سوگواره «رکعت به رکعت عاشقی» از نگاه سازندگان و مخاطبان
تعزیه؛ هنری که باید قدر آن را دانست
تلفیق و ترکیب منطقی پرده‌خوانی و شبیه‌خوانی و اجرای آن توسط بازیگران کار بلد، سوگواره «رکعت به رکعت عاشقی» با کارگردانی سیاوش طهمورث را به یکی از جذاب‌ترین رویدادهای نمایشی به مناسبت ماه محرم امسال تبدیل کرد.
به گزارش ایران تئاتر، سوگواره «رکعت به رکعت عاشقی» به کارگردانی سیاوش طهمورث شامگاه 31 شهریورماه با اجرای تعزیه مجلس «شهادت مسلم بن عقیل(ع)» در محوطه باز بنیاد فرهنگی روایت فتح آغاز شد.
سوگواره «رکعت به رکعت عاشقی» تولید نمایشی «گروه هنرهای نمایشی روایت فتح» است که در دهه اول محرم توسط سیاوش طهمورث و با شیوه‌ای نو به‌صورت تلفیقی و ترکیبی متشکل از پرده‌خوانی و شبیه‌خوانی، با حضور جمعی از هنرمندان شاخص و سرشناس عرصه تعزیه برگزار می‌شود.
تعزیه‌خوانان این سوگواره در ششمین شب خود مجلس تعزیه «شهادت حضرت علی‌اکبر(ع)» را اجرا کردند. در روزی که مصادف شد با تشییع‌جنازه شهید محسن حججی در پایان این تعزیه، گروه تعزیه‌خوانان برنامه خود را به شهید محسن حججی تقدیم کردند.
در طی شب‌های برگزاری این سوگواره، تعزیه‌های اجراشده با استقبال جمع فراوانی از هنرمندان و مردم علاقه‌مند به تعزیه مواجه شده است. تعزیه ریشه در تاریخ ما دارد و اجرای مجالسی که عمدتاً در ایام دهه اول محرم برگزار می‌شود سال‌هاست که تکرار می‌شود ولی علیرغم این، می‌بینیم که تعزیه موردتوجه مردم بخصوص هنرمندان قرار دارد.
برای جذب مخاطب جوان، نمایش‌ها را به‌روز کردم
شاید کمتر کسی انتظار این را داشت که سیاوش طهمورث مجلس تعزیه برپا کند و با ساختاری تازه روح دیگری به تعزیه ببخشد. کارگردان سوگواره «رکعت به رکعت عاشقی» درباره ویژگی‌های این تعزیه بیان کرد: کارهای سنتی و آیینی و تمام نمایش‌هایی که به اعتقادات، فرهنگ و دانش ما مربوط است را نمی‌توان مانند 400 سال پیش اجرا کنیم. نمایش‌ها را باید با زمان حال پیش ببریم تا مخاطب جوان جذب آن شود.
او ادامه داد: برای اینکه یک حرکت جدید انجام داده باشم تا هنرهای آیینی را نگه‌دارم، هنر پرده‌خوانی و تعزیه‌خوانی را باهم تلفیق کردم که هر دو از ائمه تعریف می‌کنند. می‌خواهم یک‌راه جدید پیدا کنم تا بتوانم مخاطب‌های بیشتری از نسل جوان جذب کنم و تأثیرات مذهبی را روی جوانان بیشتر کنم.
طهمورث درباره محیطی که تئاتر «رکعت به رکعت عاشقی» در آن اجرا می‌شود، گفت: تمام این فضا و سکو را خودم درست کرده‌ام و شاید به خاطر اینکه اولین دفعه است کم و کاستی‌هایی داشته باشد. این فضای باز و درخت‌ها خیلی به اجرا کمک می‌کنند زیرا حالت نمایشی دارند. البته علیرغم تأخیر در اطلاع‌رسانی به مردم اما هر شب شاهد حضور جمع زیادی از تماشاگران در هنگام برپایی مجالس تعزیه بودیم. اطلاع‌رسانی به مردم خوب بود و از طریق تمام سراچه‌ها اعلام‌شده است حتی در سطح شهر پوستر و بنر پخش کرده‌اند ولی شاید به خاطر اینکه دیر شروع به اطلاع‌رسانی کردیم مردم کمتر مطلع شدند، حداقل بیست روز قبل‌تر باید شروع به انجام این می‌کردیم، حتی مکان هم‌مکان شناخته‌شده‌ای نیست ولی باز برای اجرا خوب است.
او درباره اینکه چگونه ایده این تئاتر به ذهنش رسیده تصریح کرد: وقتی کسی به‌صورت حرفه‌ای در بازیگری حضور داشته باشد تعهداتش او را به فکر می‌اندازد مخصوصاً اگر ریشه مذهبی داشته باشد حتماً به این مسائل فکر می‌کند برای من هم همین اتفاق پیش آمد.
یکی از اهداف طهمورث موردتوجه قرار دادن تعزیه به جوانان بوده و از جوانان می‌خواهد که حتی برای تجربه هم که شده این نمایش را نگاه کنند.
بیش از 500 عنوان تعزیه‌داریم که هنوز اجرانشده‌اند
در چهارمین شب از سوگواره «رکعت به رکعت عاشقی» درحالی‌که بسیاری ازعلاقمندان به تعزیه منتظر آمدن مرشد محمد احدی برای نقالی بودند، ناگهان داوود فتحعلی بیگی به همراه شبیه‌خوانان به روی صحنه آمد و مراسم نقالی را برگزار کرد. او که در بین اهالی تئاتر به‌عنوان پژوهشگر نمایش‌های آیینی و سنتی شناخته می‌شود، حضور ناگهانی‌اش بر روی صحنه باعث استقبال بسیاری از هنرمندان حاضر در این سوگواره شد.
داوود فتحعلی‌بیگی در پایان نقالی خود؛ درباره نمایش «رکعت به رکعت عاشقی» گفت: تابه‌حال بعضی از هنرمندان آثاری داشته‌اند که تعزیه هم در آن اجراشده ولی این اقدام در نوع خود قابل ارزیابی و ارزش‌گذاری است.
او درباره کم‌کاری نمایش‌های مذهبی در طی سال بیان کرد: کمتر هنرمندی یافت می‌شود که به مقوله دفاع مقدس و عاشورا علاقه نداشته باشد، بوده‌اند هنرمندانی که در موضوع دفاع مقدس آثاری قابل‌توجه خلق کرده‌اند ولی به خاطر نبودن بعضی شرایط کارشان خیلی مورد استقبال قرار نگرفته است ولی این به معنای بد بودن آن کار نیست.
فتحعلی‌بیگی افزود: امروزه خیلی از سازوکارها عوض‌شده است به‌عنوان‌مثال حتی اگر بهترین تئاتر را هم برای اجرا داشته باشی اگر از عوامل تبلیغاتی مانند چهره‌ها در تئاتر استفاده نشود آن نمایش تماشاگر چندانی نخواهد داشت، زیرا مردم به خاطر آن‌ها به سالن می‌روند تا خودِ تئاتر! در سالن‌ها برای یک بازیگر تئاتر با هفتادسال تجربه کمتر از کسی که باسن جوان‌تر در سینما فعالیت می‌کند دست می‌زنند، منظورم این است اگر این سازوکارهای امروز نباشد ممکن است تئاترها کلاً مورد استقبال قرار نگیرد.
او با اشاره به شبیه‌خوان‌های قدیمی بیان کرد: شبیه‌خوان‌های قدیمی برای ایامی که سوگواری نیست تعزیه‌هایی اجرا می‌کردند که محتوای آن شهادت نبوده است مانند یوسف و زلیخا که نمایش‌های عشقی بوده است، در دوره‌ای که هیچ‌کدام از این وسایل ارتباط‌جمعی امروز نبوده است. اگر سازوکار جدید نمایش‌ها را در قالب یک نمایش موزیکال روی صحنه بیاورند مردم حتماً استقبال می‌کنند، بیش از 500 عنوان تعزیه‌داریم که خیلی از آن‌ها هنوز اجرانشده‌اند. حمایت‌هایی برای انجام این کار باید شود تا بتوانند اجرا شوند.
صدای طبل مرا به دوران کودکی می‌برد
محمدعلی ساربان تماشاگر هر شب تعزیه است. دقایقی پیش از اینکه صدای طبل‌ها به صدا درآیند ساربان در جایگاه تماشاگران نشسته است و دل به مجلس تعزیه یاران امام حسین(ع) می‌دهد. دریکی از این شب‌ها از او درباره نمایش «رکعت به رکعت عاشقی» و ویژگی‌های آن پرسیدیم؛ ساربان گفت: در شب‌هایی که به تماشای این تعزیه نشستم از آن لذت بردم. با دو دیدگاه به این نمایش نگاه کردم، اولی دیدگاه تکنیکی است، من به‌عنوان یک تراژدی به حادثه‌ای که اتفاق افتاده است نگاه می‌کند، ولی در بخش‌های مختلف به‌عنوان یک حادثه مذهبی به آن نگاه می‌کنم که دارای ابعاد مختلفی ازلحاظ اجرایی است که برای من خیلی جاذبه دارد.
او به‌روزهای کودکی‌اش اشاره کرد و افزود: مسائلی هست که برای ائمه رخ‌داده است که مردم را تحت تأثیر قرار خواهد داد. این تعزیه برای من یک‌شکل نوستالژیک هم دارد تعزیه مرا یاد روزهای دور که در قزوین بودم می‌اندازد، صدای طبل مرا به‌روزهای کودکی که به‌سرعت از محله‌های قزوین می‌گذشتم تا تعزیه را ببینم می‌برد.
ساربان با اشاره به دلایل محدود شدن تعزیه‌ها و مراسم‌های مذهبی از این جنس به ماه محرم توضیح داد: این نوع نمایش یک نمایش مناسبتی است یعنی باید در زمان خود اجرا شود تا تأثیر خودش را بگذارد در زمان محرم و صفر تمام خیابان‌ها، مغازه‌ها و حتی خانه‌ها سیاه‌پوش شده‌اند و در سراسر شهر شعارهای مذهبی نوشته‌شده است و این جنبه عمومی و حالت فراخوان دارد. به همین دلیل است که تأثیرگذاری تعزیه در ماه محرم بیشتر است و در ماه‌های دیگر که ماه شادی وزندگی ما است سعی می‌کنند که حرمت تعزیه و محرم را نگه‌دارند و آن‌ها را بی‌جا خرج نکنند.
تعزیه پدر نمایش ایرانی است
در شب اول، زمانی که مجلس تعزیه «شهادت مسلم بن عقیل (ع)» اجرا می‌شد بهرام ابراهیمی در بین تماشاگران بود. از این بازیگر سینما، تئاتر و تلویزیون درباره نمایش «رکعت به رکعت عاشقی»پرسیدبم. ابراهیمی گفت: این نمایش ترکیبی از روایت، نقالی، تعزیه و پرده‌خوانی است. درواقع سه هنر سنتی ایرانی را ترکیب کرده است، این نمایش برای من تکراری بود زیرا هرکدام را جداجدا می‌شناختم، ولی برای پسرم خیلی جذاب بود. فکر می‌کنم نمایش آیینی سنتی ایرانی، برای نسل جوان تجربه بسیار جالبی باشد.
او با اشاره به سن بالای تعزیه‌خوان‌ها افزود: این نمایش درمجموع ده‌گانه‌ای است که سال‌ها است که اجرا می‌شود و تنها ناراحتی من این است که اگر این نسل تعزیه‌خوانی که با سنین بالا روی صحنه دیدیم روزی در کنار ما نباشند این هنرها کارشان به کجا خواهد کشید، آیا هنر تعزیه‌خوانی باقی خواهد ماند یا نه؟
ابراهیمی درباره ساختار کلی تئاتر «رکعت به رکعت عاشقی» گفت: سیاوش طهمورث آدم کار بلدی است و نمایش ایرانی را خیلی خوب می‌شناسد. هنر پرده‌خوانی، نقالی و تعزیه هنرهای مستقلی هستند که او به‌خوبی با آن‌ها آشنا است، طهمورث در این کار قدیمی است و نمایش‌های قبلی که من از او دیده‌ام خیلی خوب بوده‌اند، دیشب هم باوجود مشکلاتی که در اجرا دیده می‌شد بازهم آن‌ها قابل‌درک بودند زیرا اولین اجرای این نمایش بود.
ابراهیمی تصریح کرد: توقع نداشتم که گروه هنرهای نمایشی روایت فتح بتواند هم‌چین نمایشی اجرا کند، زیرا آن‌ها بیشتر کارهای جبهه و جنگ انجام می‌دهند. ولی درکل نمایش جذابی بود و شب خوبی را گذراندم، هم نمایش دیدیم هم اشکال نمایش ایرانی را که شاید نسل جوان‌تر اصلا آن را نمی‌شناسند با آن آشنا شدند.
ابراهیمی با اشاره به ادامه‌دار شدن تعزیه بیان کرد: به گمانم این نمایش باید در تمام طول سال ادامه داشته باشد، تعزیه فقط برای عزاداری نیست زیرا تعزیه‌های کمیک هم وجود دارد، تعزیه پدر نمایش ایرانی است.
نمایش‌های آیینی جایگاه هنری ایران را ارتقا می‌دهد
ابوالفضل همراه ازجمله هنرمندانی بود که در چهارمین شب از سوگواره «رکعت به رکعت عاشقی» در بین هنرمندانی بود که برای تماشای تعزیه «وهب نصرانی» به محوطه باز« بنیاد فرهنگی روایت فتح» آمده بودند. از ابوالفضل همراه درباره ضرورت پرداختن به هنر آیینی و تعزیه پرسیدیم. او اول از همه به تمام کسانی که برای این تعزیه که با محتوای عاشورایی تهیه‌شده و ارتباط خوبی با مخاطبین برقرار می‌کند خسته نباشید گفت و عنوان کرد: پرداختن به هنر آیینی و تعزیه ازجمله اتفاقات خوب برای مقابله با استفاده از متون خارجی می‌تواند باشد، همچنین برای مقابله با این جریان و اتفاق که به نظرم مسئولین و نهادها بازهم باید از این هنر حمایت کنند تا روزبه‌روز رونق پیدا کند.
خلاقیت و نوآوری موضوع دیگری بود که همراه به آن اعتقاد داشت و دراین‌باره عنوان کرد: یکی از نکاتی که هنرمندان باید به آن توجه کنند این است که درست است که نمایش آیینی و سنتی با توجه به ساختاری که داشته است باید حفظ شود اما چیزی که نباید جلوی آن را گرفت ایجاد خلاقیت و نوآوری است، باید سعی کنیم به‌روز باشیم و به نحوی نمایش‌ها را ارائه دهیم که با نسل جوان بیشترین ارتباط را برقرار کند. کاری که دیدم به سبک آیینی و سنتی خیلی وفادار بود و به نظرم جا دارد در کنار آثاری که می‌بینیم یک سری کارهای بیشتری که با نسل جوان ارتباط برقرار کند تولید شود.
ابوالفضل همراه اعتقاد دارد که یکی از اتفاقات خوبی که در سال‌های اخیر توسط اداره کل هنرهای نمایشی و نهادهای موازی اتفاق افتاده است و تصریح می‌کند: هرچه بیشتر این هنر را تکریم کنند و اهمیت بیشتری به آن داده شود می‌تواند جایگاه هنری و نمایشی ما را ارتقا دهد. در دوره زمانه‌ای هستیم که جوانانی که در عرصه کارهای نمایشی فعالیت می‌کنند به‌خصوص دانشجوها بیشتر به دنبال کارهای خارجی‌اند، متون خارجی محتوا و معنی کشورشان را دارد، وقتی این نکات را در نظر بگیریم می‌بینیم تعزیه حتی بر زندگی هم می‌تواند تأثیر بگذارد.
تعزیه می‌تواند در ایتالیا هم اجرا شود
اما آنچه موردتوجه عموم مردم در میان مهمانان ویژه این سوگواره نمایشی‌شد حضور مهمانانی است که بدون دعوت پا در بنیاد روایت فتح گذاشته و به تماشای تعزیه می‌نشینند. تمایز این مهمانان با دیگران در ملیت‌شان است. تاکنون مهمان خارجی بسیاری از کشورهای هلند، ژاپن، چین، فرانسه و ایتالیا از این سوگواره نمایشی دیدن کرده‌اند.
یک زوج ایتالیایی که در شب پنجم، به تماشای مجلس تعزیه «شهادت غلام ترک» نشسته بودند زمانی‌که از آن‌ها درباره تعزیه و درک این نمایش پرسیدیم گفتند: رنگ‌های پوشش بازیگران این نمایشی برای ما جلب‌توجه کرد. چراکه تراژدی‌های ایتالیایی نیز برای بیان عواطف و احساسات به همراه تمایز زشتی و پلیدی از پاکی و درستی همین رنگ‌ها را به کار می‌برند.
این زن و شوهر توریست ایتالیایی که صحبت‌های خود را به کمک هم کامل می‌کردند با اشاره به عناصر جذابیت‌های هنر تعزیه افزودند: همزمانی کاربرد و استفاده موزیکال از ترکیب نوعی آواز، حرف زدن و موسیقی در این نمایش برایمان جذاب و جالب‌توجه بود. بااینکه ما نمی‌فهمیدیم که بازیگران به هم چه می‌گویند. اما تقابل رفت‌وبرگشت سخنان آهنگین میان بازیگران با موسیقی برایمان قابل‌درک بود.
مهمانان ایتالیایی سوگواره نمایشی«رکعت به رکعت عاشقی» ادامه دادند: مردم ایتالیا شناخت کاملی از مسلمانان به‌ویژه شعیان ندارند. ما با سفر به ایران این مذهب را که کمی می‌شناختیم بهتر درک کردیم. ما امام حسین(ع) را می‌شناختیم. چراکه به تاریخ اسلام علاقه داریم و آن را مطالعه می‌کنیم. اما در مورد تعزیه تنها تصوری در حد شنیده‌های خود داشتیم. یکی از دلایل سفر ما به ایران در این موقع سال همزمانی آن با محرم است. چراکه می‌دانستیم تعزیه در محرم بیشتر اجرا می‌شود و علاقه بسیاری به تماشای آن داشتیم.
این زوج اهل ایتالیا با منحصربه فرد شمردن تعزیه در میان هنرهای نمایشی ضمن بیان نقطه اشتراک ان با تئاتر کشور خود گفتند: تعزیه در نوع نمایشی خود را در هیچ کجای دنیا ندیده بودیم. این هنر منطبق با فرهنگ باستانی ما در ایتالیا است. چراکه چنین نمایشی در حوزه تئاتر، وجه اشتراک بسیاری با تئاتر ایتالیا دارد. در نتیجه ما اگر بخواهیم تعزیه را به‌عنوان یک هنر نمایشی در کشور خود توسعه دهیم، ظرفیت آن را داریم. بی شک اگر دوستان هنری ما و عموم مردم آشنا با هنر تئاتر در ایتالیا به تماشای تعزیه بنشینند، لذت خواهند برد و به آن علاقه‌مند می‌شوند.
مهمانان ایتالیایی در پایان افزودند: نوع پوشش بازیگر‌ها و طرح ملایم و تند رنگ‌ها برای به تصویر کشیدن خوب و بد را می‌توانستیم تشخیص دهیم. این فنون و کاربرد رنگ در طراحی لباس تئاتر ایتالیایی هم مشهود است.
