نگاهی به فعالیتهای جبار باغچه بان در یکصدمین سالگرد تئاتر کودک و نوجوان
نکوداشت مردی که از هیچ تلاشی برای تعلیم و تربیت فرو گذار نکرد
ایران تئاتر- علی رحیمی: همزمان با هفته کودک و نوجوان و همزمانی آن با یکصدمین سالگرد اجرای نمایش کودک و نوجوان ما را بر آن داشت تا تاملی داشته باشیم بر زندگی بزرگمردی که عمر خود را صرف کودکان کرد و نامش به عنوان «پدر تئاتر کودک و نوجوان» بر دفتر تاریخ این مرز بوم همواره ثبت است.
اگر همسو با دیدگاه صاحب نظران، دوران کودکی را یکی از مهمترین ادوار فرهنگسازی و تحول آفرینی شخصی و اجتماعی بدانیم، بی شک نام «جبار باغچبان» به عنوان یکی از تاثیرگذارترین شخصیت ها در حوزه کودک و نوجوان همواره بر بدنه این مرز بوم ثبت و ماندگار است. بزرگ مردی که از بدو ورود به ایران تا آخرین لحظات زندگی همواره در تکاپو برای ارائه راهکاری مناسب، خلاق وپیشرو در مسیر تعلیم و تربیت کودکان بود.
تاسیس اولین کودکستان و اولین مدرسه ناشنوایان ،اولین نمایش ونمایشنامه کودک ونوجوان و ارائه راهکارهایی برای کمک به درک مفاهیم آموزشی آن هم در دورانی که نه دولت برنامه هدفمندی در کشور برای این موضوعات مدنظر داشت و نه مردم شناختی از آن داشتند بی شک مهر تاییدی بر توانمندی های او هستند.
شروع با ابتکار وخلاقیت
باغچه بان در کتاب «زندگینامه جبار باغچه بان به قلم خودش» در این خصوص می نویسد: « کودکستان نیازمند قصهها و سرودها و نمایشنامهها و بازیها و خلاصه فرهنگ مخصوص به خودش است. در آن زمان نهفقط کسی از وجود آنها خبر نداشت، بلکه در نظر مربیان فاضل نیز این قبیل چیزها معنی نداشت و آنها را ناقابل و زائد و هرزه میدانستند... »(85)
بهره مندی از توان تئاتر در مسیر آموزش در دورانی که به قول خود او اولیای اطفال این قبیل کارها را خلاف اخلاق و ادب می دانستند یکی از مهمتربن روشهای ابتکاری او بود که می توانست به وسیله آن از طریق مشاهده وقایع و حوادث، یادگیری کودکان را کاملتر کند. موضوع بدیعی که بسان هر کار ابتکاری دیگر به نظر از همان ابتدا با انتقادات زیادی روبرو بود و کارشکنی های زیادی بر حاشیه آن سوار شد.
او در این خصوص می نویسد: «اولیای اطفال هرگز راضی نبودند جگرگوشههایشان با آن ها ارتباطی داشته باشند و طرز فکر مربیان نیز همینگونه بود. این امر مانع جمعآوری و تدوین این فرهنگ کودکانه میشد. برای بچههای شیراز شعرهای کودکانه و نمایشنامهها نوشته و با چاپ سنگی به چاپ رساندم... بچههای شیراز سرودهای کودکانه نداشتند.
روی آهنگهای آسان و مناسب شعر گذاشته و برایشان سرودهای کودکانه به وجود آوردم. بچهها در نمایشنامهها و بازیهای کودکستانی، ضمن تحصیل و تعلیم، باید با دنیای جانوران آشنا شوند و فیالمثل صدا و رفتار و شکل آنها را تقلید کنند. ولی اولیای اطفال این قبیل کارها را خلاف اخلاق و ادب میدانستند و نمیخواستند بچههایشان بهجای دعای «زاد المعاد»، داستان سرمه کشیدن خانم خزوک را با دم عسل آلوده آقاموشه بشنوند، یا صدای عو عو کردن سگ و میو میوی گربه را از خود دربیاورند؛ بنابراین با چنان وضع و شرایط دشواری، قبول چنین مسئولیتی جرئت فوقالعاده و اعتمادبهنفس نیاز داشت»(همان، ص134).
با همه این دشواری ها جبار باغچبان در سال 1298 اولین نمایش کودک و نوجوان ایران با نام «خرخر» را با تشویق میرزا آقاخان مکافات رئیس هیئت مدیره حزب تجدد در مدرسه احمدیه مرند به روی صحنه برد.
باغچه بان پس از موفقیت در اجرای اولین نمایش، تلقین تاثیر شگرفی که تئاتر می تواند بر مخاطب داشته باشد بر سایر همکاران و در کنار آن جلب نظر مردم، این شیوه را با قدرت بیشتری دنبال کرد. به نحوی که پس از انتقال به تبریز در سال 1299 و حضور در مدرسه دانش، در کنار خدماتی همچون مبارزه با کچلی، اهدای لباس به دانش آموزان با هزینه شخصی، تامین مداد و دفتر شاگردان، تهیه تخته سیاه و گچ (که در آن زمان نامرسوم بود)، ساخت چرتکه رنگی، ایجاد زبان مصور برای کودکان ناشنوا، برگزاری کلاسهای مبارزه با بی سوادی دختران و ...، در مسیر فرهنگسازی عمومی، تئاتر را از مدارس بیرون برد و در معرض دید عموم گذارد. نگارش و اجرای نمایشنامه «فداکار معلم»، «حیات معلمین»، ارکک خالاقیزی، شیخ شامل و دایر کردن جمعیت تئاتر با همکاری نخبگان تبریز در سال 1302 جمله خدماتی بود که او در این دوران در حوزه تئاتر انجام داد.
از ویژگی های قابل تامل نمایشهای اجرایی باغچه بان تبحری بود که او در بخشهای مختلف از جمله نمایشنامه نویسی، نگارش شعر و سرود، طراحی دکور، طراحی ماسک های حیوانی، طراحی انواع شکلک و چهره ها، موسیقی، طراحی لباس و... از خود نشان داد. او در کتاب «روشنگر تاریکی ها» در این خصوص می گوید: «با توجه به اینکه هیچ گونه وسایل تربیتی برای کودکان از قبیل کاردستی، بازی، نمایشنامه، سرورد، شعر، قصه و غیره در ایران وجود نداشت. من به ابتکار خودم این وسایل که مورد نیاز بود به شکلی حتی غنی تر از آنچه که امروز رایج است با دست و فکر و قلم خود تهیه کردم. با استفاده از قصه های عامیانه که از بچگی به یاد داشتم برای بچه هانمایشنامه و شعر و سرود چیستان ساختم. برای کار نمایش ماسک انواع حیوانات و حشرات را تهیه کردم. من به جرات اطمینان ادعا می کنم که کارهای آن روز من امروز هم قابل رقابت نیست.خوشبختانه خاصیت هزار پیشگی من که از هر نوع استعداد نمونه ای در من وجود داشت به کمکم آمد. از آن جمله علاوه بر معلمی استعداد شاعری و ذوق نقاشی داشتم. روزنامه نویس بودم، هنرپیشگی می دانستم. قناد بودم و ... قسمت بزرگی از توانایی خود را در این زمینه مدیون پدرم بودم. بنایی، گچ بری و قالبکاری و مجسمه سازی را از او آموخته بودم. مثلا می توانستم برای بچه ها در قالب موش و زنیور و مرغ طرح هایی بسازم که کودک بتواند هم به راحتی راه برود و هم مانند خروس لاری بال بزند و بجنگد. دکوراسیون صحنه های نمایشی بچه ها را نیز خود ترتیب می دادم. کسانیکه نمایشهای مرا در تبریز، شیراز و تهران دیده اند شاهد این مدعا هستند(ص 87).
شهرت، محبوبیت وهجرت
بینش خلاقانه و تلاشهای خیرخواهانه این استاد شهیر خیلی زود مردم تبریز را مجذوب و او را محبوب عام و خاص کرد تا آنجا که حتی فرهنگیان آذربایجان پیشنهاد حمایت برای نامزدی وکالت مجلس را به او دادند. موضوعی که عشق به درس و تعلیم مانع از تحققش شد.باغچه بان در سال 1306 با وجود همه افتخارات، مورد غضب دکتر محسنی رئیس فرهنگ وقت آذربایجان قرار گرفت و به انحلال باغچه اطفالش منجر شد. این بی مهری منجر شد تا او عطای تبریز را به لقایش ببخشد و ترک دیار کند. لذا در سال 1306به دعوت ابوالقاسم خان فیوضات رئیس اداره فرهنگ فارس به شیراز رفت و با وجود فشارهایی والی این شهر از همان بدو ورود، کودکستانی را در این شهر تاسیس و از همان ابتدا اجرای نمایش را در دستور کار قرار داد.
باغچه بان برای درک بهتر تئاتر ابتدا یک صحنه چوبی در گوشه ای از باغ بزرگ کودکستان طراحی کرد و نمایش های «شیر باغبان»، «گرگ و چوپان»، «آتشدان زرتشت» و «خانم خزوک و موشک پهلوان» را به اجرا در آورد.استقبال مردم و مسئولان از نمایشها باعث شد تا او در سال 1308 گام دیگری را در مسیر تحول آفرینی تئاتر کودک و نوجوان بردارد. در این سال نمایشنامه «گرگ و چوپان» که به عنوان پیشگام نمایشنامهنویسی برای کودکان پیشدبستانی شناخته شده است توسط مطبعه سعادت و برای نمایش در کودکستان ها و قرائت شاگردان مبتدی به چاپ رسید.
در این نمایشنامه که بر پایه یک داستان کهن با درونمایه دشمنی گرگ وگوسفندان نوشته شده است؛ نویسنده، نخست فضای صحنه را توصیف میکند تا گرگی به گله نزدیک میشود. سگ و چوپان به سوی او میروند. یک گرگ دیگر هم از راه میرسد. آنها با سگ گلاویز میشوند. سگ را شکست میدهند و گله را میدرند. اما در پایان نمایشنامه ناگهان چوپان از خواب میپرد و روشن میشود که همه اینها را خواب دیده است.
در سال 1311 دومین نمایشنامه او با عنوان «خانم خزوک»در مطبعه سعادت به چاپ رسید. خانم خزوک داستان سوسکی سیاهی را روایت می کند که میخواهد با آقا موشه عروسی کند. نمایشنامه در شش پرده نوشته شده است. مجلس نخست، تکگویی خانم خزوک است که یکشاهی پیدا کرده و نمی داند با آن چه بخرد. مجلس دوم از صحنهای آغاز میشود که خانم خزوک روبان خریده است و در خانه، آینه به دست با خودش حرف میزند. در مجلس سوم گاو، شخصیت دیگر این نمایش، وارد صحنه میشود. گاو میآید که او را به عروسی ببرد. اما پس از پرسش و پاسخ فراوان، خزوک پیشنهاد گاو را نمیپذیرد. در پی او جانوران دیگر همچون غوک و خر و زنبور به صحنه میآیند. پرسش و پاسخها تکرار میشود تا سرانجام در پرده ششم، خزوک میپذیرد که با زنبور به عروسی آقاموشه برود.
او در همان سال سومین و آخرین نمایشنامه کودک خود «پیر و ترب» را نیز به کوشش میرزا مصطفی اسدالله خوانساری در مطبعه سعادت به چاپ رساند. این نمایشنامه برگرفته از یک افسانه روسی است و داستان پیرمردی را روایت می کند که میخواهد تربی را که کاشته از دل زمین بیرون بیاورد، اما توانایی این کار را ندارد. خانوادهاش به یاری او میآیند. سرانجام گربه و سگ هم به آنها کمک میکنند و پشت همدیگر را میگیرند تا ترب از خاک درمیآید.
باغچه بان پس از انتشار این کتاب در همان سال به منظور تاسیس یک دبستان مرکزی برای کودکان سراسر کشور، ترویج روش ابتکاری آموزش الفبا، آموزش کرو لالها، دایر کردن تربیت آموزگار برای مدارس عادی و ناشنوایان به تهران مهاجرت کرد. او در تهران با وجود مشغله های زیادی که در مسیر نوآوری در تعلیم و تربیت کودکان داشت از تئاتر دست نکشید و «جهانگیر لیک» را در سال 1314 در شیراز و «عشق بی ناموس» را در سال 1317 در تبریز به روی صحنه برد.
یادگار و میراث
جبار باغچه بان سرانجام در حالی در چهارم آذر سال 1345 چشم از جهان فرو بست که نام او نه فقط به لحاظ اجرای اولین نمایش کودک و نوجوان بلکه به خاطر آغازگری او در نمایشنامه نویسی کودک، سرودن اشعار نمایشی، همسرایی اشخاص، آهنگسازی، ماسک سازی، تنپوشهای عروسکی، صحنهپردازی، بازیگری و سرودخوانی کودکان و سکو سازی به عنوان پدر تئاتر کودک و نوجوان در کشور ثبت شد. امسال به پاسداشت تلاشهای ایشان یکصدمین سالروز تئاتر کودک و نوجوان را جشن می گیریم تا نکوداشتی باشد برای مردی که از هیچ تلاشی برای تعلیم و تربیت فرو گذار نبود:
«من در نیم قرن تلاش خود، همیشه از پشتیبانی مردم برخوردار بوده ام. اما بارها هم بر اثر کارشکنی برخی از متنفذین، به زمین خورده ام. هیچ وقت از زمین خوردن نترسیده ام. به خود گفته ام: زمین خوردن هم در شان پهلوان است. اگر از زمین خوردن می ترسی اصولا نباید کشتی بگیری. هر بار که زمین خورده ام برخساته ام و مصمم تر و امیدوارتر از گذشته به راه خود ادامه داده ام. تا آن مدرسه یک اتاقه و بی میز و نیمکت و تخته سیاه را که در سال 1312 در یکی از کوچه های محله سنگلج تاسیس کرده بودم به اینجایی که امروز می بینی برسانم»(3-95)
منابع:
1- زندگینامه جبار باغچه بان به قلم خویش(1356)، جبار باغچه بان، تهران: ارژنگ
2- روشنگر تاریکی ها(1389)، جبار باغچهبان و همسرش، تهران: چیستا
3- سالشمار زندگی، فعالیت ها، خدمات و درباره های جبار باغچه بان(1395)، محمد نوری، تهران: دفتر فرهنگ معلولین