. حتی در تهران هم وقتی جشنواره تئاتر فجر اجرا می­‌شود، بیشتر مخاطبان جشنواره­ متخصصین، تئاتری­ها، اهالی رسانه و دانشگاهیان هستند ولی اینجا بخش اعظم مخاطب را مردم تشکیل میدهند. لذا این نکته، نکته با اهمیتی است و باید آن الگو و سرلوحه  سایر جشنواره‌­ها چه در مناطق و چه به صورت سراسری قرار بدهیم.

مدیر مرکز هنرهای نمایش حوزه هنری تصریح کرد: اینجا یک شوق و ذوقی در بین مردم وجود دارد که من در جاهای دیگر ندیدم. اینها نکاتی است که آدم را وادار می­کند که بیشتر به این جشنواره بپردازد. تنها مسئلهای که باید به آن هم اشاره کرد این است که یک مقدار این جشنواره باید به لحاظ سخت­ افزاری هم از سوی مسئولان استانی، هم مسئولان شهری و هم مسئولان در مرکز بیشتر مورد توجه قرار بگیرد. بعبارتی چیزی که الان یک مقدار کمبود آن حس میشود در بخش سخت ­افزاری است. مثلاً در پارک ­ها و در جاهایی که همه ما می­‌دانیم هر سال جشنواره برگزار می‌­شود و قرار است اجرا شود یک جایگاه درستی ایجاد کنند تا مردم بتوانند راحت اجراها را ببینند، نه اینکه مردم از دیوار،  پله­، داربست‌های ساختمانی بالا بروند و بعضی هم بالای درخت بنشینند. اینها جالب نیست حتی  خطرناک هم هست و اگر خدای ناکرده کسی از آن بالا بیفتد و حادثه ای رخ بدهد کل جشنواره را تحت تاثیر خودش قرار می­دهد.

زارعی درباره گروه‌های خارجی حاضر در این جشنواره نیز گفت: من فکر می­کنم با حضور گروه­های خارجی در این چند سال در جشنواره، هنرمندان حرفه­ای و فعال این رشته خودشان را ملزم می­کنند تا در جشنواره حضور پیدا کنند و مریوان تبدیل به یکی از قطب­های تئاتر خیابانی کشور شده است. و می‌توان گفت که به یک جایگاهِ ویژه‌ای در تئاتر خیابانی رسیده و این نشان از این است که مردم می­خواهند و مردم دوست دارند و حالا چون مردم می­خواهند و دوست دارند ما نیز به عنوان متولیان فرهنگ و هنر و برگزارکننده باید اهمیت ویژه­ تری برای این مسئله قائل بشویم و بتوانیم شرایط بهتری را برای برگزاری جشنواره فراهم کنیم.

 

جای نقالی و پرده خوانی در تئاتر خیابانی خالی است

در ادامه از زارعی درباره گروه‌های ایرانی و تئاترهای خیابانی که در جشنواره‌های مختلف اجرا می‌کنند سوال کردیم. از او پرسیدیم که چرا با توجه به اینکه ما در فرهنگ خودمان گونه‌های نمایشی با قدمتی مثل پرده خوانی یا نقالی داریم اما هیچ کدام از گروه‌های ایرانی با این شیوه آثارشان را اجرا نمی‌کنند و گویا تئاترهای خیابانی ما با یک خلاء هویت مواجه هستند؟

زارعی در پاسخ به این سوال اظهار داشت: راستش من سال گذشته این کار را که شما می‌گویید یعنی نقالی و پرده­خوانی را در آن ژانری که مدنظرم بود در همایش تئاتر پیاده­روی اربعین راه­اندازی کردم و امسال هم اگر خدا توفیق بدهد و امام حسین(ع) کمک کند این کار را انجام خواهیم داد. ما سال گذشته در همایش تئاتر پیاده­روی اربعین از نجف تا کربلا نقالی و پرده­خوانی داشتیم و اتفاقا خیلی هم مورد استقبال قرار گرفت ولی از آنجایی‌که شاکلۀ تئاتر خیابانی با آن عناصری که مدنظر است، از فرنگ آمده و این ژانرِ ما نیست، البته معرکه­گیری و پهلوانی داشتیم نه اینکه نداشته باشیم از قدیم ­الایام داشتیم اما در حال حاضر به خاطر این شاکله و ساختار فرنگی که پیدا کرده دیگر کسی نقالی و معرکه ­گیری را جزو  تئاتر خیابانی لحاظ نمی­ کند. ولی من فکر می ­کنم همینطور که شما گفتید واقعا جایشان خالی است. در واقع نقالی و پرده­خوانی می­تواند می‌توانند در این عرصه حضور داشته باشند.  یعنی می­ توانیم نقالی و پرده­ خوانی امروزی داشته باشیم نه اینکه حتما بخواهیم شاهنامه ­خوانی را مانند قدیم بخوانیم و اجرا کنیم؛ مثل کاری که مهدی دریایی در جشنواره نمایش‌های آئینی سنتی اجرا کرد.

دبیر جشنواره‌ سراسری نقالان علوی با تاکید بر اینکه گونه‌هایی مثل نقالی و پرده‌خوانی می تواند بعنوان یک تئاتر خیابانی اجرا بشود، عنوان کرد: به طور کلی یک نقدی که از جانب من و خیلی از دوستان دیگر متخصص به بچه­ های تئاتر خیابانی وارد است اینست که ما بعضا نمایش ­هایی را می­بینیم که اصلا خیابانی نیست. هیچ یک از عناصر  و فاکتورهای تئاتر خیابانی را ندارد؛ در واقع نمایش صحنه­ای است یعنی این کار باید در صحنه اجرا شود اما من نمی­دانم چگونه می توانند با یک مقدار تغییر از سد هیات بازبین و انتخاب بگذرند و چگونه آنها روی این ماجرا دقت­نظر بیشتری ندارند. نمایش­هایی که به جشنواره خیابانی می‌آیند باید فاکتور و عناصر ساختار نمایش­ های خیابانی را داشته باشند ولی اکثر نمایش­هایی که می‌بینیم ساختارشان صحنه­ای است و باید در صحنه اجرا بشوند. حالا نمی­دانم اینها سالن پیدا نمیکنند و نمایش را در به این شکل اجرا می­کنند! در هر صورت کار غلطی است. زیرا با این کار مردم را از تئاتر خیابانی زده می­کنند. تئاتر خیابانی یک اجرای دوطرفه است، یک اجرای چهارسویه - دوسویه است؛ کار هم باید با تماشاگر مداخله داشته باشد و هم هنرمند آن را به چالش بکشاند و بده و بستان داشته باشد، دیالوگ برقرار کند، نه اینکه با هم گپ بزنند. ولی اکثرا در کارها مخاطب هیچ مشارکتی ندارد و حضور ندارد و تماشاگر جزیی از اجرا نیست. یعنی هنرمند دارد کار خودش را می­کند و تماشاگر هم کار خودش را می­کند و بعضی اوقات به قدری با هم بیگانه هستند و نمی­توانند با هم ارتباط برقرار کند که تماشاگر اجرا را رها میکند و می ­رود.

 

خیلی از آثار به درد اجرای خیابانی نمی‌خورد

از زارعی پرسیدیم که به نظر او اشکال اصلی در نحوه پرداخت است یا ایده ها از ابتدا مکشل دارند؟ در پاسخ به این سوال زارعی گفت: ایده‌ها مشکل دارد. بحث من این است که ایده‌ها، ایده خیابانی نیست. ایده صحنه­ ای است و به درد اجرای خیابانی نمی­ خورد. مثلا متنی مثل «بر پهنه دریا» را تبدیل به نمایش خیابانی کردند! چگونه ممکن است این متن را به شکلی به تئاتر خیابانی تبدیل کرد که برای مخاطب باور پدذیر باشد. معلوم است مخاطب باور نمی­کند. نمایش خیابانی در خیابان و در آن لحظه اتفاق می­افتد، در هر میدان و گذرگاهی که است، آنجا اتفاق می­افتد و در آن موقعیت رخ می­دهد و در همان موقعیت قصه­اش را روایت می­کند و ارتباط برقرار می­کند؛ حالا نمایشی مثل «بر پهنه دریا» که کاملا مشخص است یک کار صحنه­ ای است وقتی به جشنواره تئاتر خیابانی راه پیدا می کند یعنی هیات انتخاب مقصر است که چنین اجازه ای داده است.

مدیر مرکز هنرهای نمایش حوزه هنری و عضو هیات داوران دوازدهمین جشنواره بین‌المللی تئاتر خیابانی مریوان در ادامه در پاسخ به این سوال که چرا اختلاف کیفی آثار خیابانی در جشنواره‌ها معمولا یک اختلاف فاحش است و چگونه می‌شود که بعضی آثار که از نظر کیفی بسیار پایین هستند می‌توانند به بعضی جشنواره‌های مهم تئاتر خیابانی راه پیدا کنند؟ و اینکه آیا این مسئله خود باعث ریزش مخاطب نمی‌شود؟ چنین توضیح داد: ما باید قبول کنیم که مردم خیلی آگاه هستند، مردم خیلی جلوتر از ما هستند، مردم خیلی بیشتر از ما می­فهمند و تفاوتِ بین کار خوب و بد را خیلی خوب تشخیص می­دهند. مهم ترین دلیل ان هم گسترش رسانه­ ها، ارتباطات و فضای مجازی است که دانش مردم را ارتقاء داده است. در واقع الآن سطح دانش عمومی مردم نسبت به ده سال گذشته اصلا قابل مقایسه نیست، لذا مردم قطعا می­ دانند کدام کار خوب است و کدام کار بد است.

 

کیفیت را نباید فدای کمیت کنیم

زارعی با بیان اینکه در جشنواره تئاتر سوره تلاش کردیم کیفیت را فدای کمیت نکنیم، به ایران تئاتر گفت:  گفتم اگر ما 7 کار خوب داریم همان تعداد را انتخاب کنیم و نگوییم 7  کار دیگر هم باشند. چراکه آن کارهای ضعیف کیفیت کارهای خوب را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهند. و به همین خاطر هم بود که ما در جشنواره­ های منطقه ­ای خودمان که در سه منطقه برگزار کردیم و وقتی دیدیم یک منطقه کارهای خوب زیاد است مثلا 5 تا ار آوردیم و از منطقه ای که کار خوب کم داشت همان دو کار خوب را آوردیم. یعنی سهمیه بندی نکردیم که اجبارا حتی اگر کار ضعیف بود به جشنواره بیاوردیم.

این مدیر تئاتر با تاکید بر اینکه باید کیفیت را ملاک اصلی تمام انتخاب ها قرار داد، بیان کرد: من فکر می­کنم نباید تعداد کارها را به هر قیمت بالا ببریم. می‌توانیم به‌جای 20 اثر 12 اثر داشته باشیم بعد تعداد اجرای آن‌ها را بیشتر کنیم. به نظرم این روش خیلی بیشتر فایده دارد تا اینکه ما بیاییم وقت مردم را بگیریم، هزینه بکنیم و نهایتا هم مردم کار ضعیف ببینند. به‌جای اینکه ما این پول را صرف کارهای ضعیف بکنیم صرف کارهای خوب بکنیم و تعداد اجراهای آن‌ها را بیشتر کنیم تا مردم حداقل کارهای خوب ببینند.

 

مردم حق دارند که کارهای با کیفیت بالا ببینند

او با اشاره به اینکه باید آرام‌آرام این روش را جا بیندازیم، خاطر نشان کرد: هنرمندان ما باید متوجه بشوند که مردم دیگر مشکل­ پسند شدند. مردم عادت کردند کار خوب ببینند و حق‌شان هم هست که کار خوب ببینند. ما حق نداریم کار ضعیف به مردم ارائه بدهیم و پول بیت ­المال را هزینه کارهایی بکنیم که شایستگی حضور در جشنواره‌ها را ندارند. آن گروه هم باید بفهمد که کارش بد بوده و باید تلاش کند. چون اگر به‌ راحتی بتواند در هر جشنواره‌ای حضور پیدا کند بعد از آن هم همین‌طور ادامه می­دهد و سال بعد هم بدون هیچ رشدی به جشنواره می‌آید و در نهایت این جشنواره است که متضرر می‌شود و سطح کیفی آثار پایین می‌آید.

او در پایان درباره اهمیت مقوله آموزش در تئاتر خیابانی و ضعف‌های حوزه آموزش در تئاتر خیابانی نیز با تاکید بر اینکه باید آموزش تئاتر خیابانی ما باید دچار تحول اساسی بشود، گفت: تئاتر خیابانی ما به یک آموزش بلندمدت نیاز دارد و نه آموزشهای کوتاه ­مدت. البته نه اینکه این کارگاه‌ها و کلاسها خوب نباشد ولی در حد دو، سه جلسه چند ساعته قاعدتا مطالب فراموش می­شود و  اساتید هم نمیتوانند همه‌چیز را منتقل کرده و در تدریس شان حق مطلب را ادا کنند.