نیم نگاهی به پرتکرارترین نمایش ایران
خورشید کاروان آغازگر تئاتر مردمی
ایران تئاتر- علی رحیمی: نمایش خورشید کاروان در حالی بیست و هشتمین سال اجرای خود را می گذراند که پرتکرارترین نمایش کشور است و به عنوان آغازگر جریان تئاتر مردمی شناخته می شود.
تئاتر بهعنوان مجموعهای از هنرها با درونمایههایی جهانشمول در ارتباط با احساسات جامعه از ابزار واسطهای مؤثر در انتقال الگوهای رفتاری جامعه به اعضا، جهتدهی به نگرشیها و آینده فرهنگ محسوب می شود؛ به همین دلیل است که از دیرباز زنجیره آیین ها، تجارب جمعی و تئاتر پیوندی ناگسستنی با یکدیگر داشته اند.
در حقیقت تجارب جمعی، تئاتر را به یک عنوان شیوه مؤثر در جهت آموزش و فرهنگسازی قلمداد میکند و از دریچه همین تفکر است که نمایشهای فولکلور و بومی، تعزیه، نقالی، پردهخوانی و ... رخ مینمایند و موردتوجه عموم مردم قرار میگیرند.
با ظهور تئاتر مدرن، بهیکباره جهتگیری هنرمندان تغییر بنیادی کرد و آنهاکه عادت داشتند برای اجرا به درون اجتماعات مردم بروند، این بار مردم را به سالنها دعوت کردند. این تغییر نگرش گرچه مزایای منحصربهفردی با خود همراه داشت اما بهمرور این هنر متعالی را در تسخیر عدهای، با نیازهای و انتظارت خاص قرار داد و طی چند دهه پیوندش با عامه از هم گسست. قطع این ارتباط در یک تعریف بسیار ساده بهمنزله خروج این ابزار کلیدی از گردونه آموزش عمومی بود.
آغازگر جریان تئاتر مردمی
هنرمندان، متولیان و صاحبنظران طی سالها تلاش در جستجوی راهی برای آشتی مردم با تئاتر، راهکارهای متفاوتی را به بوته آزمایش گذاشتند که یکی از نمونههای جذاب و قابلتأمل آن بهرهگیری از توان هنرهای بومی و آیینی مثل تعزیه و مفاهیم دینی در تئاتر است. مدلی که بی تردید در اواخر دهه 60 با تجربه اجرای موفق نمایش «خورشید کاروان» پایه ریزی شد و در اوایل دهه 70 رنگ و لعاب گرفت.نمایشی که شهرام کرمی مدیرکل هنرهای نمایشی با توجه به بیست و هشتمین سال اجرایش از آن بهعنوان آغازگر تئاتر مردمی یاد کرد.
اما علت انتخاب این نمایش به عنوان آغازگر تئاتر مردمی چیست؟ در روزگاری ماضی که بسیاری از نمایش ها از کمبود مخاطب رنج می برد، چه عواملی باعث شد تا این نمایش بتواند با این روند رو به رشد بر عامه تاثیر بگذارد ، به نحوی که دست اندرکاران نمایش در هر دوره اجرا مجبور به اختصاص سانس های اضافه برای نمایش شدند. چه عواملی باعث می شود که یک مخاطب برای تماشای نمایش ساعت 10 صبح در سالن حاضر شود؟
اینها سوالاتی است که بی شک نمی توان صورت مسئله شان را با قرار دادن اثر زیر چتر مباحثی چون بودجه دولتی، سالنهای مشهور، ارتباط با سازمان ها و... پاک نمود. برای درک موضوع نیاز است تا گذری بر مجموعه اقداماتی که در مسیر اجرای این نمایش صورت می گیرد داشته باشیم.
خورشید کاروان ؛ تجربه ای برای بارها تماشا کردن
در سال 1371 به تدبیر موسسه فرهنگی فدک که مهمترین هدفش را ترویج و تبلیغ فرهنگ مبین اسلام از طریق تلاشهای فرهنگی و هنری قرار داده است؛ نمایشی در تالار شهید آوینی دانشگاه تهران به روی صحنه رفت که شاید بسیاری از همان ابتدا احساس میکردند که بسان سایر نمایشهایی که به زندگی معصومان و ائمه اطهار(ع) میپردازند اما در جذب و مواجهه تماشاگر ناکام میشوند، خیلی زود به فراموشی سپرده شود؛ اما عزم برنامهریزان این نمایش بهاندازهای جزم بود که میلیون ها ایرانی را مسحور هنرنمایی هنرمندان خود کند.
نمایش روایتگر شبی است که کاروان اسرای کربلا در مسیر شام در دیر راهبی توقف میکنند. راهب نصرانی از مریدان امامحسین(ع) میشود و تمام ثروت خود را میدهد تا فقط یک شب تا سحر با سر مبارک سیدالشهدا(ع) همکلام شود. راهب نصرانی با امام حسین (ع) نجوا میکند و...
داستان آنقدر برای مخاطب ایرانی آشناست که گزافه نیست اگر بگوییم اکثریت مخاطبان لحظهلحظهاش را پیشتر شنیدهاند. بااینوجود خیلی از تماشاگران بسان تعزیه که هرسال در ماههای محرم و صفر شور ایجاد میکند و هرکس بارها و بارها علاقهمند به حضور در گرد آن می شود، بارها این نمایش را دیدهاند. به همین دلیل است در طول 28 سال بیش از یک هزار اجرا داشته، بسیاری شهرهای ایران همچون اصفهان، کاشان، ایلام، کرمانشاه، سنندج، گرگان، قم، دزفول، اهواز، کرج، شوشتر، ابهر، محلات، تفرش، دلیجان، ارومیه، تبریز، زابل، شاهینشهر و ... را درنوردیده و حتی نیمنگاهی نیز به سایر کشورهای جهان کرده و در هلند، امارات و انگلیس نیز در معرض دید عموم قرار گرفته است.
متن قابل دفاع
بیتردید اصلیترین عامل موفقیت خورشید کاروان در ساختار متن آن نهفته است. این نمایش با بهرهگیری مناسب از ساختار داستان موازی در قصه شکل میگیرد. رویکردش از کل به جزء است و نویسنده به دنبال آن است با دوری از کلیگویی و شعارزدگی، یک ارتباط مداوم با داشتههای ذهنی مخاطب برقرار نماید.
داستان بازنویسی یک پرده از نمایشنامه «هیهات من الذله» اثر ابوالقاسم حیادار تحت عنوان «دیر راهب» است. نمایشنامهای که به دوازده منزل طی شده از کربلا تا شام اشاره دارد و قریب به 20 اجرا نیز در کشورمان داشته است.
مهدی متوسلی نویسنده این اثر، داستان معروف «دیر راهب» که ازجمله مستندترین و دقیقترین داستانهای تاریخی صدر اسلام بهحساب میآید و همه کتابهای تاریخی بر مستند بودن زوایای تاریخی این داستان متفقالقول هستند از این اثر اقتباس و در یکزمان 80دقیقه در معرض دید عموم قرار میدهد.
وی برای نگارش این اثر اقتباسی از 4 منبع معتبر تاریخ خمیس، منتهی الامال، موسوعه کلمات الامام الحسین(ع) و تذکر خواص الامه بهره گرفت و تلاش کرد تا بدون کمترین شبههای آن را برای عموم آماده کند و بهقدری در نگارش آن جدیت به خرج داد که بتواند مهر تائید برخی صاحبنظران مطرح را نیز بر آن بزند و حتی بر اساس گفته مرحوم حیادار، متن نوشته شده، شبیه ترین سند به کار او است.
متوسلی در این خصوص میگوید: «آقای مهندس پور به تصمیمهای آوانگارد و پر ریسک در کارگردانی شهرت دارد. به همین دلیل متن را در اختیار ایشان گذاشتم و درخواست کردم در زمینه ایجاد تغییرات به ما کمک کنند. این روند حدود چهار، پنج جلسهای ادامه داشت تا اینکه یک روز متن را روی میز مقابل من گذاشت و گفت از این متن همین چیزی بیرون میآید که الان روی صحنه است و من نمیتوانم در آن دخل و تصرفی کنم. چون خیلی لایه به لایه با تاریخ پیش میرود و امکان تغییر در آن اندک است».
در حقیقت تغییراتی که در مدت سالها روی این نمایش انجامشده بیشتر فنی بوده و مسیر حذف جزئیات و موارد ناکارآمد، بهرهگیری بهتری را از امکانات و تمرکز بیشتری روی پرورش بهتر اثر و ساختار دراماتیک صورت گرفته است.
بهرهگیری از گروه اجرایی توانمند
دومین مؤلفهای که در استمرار خورشید کاروان تأثیرگذار بود بهرهگیری از گروه اجرایی توانمند است. خورشید کاروان اولین اجرای خود را به کارگردانی حسین مسافر آستانه به روی صحنه برد و گرچه از هنرمندان چهره بهره نمیگرفت اما خیلی سریع مخاطبان را جذب کرد.
بااینوجود در اوایل دهه 80 تصمیم برنامهریزان بر آن شد تا بهمنظور جذب بیشتر مخاطب از هنرمندان حرفهای بهره بگیرند و از حدود سال 1382 انوشیروان ارجمند، کرامت رودساز، فرهاد بشارتی، مهدی امینی و ... به گروه پیوستند.
در همین سالها محمود فرهنگ با تفکری جدید جای حسین مسافرآستانه را در نمایش گرفت و ایدههای متفاوت بار دیگر بر بدنه اجرا تزریق شد.
حضور محمود فرهنگ که همواره آثاری را به شیوهای ساختارمند ارائه میکند و برخی منتقدان بر این باورند که شیوه بازی گرفتن او از بازیگران در مواردی ناب و اعجابانگیز بوده است، باعث شد تا مخاطبان بیشتری در گرداگرد نمایش جمع شوند. نتیجه این تغییرات افزایش تعداد اجراها در سال 1386 بود. در این سال خورشید کاروان 14 بار در شهرهای مختلف به روی صحنه رفت که ماحصل آن 177 اجرا بود.
فاصله گذاری بسیار جذاب و به موقع -در زمانیکه راهب با سر مبارک امام حسین(ع) صحبت می کند، سر مبارک ایشان لب سخن می گشاید و مخاطب یک آن لبریز از احساسات معنوی است- با حضور گروه همسرایان را با یکی از همین جذابیت ها بنامیم.
این گروه توانمند، در کنار جایگاه حرفه ای خود، یک ویژگی منحصر به فرد هم دارد و آن عدم توجه به مسائل مالی است. «...هیچ کس توقعی ندارد. اگر اسپانسری وجود داشته باشد گروه اجرایی دستمزد دریافت می کنند و اگر نباشد هیچ کس حرفی نمی زند. ..». این بخشی جملات محمود فرهنگ کارگردان این نمایش است.
او می گوید: ما هر سال 4-5 ماه قبل از اجرای نمایش، تمرین را شروع می کنیم. از سال 83 که من به این گروه پیوستم تا کنون هر زمانی که حمایت های مالی از سوی اداره کل هنرهای نمایشی، حوزه هنری و ... شده ، پس از کسر هزینه مبالغی به گروه داده می شد اما بعضی سالها هم آنگونه که باید پولی دریافت نکرده ایم. اینها اعجاز کار برای امام حسین(ع) است که گروه 28سال اجرا داشته وگرنه خیلی از گروه ها به واسطه مسائل اقتصادی از هم پاشیده اند.
این سخنان در حالی بازگو می شوند که بسیاری از هنرپیشگان مطرح خورشید کاروان سال هاست در این نمایش ایفای نقش می کنند. اسدالله بابایی از سال های 1372-73 به گروه ملحق شده، کرامت رودساز، فرهاد بشارتی و مرحوم انوشیروان ارجمند از 1382 به گروه پیوسته اند، جلیل فرجاد 5سال است که در این نمایش حضور دارد و...
حتی بهارم ابراهیمی، کریم اکبری مبارکه ، حسین پارسایی، جواد افشار، رحیم نوروزی و ... نیز سالهایی را در این نمایش که به نظر هیچ وقت دخل و خرجش به هم نیامده، ایفای نقش کرده اند.
بهره گیری از این گروه اجرایی که هدف والاتری از موضوعات اقتصادی مدنظر دارند، یکی از ارکان مهم این نمایش است.
تجربه تعزیه
درس گرفتن از تجاربی تعزیه در جذب مخاطب از دیگر نکاتی است که نمی توان به راحتی از کنار آن گذشت. خورشید کاروان از قواعد ارسطویی فاصله گرفته و تلاش دارد بسان تعزیه، تماشاگر را جزیی از اجزا یا درگیر با اجرا کند. این درگیری هر چند ذهنی است، اما تماشاگر نمایش را میبیند تا در آن شرکت کرده باشد یعنی یک نخ نامریی بین واقعه و قلب تماشاگر وجود دارد که اینها را به هم متصل میکند. این اتصال، یک اتصال عقیدتی و باورپذیر است و به نوع گفتن بستگی ندارد، بلکه وابسته به باورهای متقابل هنرمند و مخاطب است.
این اعتقاد و باور در همه وجود دارد، اکثر فعالان در این نمایش رایگان و یا اندک دریافتی کار می کنند و تنها هدف ارائه یک اجرای خوب است. به همین دلیل است که وقتی دیالوگی گفته می شود، مخاطب گریه می کند.
بروز ارجمند فرزند انوشیروان ارجمند که 14 سال نقش راهب را در نمایش بازی کرد پس از درگذشت پدرش، در خصوص اعتقاد راسخ پدرش در این نمایش می گوید: هرسال خاطرم میآید که او در هر شرایطی این نمایش را اجرا میکرد و از همه کارهای دیگر میزد تا خورشید کاروان روی صحنه برود،او به کاری که انجام میداد، معتقد بود.
و این همان تفکری است که شاید در درام غربی آنگونه که باید دنبال نمی شود.
توجه به تجربه نسلی
یکی دیگر از ارزشمندی های خورشید کاروان را باید در توجه و اهمیتی که به نسل جوان خود می دهد، جستجو کرد. عمده بازیگرانی که در اوایل اجرای این نمایش به عنوان کودک و نوجوان تحت لوای اسرا نقش آفرینی می کردند، هنوز هم بی ادعا و بدون توجه به مسائل مالی در این گروه قرار دارند و هر سال در هر سمتی که نیاز به آنها باشند فعالند. این حمیت در پیشبرد کارها از جایگاه ویژه ای برخوردار است.
مضاف بر این خیلی از اعضای کودک و نوجوان این گروه در بخشهای فرهنگی، اجتماعی و ... فعالند و در برهه هایی حامی این گروه عظیم می شوند که نمونه آن محمد انصاری دفاع چپ پرسپولیس است که در دوران نوجوانی در نقش اسرا در این نمایش دوسالی حضور داشت.
ایستادگی و تلاش برای استمرار
نمایش «خورشید کاروان» به مدد متن قوی و عناصر فنی به کار گرفتهشده در اجرا توانست اثری ارزنده و شاخص را در راستای ارائه تجربه ای جدید معرفی کند.
بیشک به وجود آمدن شیوه ای جدید در آثار نمایشی همیشه با سختیها و مشکلات بسیار زیادی همراه بوده و در وقت اجرا بحثها و گفتوگوهای بسیاری را راه انداخته که در برخی موارد تا متوقف شدن اکران اثر نمایشی نیز منجر میشود.
با همه این سختیها نمایش خورشید کاروان با ایستادگی، استمرار، تلاش، تجربه، رفع نقصانها و نقاط ضعفها و بهرهگیری از عناصر حرفهای در تمام بخشهای نمایش، نهتنها توانست در طول سه دهه بدرخشد، بلکه برای سایر گروهها بهویژه گروههای مذهبی و آیینی نیز تجربهای گران بود تا آنها نیز با بهرهگیری از این تجارب بتوانند در جلب نظر مخاطب کوشا باشند. به همین دلیل است که بسیاری بر این باورند که خورشید کاروان با توجه به سابقه 28 سال اجرا و جذب مخاطب بی شمار به عنوان آغارگر جریان تئاتر مردمی شناخته می شود.