نقد نمایش پرپر، سی مرغ پر به‌کارگردانی رضا عبد لعلی زاده
تبدیل شاهکارهای ادبی ایران وجهان برای تئاتر ما یک ضرورت است
ایران تئاتر-هومن نجفیان:نمایش پرپر، سی مرغ پر بازنویسی کودکانه منطق‌الطیر عطار است. این نمایش کوششی نافرجام اما اجتناب‌ناپذیر برای توانمندسازی تئاتر کودک و نوجوان است.
نمایش پرپر، سی مرغ پر می‌کوشد منظومه عطار را برای کودکان و نوجوانان بازآفرینی کند من برای چیستی و چگونه این فرایند ناگزیرم ابتدا به شرح منظومه عطار بپردازم و به گمانم سنجیده‌تر این بود که با رعایت امانت مقاله ادیب گرامی دکتر میر جلال‌الدین کزازی را پایه و اساس این نوشتار قرار دهم.
دکتر کزازی دراین‌باره منطق‌الطیر‌می نویسد:
«کسانی به‌درستی «منطق‌الطیر» را حماسۀ عرفان پارسی نامیده‌اند. این نام‌گذاری به‌تنهایی ارج و ارزش بنیادین این منظومه را بر ما آشکار می‌دارد. به‌راستی هم ادب نهان‌گرایانۀ پارس و فرهنگ درویشی آن، از نگاهی بسیار فراخ، دنبالۀ ادب و فرهنگ پهلوانی است. این پیوند را ما حتی در پیکره و پوسته و زبان راز نامه‌ها نیز می‌بینیم. از این دید هم راز نامه‌های فارسی را می‌توان با رزم‌نامه‌های آن سنجید. در این راز نامه‌ها نیز سخن از ستیز و آویز و بستن و کشتن است. اگر «منطق‌الطیر» را بخوانید، آن شور و شرار و آن تکاپوی همواره که ویژۀ هر شاهکار رزمی است، در این داستان نهان گرایانه نیز نمودی آشکار دارد.»
دکتر میر جلال‌الدین کزازی در مقاله مرغان منطق‌الطیر در شرح این حماسه سترگ می‌نویسد:
«هدهد، پیک و پیغام‌آور است. می‌توان آن را با سروش سنجید. مرغان، هدهد را می‌یابند و به راهبری برمی‌گزینند. صدها مرغ به راهنمونی هدهد، گشت‌وگذاری تب آلوده را می‌آغازند تا مگر به قاف و سیمرغ برسند. می‌دانیم که یکی از بُن‌مایه‌های ناگزیر در خداجویی که سرانجام می‌باید به خدا خویی راه ببرد، گشت‌وگذار و پویه است. مرغان این گلگشت گرامی را می‌آغازند. مرغان، اندک‌اندک، از همراهی با هدهد تن می‌زنند. عطار چونان روان‌شناسی موشکاف و جامعه‌شناسی باریک‌بین، گونه‌های آدمیان را آسیب شناسانه و یک‌به‌یک، فرا پیش ما می‌نهد؛ تا بر ما روشن بدارد که کدامین رهروان می‌توانند راه به فرجام ببرند.
مرغان، راه را در سایۀ نستوهی و پایداری در کار، می‌پیمایند و به آستانۀ سیمرغ می‌رسند. یا به سخن دیگر، به هفت وادی و هفت شهر عشق. آن وادی‌ها این گونه‌اند: طلب، عشق، معرفت، استغنا، توحید، حیرت و فنا. این زینه (مرحله) با طلب آغاز می‌شود و با فنا پایان می‌گیرد.»
اینک به نمایش پرپر، سی مرغ پر اشاره می‌کنم.
به گمانم این نمایش می‌کوشد مفاهیم سترگ منطق‌الطیر را آسان‌سازی کند تا برای تماشاگر فهم‌پذیر باشد. برگردان شعر عطار به زبان صحنه در قلمرو نمایش ایران کاری است ناشدنی این نمایش را پیتر بروک با قلم ژان کلود کاربر به زبان صحنه بازگردانده است. دشواری این فرایند ونبودن آثاری هم‌وزن این نمایش در تئاتر ایران ؛نبودن الگو برای بازگرداندن این اثرسترگ به زبان صحنه‌ای در قلمرو نمایش ایران و نبودن‌های بی‌شمار مانع از آن می‌شود که داورانه به این نمایش بنگرم.
از سوی دیگر نمایش کنفرانس پرندگان اثر پیتر بروک نمایشی در حیطه تئاتر بزرگ‌سال است پس الگوی بروک /کاریر در این نمایش کودکان /نوجوانان بیهوده است.
از سوی داوری این اثر در سپهر تئاتر کودک /نوجوان کاری ناشدنی است. نمایش پرپر سی مر غ پر از آن‌رو که بازآفرینی منطق‌الطیر حکیم نیشابوراست به لحاظ معنا شناسانه اثری فربه است برای فهم این نکته تنها به شرح صحنه این نمایش اشاره می‌کنم.
نمایش پرپر سی مرغ پر یک تم اصلی دارد و آن تبدیل‌شدن به انسان کامل (سیمرغ) و فهم این سیمرغ بودن؛ آن زمان که انسان درمی‌یابند سیمرغی که در جستجویی آن است خود اوست و می‌بایست به خویشتن بازگردد.
این نمایش تم های فرعی بی‌شماری هم دارد. که هر وادی (شهر) به یک تم نمایشی برابراست. تعدای از این شهر ها را نام می برم شهر هفتم :شک و تردید، شهر ششم :خودپسندی، شهر پنجم :جاودانگی، شهر سوم: وابستگی، شهر دوم: عشق، که هر تم به‌تنهایی می‌تواند ساختار یک نمایش را طراحی کند. این انباشتگی مفاهیم در نمایش پرپر سی مر غ پر به وجود آمده است که آن را در نوع خود بی‌مانند می‌سازد.
از سوی دیگر فهم این تم ها مستلزم نگرش خود انتقادی است انسانی که پیوسته خود را می‌کاود و نسبت به پیرامون خود پرسشگر است با این مفاهیم مواجه است.
کانسپت پرپر سی مرغ پر به معنای آن است که گذر از این هفت مرحله به سیمرغ شدن می‌انجامد.
سی مرغ شدن یک سلوک است سلوکی که می‌بایست با خود انتقادی و سنجه‌های فردی انجام شود، از این‌رو این سلوک ویژگی یک انسان بالغ است نه کودکی خردسال اگرچه سفر برای رسیدن به کمال در آثار ادبی و هنری کودک و نوجوان است اما سفری هفت‌خوان مانند دریک نمایش وهم گام شدن تماشاگر برای این سلوک کاری دشوار است.
ایستادن در هر مرحله شکل‌گیری وضعیت ،کشف موقعیت و عبور از آن به مرحله دیگر از مؤلفه‌هایی است که می‌بایست به آن توجه شود. به گمان من هر وادی به‌مثابه یک نمایش می‌توانست مورد تأمل قرار بگیرد اما این هفت مرحله و گریز شتابنده از یکی به دیگری پیش از آن‌که هر مرحله در ذهن تماشاگر ته‌نشین شده باشد به فربگی بیش‌از اندازه این نمایش انجامیده است؛ که این فربگی فراتر از توانش یک نمایش کودک و نوجوان است.
آنچه تاکنون توسط این قلم مکتوب شد دعوای من با نمایش در بستر معنا بود این‌که به گمانم این نمایش برای اقتباس صحنه‌ی منطق‌الطیر کوششی نافرجام است به گمانم این معادلات و سنجه‌ها بدون تردید در حیطه آگاهی و دانستگی دکتر بهرام جلالی پور بوده است ،اما من تصور می‌کنم ایشان خواستند آزمونی در راستای بازآفرینی شاهکارهای ادبیات برای کودکان / نوجوانان انجام دهند که ناکام مانده‌اند؛ اما فرایند تبدیل شاهکارهای جهانی برای کودکان از شاهکارهای ادبیات نمایشی که نمونه طبع‌آزمایی آن توسط همکار منتقدم سامی صالحی انجام‌شده است و از نمونه‌های جهانی آن می‌توان به هملت شازده کوچولوی دانمارک نوشته تورستن لتزر اشاره کرد .تبدیل شاهکارهای ادبیات ایران وجهان برای تئاتر سرزمین ما یک ضرورت است و برای توانمندشدن در این عرصه ناگزیر می‌بایست آزمون‌وخطا انجام دهد.
اکنون به بررسی اثر در ساحت شکل می‌پردازم. نمایش پرپر سی مرغ پر به گمان از منظر شکل نمایش قابل‌بررسی است.
طراحی پرندگان یکی از مؤلفه‌های این نمایش است که تکثر پرندگان و حضورشان درصحنه به‌مثابه یک رویداد زیبایی شناسانه است. این زیبایی به‌نوعی به کردار پرنده‌ها، نوع گام برداشتن آن‌ها به‌صورت فردی و گروهی و قاب‌بندی‌های کارگردان نیز بازمی‌گردد.
از سوی دیگر تکثر صحنه‌های نمایش ،کوتاه بودن هر صحنه و جایگزینی یکی پس از دیگری این صحنه‌ها از دیگر مؤلفه‌های این نمایش است.
این تنوع شکل باعث می‌شود کودکان کنجکاو بخواهند بیشتر درباره این پرندگان بدانند و به ساحت معنا راه یابند ازاین‌رو از بزرگ‌سالان درباره این نمایش توضیح می‌خواهند همکارم اکبر عبدالعلی‌زاده در یادداشت گزارشی‌اش به نمونه‌ای از این مواجه اشاره می‌کند. یادداشت علی‌اکبر عبدالعلی‌زاده بر نمایش پرپر سی مرغ پر با عنوان «انتقال مفاهیم هزارتوی فرهنگ از طریق روایت نمایشی به کودکان» رامی توانید در ایران تئاتر بخوانید.
مأخذ: مقاله مرغان منطق‌الطیر نوشته دکتر میر جلال‌الدین کزازی منتشرشده در روزنامه ماندگار. افغانستان.24 جدی 1397
