اهمیت شبیه خوانی به روایت هنرمندان تئاتر
تعزیه سرمایه امروزی هنر ایران است
مدیرکل هنرهای نمایشی در حاشیه سوگواره «رکعت به رکعت عاشقی» درباره اهمیت برپایی تعزیه توسط هنرمندان تئاتر گفت: اگر تعزیه به شکل امروزی آن حفظ نمیشد، خیلی از گوشههای موسیقی ما به نسل امروز منتقل نمیشد و ما سرمایه امروزی هنر را نداشتیم.
به گزارش ایران تئاتر، سوگواره «رکعت به رکعت عاشقی» شامگاه یکشنبه در شام قربان سالار شهیدان با اجرای تعزیه «بازار شام» به کار خود پایان داد.
در این سوگواره هر شب یک مجلس تعزیه به کارگردانی سیاوش طهمورث اجرا میشد و در این شبها میدان فرهنگی هنری و هنرمندان بسیاری از جمله مهدی شفیعی مدیرکل هنرهای نمایشی، حسامالدین سراج، مسعود فروتن، رضا بنفشهخواه، حسین مسافرآستانه، علی پویان، مهرداد رایانی مخصوص، شیوا خسرومهر، محمدعلی ساربان، منظرلشگری، مجیدقناد، کریم اکبری مبارکه، مریم معترف، جلیل فرجاد، حسین ناصربخت، رحمت امینی، محمدرضا خاکی، محسن نفر، نصرالله قادری، آتش تقی پور، هوشنگ توکلی، عطاالله کوپال، قاسم زارع، محمدرضا ورزی، هوشنگ جاویدشهرام منظمی، میلاداکبرنژاد و... در این سوگواره حضور یافتند.
در ایام محرم معمولا اخباری از گوشه و کنار کشور درباره برپایی مجالس تعزیه به گوش میرسد. شاید بسیاری از مجالس تعزیه به طور پیوسته و در زمان خاصی هر ساله در نقطه مشخصی از کشور برپا میشود و شاید هم بسیاری دیگر جسته و گریخته مجلس تعزیهای برپا میشود و چه بسا که این شمع با گذشت روزهای محرم به دست فراموشی سپرده شود.
اهمیت و کارکرد تعزیه را بیش از همه هنرمندانی که با این هنر آشنایی بیشتری دارند درک میکنند و جملگی بر اهمیت دادن بیش از پیش به این هنر توسط مسئولان تاکید دارند.
تعزیه از جمله نمایشهایی است که ریشههای کهنی دارد
مهدی شفیعی مدیرکل هنرهای نمایشی در مجلس تعزیه «شهادت وهب نصرانی» در پاسخ این سوال که تعزیه چه جایگاهی میان مردم و هنرمندان دارد، با بیان اینکه این شبها هنرمندان نیز همانند همه مردم مثل هر سال ایام محرم را عزاداری میکنند، گفت: جامعه هنری به ویژه هنرمندان تئاتر در این روزها به شکل سنتی، آیینها و مناسک محرم را به جا میآورند و عزاداری میکنند.
شفیعی با تاکید بر اهمیت تعزیه در هنرهای نمایشی ایران، افزود: تعزیه از جمله نمایشهایی است که ریشههای کهنی دارد و به نوعی اگر تعزیه ما به شکل امروزی آن حفظ نمیشد، خیلی از گوشههای موسیقی ما به نسل امروز منتقل نمیشد و ما سرمایه امروزی هنر را نداشتیم.
مدیرکل هنرهای نمایشی در پایان ضمن قدردانی از امیر نصیربیگی و بنیاد فرهنگی روایت فتح برای برگزاری این، اظهار امیدواری کرد که در سالهای آینده نیز شاهد برگزاری چنین برنامههایی باشیم.
درباره تعزیه هنوز حق مطلب ادا نشده است
سیروس همتی کارگردان و بازیگر تئاتر درباره تعزیه میگوید: من برای نمایش «قربانی» به جشنواره روهر آلمان دعوت شدم. همیشه دلیل روبرتو چولی سرپرست گروه بازیگران تئاتر آلمان برای انتخاب نمایش من برایم سوال بود که سرانجام فرصتی پیش آمد و با وی صحبت کردم و از وی دلیل این انتخاب را جویا شدم. او در جواب سوال من گفت که دلیل آن استفاده من از هنر تعزیه برای القا مفاهیم آیینی و سنتی بوده است، چیزی که در کشورهای غربی کم داریم هنر ایرانی است اگر شما هملت را اجرا کنی باید مطمئن باشی که ما بهتر از شما آن را اجرا میکنیم. این برای من جذاب بود که شما با هنر تعزیه یک تشت آب که نماد آب است یا یک پرچم زرد که نماد حر و پرچم سبز نماد دهنده انبیا باشد را نشان دادید.
همتی همچنین مافزود: فکر میکنم درباره تعزیه هنوز حق مطلب ادا نشده است. فکر میکنم اگر اجرای تعزیه هایی مانند «رکعت به رکعت عاشقی» تداوم داشته باشد میتوان گفت اتفاق مهمی افتاده است وگرنه این تعزیه هم سوسوی نوری بوده است که لحظاتی تابیده و بعد از بین رفته است.
تعزیه یکی از نمایشهای مدرن دنیا است
سیدعلی تدین صدوقی کارگردان نویسنده و منتقد تئاتر از جمله هنرمندانی بود که هر شب به هنگام شروع مجلس تعزیه پای در جایگاه تماشاگران میگذارد. تدین صدوقی مهمان هرشب مجالس تعزیه بود. او درباره اهمیت تعزیه ابتدا به اهداف تئاتر در دنیا میپردازد و میگوید: نمایش تعزیه یکی از نمایشهای مدرن دنیا است. تئاتر دنیا به دنبال چیست؟ از دهه 60 به بعد تئاتر به دنبال ارتباط با تماشاگر بودهاند. تمام بزرگان تئاتر به دنبال ایجاد ارتباط درست و پویا با تئاتر بودهاند. این ارتباط به درستی در تعزیههای ایرانی دیده میشود، دلیل تماشای این تعزیههای تکراری که از کودکی دیدهایم و با موضوع آن آشناییم این است که با آنها ارتباط برقرار میکنیم.
تعزیه مردم را با تاریخ آشنا میکند
رضا بنفشهخواه بعد از اینکه در شب نهم و در مجلس تعزیه «شهادت امام حسین(ع)» حضور یافت، در شب پایانی نیز یکبار دیگر مهمان این سوگواره شد و پای مجلس تعزیه «بازارشام» نشست. از بنفشهخواه درباره اهمیت تعزیه پرسیدیم و او در پاسخ گفت: تعزیه یک نمایش سنتی است و تا جاییکه من اطلاع دارم از زمان صفویه این آیین به وجود آمده است. تعزیه مردم را با تاریخ و اتفاقاتی در 1400 سال پیش اتفاق افتاده آشنا میکند. به خصوص این تعزیه که از لحاظ هنری کار جالبی بود. بازی حضرت عباس و شمر را خیلی دوست داشتم زیرا خیلی هنرمندانه بود و طراحی جالبی داشت برای همین از دوست دیرینهام سیاوش طهمورث تشکر میکنم.
تعزیه سعی میکند به مسائلی بپردازد که نادیده گرفته شدند
صدرالدین زاهد کارگردان، نویسنده و مترجم تئاتر درباره تعزیه میگوید: من متخصص تعزیه نیستم و دلیل اصلی اینکه به تماشای این تعزیه نشستم جنبههای نمایشی آن بود زیرا از کودکی به دیدن تعزیههایی که در گوشه کنار تهران برگزار میشد میرفتم.
او افزود: اگر ریشههای تئاتر ایرانی قطع نمیشد، تعزیه میتوانست به رشد و نمو برسد، تعزیه همیشه سعی میکند به مسائلی بپردازد که نادیده گرفته شده است و میخواهد آنها را نمایان کند.
تعزیه به هنر مهجور تبدیل شده است
منظر لشگری هم به مانند برخی هنرمندان دیگر پای ثابت مجالس تعزیه «سوگواره رکعت به رکعت عاشقی» بود. او درباره تعزیه و جایگاه آن در تران امروز گفت: آنچه پیداست این است که در این سالها به تعزیه توجه کافی نمیشود. شما ببینید در گذشته ما چندین تکیه داشتهایم که محل برگزاری مجالس تعزیه بوده اما حالا از آن تکایا و محلهای برگزاری تعزیه چه باقی مانده است؟ شما تکیه تجریش را ببینید چه به روز آن آمده است زمانی آن میدان ترهوبار بود و در ماه محرم و صفر آن را خالی میکردند که مجلس تعزیه در ان برگزار شود اما الان این تکیه قدیمی را تخریب کردند. ما نیاز به ساختن چندین تکیه مانند «تکیه دولت» داریم که بتواند تعزیه را به عنوان یک هنر و آیین ایرانی زنده نگاه دارد. ساختن این تکایا برای برگزاری تعزیه کوچکترین کاری است که ما میتوانیم برای احیا تعزیه انجام دهیم.
لشگری اضافه کرد: تعزیه نیز تبدیل به هنرهای مهجوری شده است که تنها راه انتقال و حفظ آن به نسلهای بعد انتقال سینه به سینه و آموزش از طریق خانواده است. یعنی پسر تنها از طریق پدر یا یکی از آشنایانش میتواند این هنر را فرا بگیرد. حتی در دانشگاههای تئاتر کشور کمترین اهمیت به آن داده میشود. شاید فقط در حد یک کتابچه یا یک جزوه که دانشجو با حفظ آن نمره قبولی بگیرد و تمام.
حمایت از تعزیه میتواند به رشد و تعالی آن کمک کند
هوشنگ توکلی بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون درباره اهمیت آموزش تعزیه به نسلهای بعد میگوید: تعزیه باید خیلی جدیتر مورد توجه قرار میگرفت. متاسفانه امروزه با خطر انحراف و نابودی آن روبرو هستیم. این عزیزانی که ده شب در قالب گروه سوگوراه نمایشی «رکعت عاشقی» حضور یافتهاند، از جان خود مایه گذاشتند. این گروه و گروههای امثال آن ها که این روزها به نمایش وقایع عاشورا برای مردم میپردازند شاید این تعزیه خوانها آخرین نسلهای باقی مانده هنر تعزیه باشند. باید به همین تعداد اندکی که از هنرمندان و علاقهمندان به تعزیه باقی مانده است رسیدگی کنیم. این گروهها به حمایت و درخواستهای سازمانی برای تولید و خلاقیت نمایشی نیازمندند. همچنین برگزاری کلاسهای آموزشی باید برای حفظ این هنر نمایشی برگزار شود. چرا که از دوره قاجار آموزشگاههای معتبر تعزیه کار خود را آغاز کردند. به عنوان مثال در قزوین آموزشگاههای تعزیه برپا بود که از پایه این هنر را آموزش میداد و با همان نیروهای آموزش دیده در شهرهای مختلف کشور و در تمام سال اجرای تعزیه داشتند.
او همچنین نبود آموزشگاهها و حتی پژوهشگاهها که نسخ اصلی تعزیه را به دست تعزیه خوان برساند و یا برگزاری کلاسهای آموزشی و پژوهشی برای تعزیه خوانهای حرفهای سبب گشته که در برخی موارد با روایاتی از ائمه مواجه شویم که درباره صحت و سقم آن جای تردید وجود دارد. شاید نبود پژوهشکده و عدم نظارت اصولی سبب پیدایش برخی بدعتها در روایات شبیهخوان میگردد.
توکلی در این مورد میافزاید: حمایت از گروههای تعزیه و راهاندازی یک سازمان مدیریتی قدرتمند برای پرداخت تخصصی به این هنر میتواند از انحراف و نابودی آن جلوگیری و به رشد و تعالی تعزیه کمک کند. چرا که برخیها با وارد کردن رفتارهای غیر نمایشی در تعزیه موجب آسیب آن میشوند. به عنوان مثال دیده شده که شمر با شلوار لی و یا موتور گازی به میدان میآید. این کار نوآوری از نوع آسیبزننده است. چرا که به بهانه نوآوری اصالت تعزیه را زیر سوال میبرد. هنگامی که سازمانی برای رسیدگی و سازماندهی این گروههای تعزیه وجود ندارد هرکسی به خود اجازه میدهد وارد کار و تغییرات عجیبی را اعمال کند.
تعزیه باید در طول سال به طور مستمر برگزار شود
وحید لک از فعالان عرصه تئاتر گرچه در شبهای ابتدایی در صفهای اول مینشست اما در ادامه شبهای سوگواره به میل خود به سادگی در میان مردم مینشست و از دور نظارهگر مجلسهای تعزیه بود. چراغها که خاموش میشد او نیز همانند مردم عادی در خیل جمعیت گم میشد. در سبهای ابتدایی وقتی او را دیدم، از او درباره تعزیه پرسیدم. این فعال تئاتری در پاسخ گفت: من پیشنهاد میدهم برای برنامهریزی در جهت حفظ و تاثیرگذاری بیشتر در ایام سوگواری این گونه برنامهها اجرا شوند زیرا در طی سال به صورت مستمر ارزش این هنر پایین میآید. به خاطر در دسترس قرار داشتن این هنر فاخر مخاطبان ارتباط کمتری با هنرمندان این عرصه میگیرند. بعضی از نمایشهای بیرونی در سراسر دنیا در فضاهای مشخصی شکل میگیرند یعنی نمی توان آن نمایش محیطی را در سرمای زمستان در معرض دید مردم قرار داد به خاطر اینکه سرما باعث میشود بخشی از مخاطبین از بین بروند ولی الان در ابتدای فصل پاییز هستیم و شرایط مناسبی برای اجرا در محیطهای مختلف وجود دارد.
تعزیه نیاز به یک متولی جدی دارد
داوود فتحعلی بیگی که به تازگی اعلام کرد که بیش از 500 نسخه تعزیه داریم که به علت اجرا نشدن ممکن است که از بین بروند، در این باره گفت: پیش از این نیز در گفتگویی که با سیاوش طهمورث داشتم اشاره به مکانی به نام «بنیاد تعزیه» نمود که زمانی با آن نهاد همکاری داشته است. جای سوال دارد که این بنیاد چرا اکنون وجود خارجی ندارد؟ آیا آنها در طی مدت زمانی که حیات داشته اند آنچه که میبایست انجام دهند را به سرانجام رسانیده اند و لاجرم به کار خود پایان داده اند؟
این هنرمند افزود: بدون شک تعزیه نیاز به یک متولی جدی دارد. کاری که بیش از همه برعهده مرکز هنرهای نمایشی است. مرکز هنرهای نمایشی نمی تواند در طول سال با دو شب اجرا در تئاتر شهر حق مطلب را درباره این هنر گرانمایه ادا کند. از طرفی نمی توان هنرمندان تعزیه را به حال خود رها کرد و بعضا در جشنواره آیینی سنتی به جز ایام محرم از آنها یاد کرد.