در حال بارگذاری ...

درآمدی بر هنر نقد (به ویژه نقد درام)

عرفان پهلوانی:

 

 

  1. نقد چیست؟!

رولان بارت می­گوید: «نقد یعنی سخنی بر سخن دیگر». شماری از دارندگان نگاه و اندیشه پایه و اساس نقد را تحلیل دانسته­ اند. نقد را سنجش، داوری کردن و تشخیص سره از ناسره تعریف کرده­ اند. نقد برخوردی خردورزانه (عقلانی) با آفرینش (اثر) هنری نیز تعریف شده است.

 

  1. جایگاه منتقد

پیش از هر چیز نیاز است تا نگاهی به جایگاه منتقد در هنر و به ویژه نقد درام داشته باشیم. شوربختانه نگاهی که از بسیاری از پنجره ­ها به منتقد می­شود، از این دیدگاه است که منتقد کسی است که در زمینه­ ویژه یا تخصصی خود سربلند (پیروز یا موفق) نبوده است و اکنون به بهانه ­جویی و ایرادگیری بیهوده پیرامون آفرینش­های هنری دیگران می­پردازد. اگر چه شاید این تعریف در وصف بسیاری که خود را به ظاهر منتقد می­پندارند درست باشد، اما توصیف دادگرانه ­ای در حق منتقدان راستین نیست.

در کشور بلندجایگاهی در زمینهی هنر و تاتر همچون فرانسه، که جشنواره­ زدگی همانند ایران شایع نیست و اجرای عمومی از ارج و جایگاه ویژه­ای برخوردار است، یک گروه تاتری، پیش از آغاز اجرای عمومی­ اش اجرایی را ویژهی منتقدان برگزار می­کند؛ این اجرا افزون بر کارکرد تبلیغی و رسانه­ ای، موجب می­شود که منتقدان نقدهای خود را در اختیار گروه قرار دهند و گروه اجرای زیباتر و بهتری را برای عموم آماده سازد.

منتقد پلی پیوندی (ارتباطی) میان آفرینش هنری (اثر) و مخاطب می­باشد که گستره و لایه­ های ژرف­ساختی این پیوند (پیوند میان اثر و مخاطب) را افزایش می­دهد. بسیاری از دارندگان نگاه و اندیشه، اوج یک نقد هنری را کشف می­دانند؛ کشف چیزی در آفریده و اثر هنری که از توان هر تماشاگری برنمی­آید.  

  1. گونه­ های نقد

روشن است که ما دارای گونه­ های نقد هستیم و یک گونه نقد به مفهوم کلی نداریم. از همین رو لازم است که پیش از آن که قلم مهم و حساس نقد را در دست گیریم، بدین بیاندیشیم که می­خواهیم چگونه نقدی بنویسیم؟ شناخت گونه­ ها و رویکردهای نقد بسیار پراهمیت و پرکاربرد است. نقدها را از دیدگاهی به دو دسته­ دانشگاهی (پوزتیویستی) و غیردانشگاهی (غیرپوزتیویستی-ژورنالیستی) دسته­ بندی کرده ­اند:  

الف- نقدهای دانشگاهی (پوزتیویستی): از این دسته نقدها می­توان به نقدهای اسطوره­ای، کهن­ نمونه­ ای، نشانه­ شناسی، روان­شناسانه، ساختارگرایانه، ایسم­ های گوناگون و... اشاره کرد. نقدهای دانشگاهی (پوزتیویستی) با سنجه (متر یا معیار) ی از پیش روشن به سراغ آفریده (اثر) هنری می­روند، آن سنجه را همچون شابلونی بر آن می­نهند و به بررسی و واکاوی آفریده­ هنری می­پردازند. به دیگر گفتار نقدهای دانشگاهی (پوزتیویستی) نقدهایی مقایسه­ای هستند که آفریده­ هنری را با سنجه­ ای بیرونی و از پیش روشن می­سنجند.  

ب- نقدهای غیردانشگاهی (غیرپوزتیویستی-ژورنالیستی): از این دسته نقدها می­توان به نقدهای مدرن و ژورنایستی (روزنامه ­ای، مجله ­ای، رسانه­ ای) اشاره کرد. سنجه­ سنجش نقدهای غیردانشگاهی (غیرپوزتیویستی-ژورنالیستی)، بیشتر خود آفریده­ هنری است؛ بدین چم (معنی) که رکن­ های سازنده­ی آفریده­ هنری با یکدیگر سنجیده می­شوند و هماهنگی (هارمونی) میان آن­ها ارزیابی می­شود. شاید بد نباشد که آفریده­ های هنری با سنجه­های زیبایی­ شناسانه، مایه­ ور از رویکردهای دانشی و هنری، بررسی و ارزیابی شوند.

  1. چگونگی سنجش و داوری  

گذشته از نقدهای دانشگاهی (پوزتیویستی)، بیشتر پیشنهاد می­شود که سنجش و داوری در جهان خود اثر هنری ریخت بیابد. سنجش اثر هنری با دیگر آثار همانند و همسان یا آثار گذشته­ هنرمند (گروه هنری) چندان پیشنهاد و سفارش نمی­شود. شاید بهتر باشد که نشانه­ ها، سامانه­ ها، رمزگان و دیگر رکن­های سازنده­ اثر هنری با یکدیگر سنجیده و هماهنگی میان آن­ها داوری شود. برای نمونه نخستین رکنی که در درام یا نوشته­ دراماتیک (درامنامه) معرفی می­شود، مکان است. از این روی و مایه ­ور از این نگاه می­تواند هماهنگی رکن دوم با رکن نخست، رکن سوم با رکن نخست و دوم و به همین سامان تا پایان، هماهنگی جهان اثر هنری سنجیده و داوری شود.

پر روشن است که سنجش و داوری یک نقد درست و کاربلدانه، از داوری­ های عوامانه و دم­دستی­ا همچون «بد بود»، «خوب بود»، «بد نبود» و از این دست داوری­ ها بسیار دور است.  

  1. دسته­ بندی­ های منتقدانه

یکی از کارهای بسیار مورد علاقه و همچنین پرکاربرد منتقدان هنری، دسته­ بندی آثار هنری است. این مهم گاه به چالش میان منتقدان با یکدیگر و یا هنرمند (گروه هنری) آفرینشگر اثر مورد نقد و بررسی می­انجامد. منتقدان آفریده­ های هنری بر پایه­ سنجه­ های چونی (معیارهای کیفی)، سنجه­ های چندی (معیارهای کمی)، سنجه­ه ای گونه­ ای (معیارهای ژانری)، سنجه­ های زیبایی­ شناسانه و... دسته­ بندی می­کنند.

  1. آفریده (اثر) هنری – هنرمند یا آفرینشگر (موثر) هنری

بسیاری از کارشناسان و کاربلدان هنر نقد پیشنهاد کرده­ اند که در یک نقد، آفریده­ی هنری از هنرمند یا آفرینشگر (موثر) هنری جدا در نگاه آورده شود. ریشه­ های این نگاه را می­توان در دوره­ کلاسیک در بوتیقا (هنر شاعری-فن شعر) ارسطو کاوید؛ در دوره و جهان نو (مدرن) نیز نظریه­ «مرگ مولف» گفتاورد دیگری از همین نگاه و اندیشه است.  

شاید یک منتقد به دریافت­ هایی از یک آفریده (اثر) هنری دست یابد که این دریافت­ ها به هیچ روی در نگاه و هدف هنرمند آفرینشگر آن اثر نبوده باشد. اما هنرمند چه بخواهد و چه نخواهد، زمینه و پتانسیلی در آفریده­ هنری­ اش موجود بوده که منتقد را به این دریافت­ ها رسانده است. در شماری از نقدها ممکن است که منتقد شناختی درخور و شایسته از خانواده، گذشته، جهان­بینی مرام، منش، نگرش، بینش و... یک هنرمند داشته باشد، اما آیا همه منتقدان به گستردگی و ژرفا همه­ هنرمندان را می­شناسند؟! شاید بهتر آن باشد که هر گونه برخورد و رویارویی منتقدانه با آفرینش­های هنری جدای از هنرمند آفرینشگر آن اثر، تنها وابسته به خود اثر باشد و به بررسی و واکاوی جهان خود آفریده­ هنری بپردازد. بی­گمان گونه­ هایی از نقد، همچون شاخه­ هایی از نقد روانکاوانه، از این قاعده استثنا خواهند بود و در آن گونه نقدها چیستی و چگونگی زیست هنرمند دارای اثر و همچنین روند آفرینش اثر درخور درنگ و اندیشه می­شود.

در شماری از نوشته­ ها و گفته­ ها از این نکته با عنوان نقد گوینده (من قال) و نقد گفته (ما قال) یاد و پیرامون آن سخن رانده شده است.

  1. نقد ساختار (Structure) و ریخت (Form) – نقد پیام (Content

پیشنهاد می­شود در نقد یک آفریده­ هنری بیشتر به ساختار و ریختار آن پرداخته و از بررسی پیام آن دوری شود. زیرا بررسی پیام یک آفریده­ی هنری به چالش بر سر باورها، جهان­بینی­ ها و از این دست می­انجامد. یادمان باشد که آفریده­ های ارزشمند و ماندگار هنری، آفریده­ هنرمندانی با دیدگاه ­ها، باورها، جهان­بینی­ ها و... گوناگون و شاید در ستیز و رویارویی با یکدیگر بوده­اند؛ اما ما همه­ آن آفریده­ ها را به برهان و گواه (دلیل) برخورداری از شالوده­ ها و بنساخت­ های (اصول) هنری و زیبایی­شناسانه گرامی و اندیشه­ برانگیز می­دانیم.

نقد ساختار یک آفریده­ هنری، به چم نقد ساختارگرایانه نیست. زیرا نقد ساختارگرایانه نیازمند پایبندی به باید و نبایدهایی ویژه و مایه­ ور از گونه­ ای جهان­بینی است.  

  1. اهمیت نقد تاتر

تئاتر هنری است زنده و پویا که درست در زمان آفرینش با تماشاگر خود پیوند می­یابد. زنده بودن تاتر سبب می­شود تا نقد تاتر اهمیتی دو چندان یابد. فراوان دیده و خوانده و شنیده ­ایم که یک یا شماری از نقدها بر اجراهای پسین یک تاتر، تاثیر و تاثیرهایی جدی و ژرف گذارده ­اند. اما در سایر رشته­ ها و گونه­ های هنری، حتی سینما که ویژگی­ های همسان فراوانی با تاتر دارد، با آفریده­ هایی تمام شده و کامل روبه­ رو هستیم؛ بر این پایه از تاثیر نقد بر این گونه آفریده­ های هنری کاسته می­شود.

  1. نقد نمایش یا نمایشنامه، نقد فیلم یا فیلمنامه؟!  

شوربختانه در بسیاری از نقدهایی که بر نمایش­ ها یا فیلم­ های گوناگون نوشته یا گفته می­شوند، می­بینیم که بخش گسترده­ای از نقد به نمایشنامه یا فیلمنامه می­پردازد. ما با تماشای یک نمایش یا فیلم، نمی­توانیم داوری درست و دادگرانه­ ای درباره­ نمایشنامه یا فیلمنامه­ آن آفریده داشته باشیم مگر آن که آن نامه­ دراماتیک را پیشتر خوانده باشیم؛ زیرا شاید آن درامنامه در فرآیند اجرا یا ساخت دستخوش دگرگونی­ های فراوان و پرشماری شود.

 




مطالب مرتبط

با انتشار یک فراخوان و اهدای جایزه‌ای ویژه اعلام شد

جشنواره‌های وزارت ارشاد را نقد کنید
با انتشار یک فراخوان و اهدای جایزه‌ای ویژه اعلام شد

جشنواره‌های وزارت ارشاد را نقد کنید

وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با انتشار فراخوانی از قدردانی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در ارایه بهترین نقدها با موضوع جشنواره‌های برگزارشده و عملکرد این وزارت خانه در سال ۱۴۰۲ خبر داد.

|

نگاهی به نمایش «یکی نبود، یکی بود» نوشته رها جهانشاهی و کار علی کوزه‌گر

همچون رقصی فاقد بدن
نگاهی به نمایش «یکی نبود، یکی بود» نوشته رها جهانشاهی و کار علی کوزه‌گر

همچون رقصی فاقد بدن

علیرضا نراقی: با تحولات تئاتر معاصر مفهوم میزانسن به‌مثابه امری بنیادین در هنر نمایش، دچار دگرگونی ماهوی شد. این بدان معنا نیست که میزانسن جایگاه و اهمیت خود را در ظهور یک اجرا از دست داد، بلکه تئاتر ...

|

دومین جلسه نقد و بررسی آثار صحنه‌ای جشنواره 42 برگزار شد

زنان در دوران جنگ، ایرانیزه کردن غیرافراطی و فرهنگ بومی
دومین جلسه نقد و بررسی آثار صحنه‌ای جشنواره 42 برگزار شد

زنان در دوران جنگ، ایرانیزه کردن غیرافراطی و فرهنگ بومی

دومین جلسه نقد و بررسی آثار بخش تئاتر صحنه‌ای جشنواره 42 تئاتر فجر، روز سه‌شنبه سوم بهمن با حضور رضا آشفته، محمدحسن خدایی و عرفان پهلوانی در سالن مشاهیر تئاتر شهر برگزار شد و سه نمایش «ایلخون»، «بدریه» و «کابوس‌نامه اهل هوا» مورد تحلیل قرار گرفتند.

|

نقد و نظری بر نمایش «خانم آقای جرج کلونی» نوشته متین ایزدی و کار مونا صوفی

داستانی دیرهنگام
نقد و نظری بر نمایش «خانم آقای جرج کلونی» نوشته متین ایزدی و کار مونا صوفی

داستانی دیرهنگام

احمدرضا حجارزاده: سال‌هاست خاورمیانه و انبوه حوادث بی‌پایانش به عنوان محور جذابی برای تولید آثار ادبی و تصویری، مورد توجه نویسندگان و کارگردانان سینمای ایران و جهان قرار گرفته است. گرچه چندان ...

|

نگاهی به نمایش «ننه زار» اجرا شده در جشنواره تئاتر منطقه‌ای خاوران

لطفاً بیاییم سکوت کنیم و از دیدن تئاتر لذت ببریم!
نگاهی به نمایش «ننه زار» اجرا شده در جشنواره تئاتر منطقه‌ای خاوران

لطفاً بیاییم سکوت کنیم و از دیدن تئاتر لذت ببریم!

امین خرمی*: آیین «زار» میان مردمان خون‌گرم و دوست‌داشتنی جنوب کشورمان یکی از پُربسامدترین آیین‌ها در انتخاب هنرمندان آثار دراماتیک برای نگارش نمایشنامه‌هایی خوش‌نام و ...

|

نگاهی به نمایش «کیلومتر 944» اجرا شده در جشنواره تئاتر منطقه‌ای خاوران

پسِ پشت تمام تلخی‌های جنگ هیچ امیدی نیست؟
نگاهی به نمایش «کیلومتر 944» اجرا شده در جشنواره تئاتر منطقه‌ای خاوران

پسِ پشت تمام تلخی‌های جنگ هیچ امیدی نیست؟

امین خرمی*: نمایش «کیلومتر 944» نگاه خود را معطوف به نسلی می‌کند که کماکان پرسش‌گری درباره تاریخ معاصر کشورمان را در قالب نقد، نظر، گفتارها و جستارهای پدران و مادرانی سپری می‌کند که سال‌های ...

|

نقدی بر نمایش «فردریک» نوشته اریک امانوئل اشمیت و کار حمیدرضا نعیمی

بازی رو به پیش عشق و سیاست
نقدی بر نمایش «فردریک» نوشته اریک امانوئل اشمیت و کار حمیدرضا نعیمی

بازی رو به پیش عشق و سیاست

رضا آشفته: نمایش «فردریک» نوشته امانوئل اشمیت و کار حمیدرضا نعیمی که آذر و دی در سالن اصلی تئاتر شهر میزبان مخاطبان است، درباره تئاتر و به شیوه پسامدرن است که در آن زندگی یک بازیگر قرن نوزدهم فرانسه ...

|

نگاهی به نمایش «سلام، خداحافظ» نوشته آثول فوگارد و کار شهاب حسین‌پور

پدر در زیرزمین زنده است
نگاهی به نمایش «سلام، خداحافظ» نوشته آثول فوگارد و کار شهاب حسین‌پور

پدر در زیرزمین زنده است

علیرضا نراقی: نمایشنامه «سلام، خداحافظ» نوشته مشهور و بارها اجراشده‌ آثول فوگارد، نویسنده اهل آفریقای جنوبی، مدتی است که به کارگردان شهاب‌الدین حسین‌پور در تالار حافظ به صحنه می‌رود. این ...

|

نقد و نظری بر نمایش «شنگرف» به نویسندگی و کارگردانی علی یداللهی

خوانشی نو و شایسته از داستان سیاوش
نقد و نظری بر نمایش «شنگرف» به نویسندگی و کارگردانی علی یداللهی

خوانشی نو و شایسته از داستان سیاوش

احمدرضا حجارزاده: شاهنامه فردوسی یکی از غنی‌ترین منابع اقتباس داستان‌های ایرانی در قالب هنرهای نمایشی است اما سینما و تئاتر ایران از این مخزن بی‌پایان داستان‌های حماسی، اسطوره و پهلوانی، ...

|

نظرات کاربران