مکان یابی تئاتر محیطی در فضاهای عمومی شهر تهران

بوطیقای الگوی کاتالیزور مکانی

فطرت انسان در دوران معاصر به سرچشمه های ظهور خود مراجعه کرد و مشارکت و ارتباط را در تعامل هم دید، با پیشه گرفتن و خروج تئاتر از مکان های مرسوم به مکان هایی که نامتعارف بود انسداد تفکیک بازیگر و تماشاگر برداشته شد. به تعبیر آگستوبوآل تماشابازیگر، نوید بخش راه نوینی بود برای دست یافتن به عنصر مشارکت و نگرش غلبه انسان بر ماشین. در حوزه شهر خیابان های پیاده محور، مکان سازی و توسعه روز افزون بازآفرینی های شهری تحقق شهرانسانی را به وقوع پیوست؛ بنابراین شهر انسانی با عابر پیاده، ناظر همیشه در صحنه و همینطور عامل تسهیل گر در امر مشارکت و به بیرون کشیدن تماشاگر از مکان های باشکوه تئاتر باعث نزدیک شدن، آشنایی و آشتی هرچه بیشتر مردم با شهر و شهر با مردم و تئاتر و مردم شد. این امر باعث فائق آمدن انسان در سرنوشت خویش گشت.

از این سو حضور تماشابازیگر در مکان هایی واجد ارزش و یا تکه پاره های فضاهای گمشده شهر باعث تبلور یک مفهوم در ذهن نگارنده شد، کاتالیزور مکانی «. تولید، ترویج و ترغیب ایده» کاتالیزور مکانی با زمان، معنا حضور رخ می دهد. یک کاتالیزور، یک عنصر شهری است که توسط شهر (‌محیط آزمایشگاهی اش) ‌شکل داده می شود و سپس به طور متوالی زمینه اش را شکل می دهد و هدف آن احیای تدریجی و مداوم بافت شهری است؛ بنابراین کاتالیزور یک محصول نهایی صرف نیست، بلکه عنصری است که توسعه های بعدی را اداره و تحریک می کند. آن چه تعامل میان شهر و ایده ی کاتالیزور را شکل می دهد، بیش از هر چیز هدایت فرایند تغییرات به کمک تصمیماتی است که نقش محرک و هدایت کننده و تسریع کننده ی (‌کاتالیزور ) را بتوانند ایفا کنند. در این زمینه باید گفت که یک کاتالیزور مکانی، فقط واکنش ها را به سادگی تنظیم نمی کند، بلکه آن ها را راهنمایی و مقید هم می کند. در رویکرد استفاده از کاتالیزورهای مکانی باید درصدد راهی بود که توسعه های بعدی را نیز تحت تاثیر قرار دهد. (قدس، سمیه1387، رویکرد کاتالیتیک در بافت های تاریخی، پایان نامه ی کارشناسی ارشد دانشگاه شهید بهشتی.)(گراف 6: زمان، معنا، حضور، پایداری کاتالیزور مکانی)

 

با شرحی که رفت می توان ویژگی های کاتالیزورهای مکانی را این چنین برشمرد:

1. حضور یک کاتالیزور مکانی به عنوان عنصر جدید سبب عکس العملی می شود که موجب تغییر در عناصر موجود در محدوده می شوند (رونق بخشی در امر اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و......)
2. عکس العمل کاتالیزوری قابل کنترل است و تاثیر آن را می توان هدایت کرد.
3. برای اطمینان از عکس العمل مثبت کاتالیزور مکانی عناصر شکل دهنده باید مورد قبول واقع شده درک و فهمیده شوند (‌درک جامع نیازمند ایجاد یک تاثیر محدود و خوب است )
4. انفعالات کاتالیزورهای مکانی مختلف یکسان و پیش بینی شده نیست؛ بنابراین هیچ فرمولی نمی تواند برای تمام شرایط تعیین شده باشد.
5. طراحی «کاتالیزور مکانی» استراتژیک است. تغییرات براساس مداخلات ساده به وجود نمی آیند، اما از طریق محاسبه دقیق برای تعیین اثرات آینده ی شهر و تئاتر به صورت تدریجی در دراز مدت پیش بینی می شود.
6. هدف انفعالات کاتالیزوری ایجاد یک محصول بهتر از جمع اجزای تشکیل دهنده آن است. (گشتالت ) به جای در نظر گرفتن بخش های مختلف شهر و تئاتر به طور مجزا کل این دو حوزه مد نظر است.
7. الزامی برای از بین رفتن کاتالیزور مکانی برخلاف کاتالیزور شیمیایی نیست و می تواند بدون تغییر بماند. به بیان دیگر لازم نیست وقتی هویتش جزئی از کل بزرگ تر می شود، قربانی شود. (مقاله رویکرد استفاده از کاتالیزورهای شهری در احیاءبافت های تاریخی و باارزش شهری. (کاوه عین اللهی، محمدمهدی عابدی) ماهنامه شهر نگار شماره 73، 74، ص 35 )

«کاتالیزور مکانی» ترکیب مکان، تئاتر محیطی و فضای عمومی در شهر است؛ که ممکن است این نقش انگیزی در یه هتل در یک شهر، مجتمع خرید، شبکه حمل و نقل، یک موزه یا تئاتر باشد. می تواند یک فضای باز طراحی شده یا در کوچک ترین مقیاس یکی از ویژگی های خاص چون ردیف ستون یا فواره باشد؛ و یا فضاهای بدون هویت، رها و گمشده مانند زیر پل ها که به واسطه کاتالیزور مکانی رونق پیدا کند. در شرایطی بهتر و ایده آل تر ترکیبی از موارد فوق باشد که با حضور، مشارکت تحقق یابد. کاتالیزور مکانی در ایده آل ترین وجه میتواند به واسطه، «تماشاگر بازیگر» در کل شهر انتشار و تعمیم پیدا کند.(گراف 7: گسترش و تعمیم «کاتالیزور مکانی» در شهر)

 

چک لیست مکان یابی تئاتر محیطی در فضای عمومی شهر

با نظر به ایده و ویژگی های «کاتالیزور مکانی» در غالب معرفی چک لیست زیر می توان نزدیک شدن به فرآیند تحقق مکان یابی تئاتر محیطی در فضای عمومی شهر را مدنظر قرار داد. خلق چک لیست بعنوان یک رویکرد سبب ساده سازی این مسیر شده است.

 

جدول 1: چک لیست مکان یابی

ردیف	رویکرد	الزامات
1	تئاتر محیطی برای کجا؟	شهر...................	منطقه...................	محله...................
2	معماری آن فضا به چه چیزهایی دلالت می کند؟	مدرن................	تاریخی ................	التقاطی................
3	این مکان متضمن چه معناهایی است. (تصور عموم مردم از این فضا چیست؟)	احساسی............... عاطفی.................. نوستالژیک............	حماسی...................... ارزشی........................ انقلابی........................	بدنام.............................. گم نام........................... حس نامطلوب.............
4	چه مناسبات اقتصادی و الگوی جامعه شناختی در آن حاکم است.	طبقه مرفع .........	طبقه متوسط............	طبقه فقیر......................
5	چه افرادی و در چه موقعیتی در آن مشغول بکار هستند. (تفکیک جنسیتی در فضا مطرح 6 است )	فقط مردان.........	فقط زنان.....................	زنان و مردان..................
6	افرادی که برای تفریحی به آنجا می آیند از چه قشری از جامعه هستند (میزان درصد محبوبیت ) (میزان حس رغبت به ورود به فضا )	با سودا............ بی سواد............	جوان......................... میانسال...................	گردشگر........................... شهروند...........................
7	چه گونه و درون مایه نمایشی برای این مکان مناسب است (هدف از برپایی تئاتر محیطی در این فضا چیست )	شادی............... غم..................... آئینی...............	تراژیک........................... ملودرام........................ مذهبی.........................	درام.................................. گروتسک........................ اجتماعی، سیاسی، اقتصادی.........
8	ارزیابی و عکس العمل گروه اجرایی در گرو چه اهدافی تحقق می یابد.	اعتماد سازی.......... بدبینی.....................	اطمینان بخشی...................... جریان سازی..............................	امیدواری.................................... آگاه سازی.................................
9	محیط اجتماع پذیر است (مانند قطب آهنربا جذب می کند ) و یا اجتماع گریز (پرت کردن شهروند به بیرون از فضا)	پارک........................ رستوران.................. آثار تاریخی............. مجتمع تجاری.........	سینما.................................... شهربازی................................. باغ وحش.............................. میدان، خیابان، کوی...............	مکان های ناامن، تاریک، ناآشنا، پرت، آلوده به افراد ناباب......... مکان های کثیف، بدبو......... تفاوت وجداسازی شهروندی.......

 

در ادامه تکمیل تئوری چک لیست باید ذکر گردد جدول تدوین شده در فوق فقط و فقط بعنوان یک پیش نویس تهیه و معرفی شده است و مطمئنا خالی از اشتباه نیست. حتی در عالی ترین مرتبه آن بسترسازی های قانونی، ساختاری، فرهنگی و............ نیازمند تحقق این امر می باشد. در آخر این پژوهش به باور نگارنده هفت گونه فضا-مکان در شهر تهران شناسایی و معرفی شده که میتواند «تحقق پارادایم کاتالیزور مکانی» پیوستگی و آمیختگی تئاتر محیطی با فضای عمومی شهر را توسعه و گسترش دهند.(گراف 8: تهران، شناسایی مکان یابی تئاتر محیطی)

 

 

جدول 2: مکان یابی تئاتر محیطی در فضای عمومی شهر تهران

ردیف	مشخصات گونه ها	معرفی فضا -مکان
1	زیست گاه اکولوژیک	دربند، توچال (بام تهران )-درکه، فرحزاد، پارک ساعی، پارک ملت، شیان، چیتگر............
2	عناصر مدرن و نوظهور	برج میلاد، پردیس سینمایی ملت، میدان امام حسین، پیاده راه سپه سالار، پیاده راه هفده شهریور. مجتمع های تجاری، هاپرمارکت، پالادیوم..........
3	تاریخی	برج آزادی، دروازه باغ ملی، (پیاده راه میدان مشق )‌، سبزه میدان، میدان ارگ کوچه مروی، بازارتهران، تئاتر شهر، باغ فردوس...............
4	عناصر دینی - مذهبی	امام زاده صالح، امام زاده علی اکبر (چیذر)، امام زاده یحیی............
5	‌عناصر نوظهور و اکولوژیک	پل طبیعت، دریاچه خلیج فارس، بوستان ولات، پارک نهج البلاغه، پردیسان، آبشار تهران، پارک ژوراستیک، سورتمه تهران..........
6	حمل و نقل	مترو، ترمینال های شرق، جنوب، غرب، آرژانتین، پایانه های اتوبوسرانی و تاکسی......................
7	لامکان ها	زیرپل ها (سیدخندان، جوادیه، نواب، پرستو، عراقی و...... )، فضاهای خالی و بدون هویت (بین برج ها شهرک اکباتان، آپادانا، فرهنگیان، مسکن مهر)

(گراف 9: تهران، تحقق مکان یابی تئاتر محیطی)

 

12- جمع بندی

در این نوشتار با برداشتن سه گام، گام اول تشریح شهر و تئاتر – فضای عمومی وتئاتر محیطی، در گام دوم ترکیب و آمیزش دو حوزه و رسیدن به پارادایم «کاتالیزور مکانی» و در انتها بیان ویژگی های رویکرد کاتالیزور مکانی، تدوین چک لیست و معرفی هفت گونه – شاخص در شهر تهران جهت مکان یابی تئاتر محیطی در فضای عمومی شهر تهران کوشیده شد.

لغت عمومی که از واژه لاتین POPULUS به معنی مردم گرفته شده معنای گسترده ای دارد واژه های معادلی که در فرهنگ آکسفورد بعنوان صفت برای این واژه آمده عبارتند از: متعلق به مردم بودن، تعلق داشتن یا تمایل داشتن به یک جمعیت یا ملت یا در نظر داشتن منافع آنها، کاری که یا چیزی که برای یا توسط اعضای یک اجتماع منسجم محلی انجام شده یا ساخته شده. شهر و تئاتر هر دو با انسان تکمیل میشوند و عدم حضور انسان بی معنایی مفهوم شهر و تئاتر را در خود مستتر است. فضای عمومی مکانی است که واقعیتها با وجوه مختلفی که دارند در کنارهم حضور می یابند و تحمل نظرات متفاوت در آنجا تمرین می شود به نظر می رسد شهر مدرن مانع وقوع این اقدامات می شود زیرا افرادی که از خودروهای شخصی استفاده می کنند از میان فضاهای عمومی می گذرند و بدین ترتیب یکبار خود را از دیگران جدا می کنند و سپس بار دیگر از طریق نهادهای انتزاعی پیچیده و بروکراتیک به دیگران متصل می سازند. لذا ضروریست که فضای عمومی بتواند روابط بدون واسطه را در کنار روابط باواسطه در بین انسانها تسهیل کند. هویت فضای عمومی شهر را در گرو تصمیم گیری های جمعی می باشد. فضاهای عمومی شهر فضاهای معاشرت پذیرند، یعنی جایی که در آنها روابط اجتماعی شکل می گیرد. بدون شک مرز بین فضای باطنی خصوصی خود مستقل و فضای بیرون همان بدن است.

هنر نمایش با بیان ویژه خود چگونه زندگی کردن را یادآور می شود. در ادبیات نوین حوزه تئاتر بازیگر به بدن معرفی می شود. پس پیوستگی و آمیختگی هرچه بیشتر شهر و تئاتر از این مضمون کاملا مشخص است. همین بدن مرز بین فضای شخصی و عمومی را معین میکند. حال برای یکپارچه بودن و به یک معنا زیستن، حل شدن تئاتر در شهر را به واسطه بدن می توان فهم کرد. بدن جایی است که از آنجا مرز و محدوده های خود آغاز شده و در همان جا به پایان می رسد. زندگی روزمره به عنوان یک نمایش تئاتر دیده می شود که در آن نمادها عرضه می شوند ومورد تبادل قرار می گیرند و نقابها بر چهره گذاشته می شوند با هم مقایسه شده و تغییر می یابند. شهر بصورت صحنه ای برای ارائه نمایش در می آید یعنی تئاتری که برای صحنه آرایی و حضور بازیگر ساخته شده است. برخی معتقدند که وقتی خیابان به عنوان صحنه استفاده نشود و زندگی عمومی به صورت نمایش به اجرا در نیاید، حس شهروندی افول می کند. تفاوت مکانها، تفاوتی نهادی و اجتماعی است و لذا فضا چیزی بیش از صحنه و پرده، زمینه صحنه نیست. هرجا که زندگی اجتماعی جریان دارد نمایش جریان دارد و ریشه درک نمایش مشارکت در نمایش است. مشارکت، بدن، واژه عمومی همه یک صدا بیان کننده یک چیز هستند حضور توامان تئاتر و شهر. در صحنه بازیگران در حضور و برای تماشاچی با هم کار می کنند. در زندگی واقعی تماشاچی وجود ندارد و دو طرف نقشهای خود را با دیگری وفق می دهند گویی که خود هم بازیگرند و هم تماشاچی؛ بنابراین به محض شروع یک نمایش در فضای عمومی شهر میتوان انتظار این را داشت که بصورت ناخودآگاه بدن نسبت به این موقعیت عکس العمل نشان می دهد و تا مدتی نامعلوم موضع خود را تحت کنترل دارند به همین دلیل به بازی گرفتن تماشاگر از شگردی خاص طلب می جوید که بتواند این دیوار دفاعی را به مراتب تعدیل کند و از آن سو تماشاگر با درک اعتماد و اطمینان درمی یابد که خطری در کمینش نیست و خود بصورت انتخابگرانه وارد عمل می شود. در انتها اینگونه میتوان بیان کرد که تئاتر است که از زندگی واقعی تقلید می کند و نه برعکس. وقتی در دل و حریم مردم، نمایش اجرا می گردد گروه باید از درکی بالا برخوردار باشد که بتواند ارتباط بگیرد. چراکه عرف رایج، مرز بین خود و تماشاگر را بر هم زده (عدم تعادل و توازن). از سوی دیگر مخاطب در یک دو راهی برای ورود گیر می کند از سویی جذابیت این هنر کشش و ترغیب غریزی را برای او ایجاد می کند (احساس )‌ و از سوی دیگر کنترل و ناآشنا بودن خلق موقعیت جدید راه را برایش می بندد (عقل )‌. برای تسهیل کردن و ارتباط برقرار کردن بین عقل و احساس، تئاتر و شهر، فضای عمومی و تئاتر محیطی هیچ راهی به جز عنصر اعتمادسازی و اطمینان بخشی وجود ندارد. اکثر مردم در مرحله ای از تعاملات اجتماعی شان نقش بازی می کنند یعنی برای هر موقعیت خاص یک نقش ایفا می کنند. در صحنه های باز به دلیل این که نمایشگران و تماشاگران بی هیچ مرزی، در کنار هم قرار دارند؛ صمیمیت فضا بیشتر می شود. بطور خلاصه نمی شود به سادگی طراحی صحنه تئاتر محیطی را در غالب اضافه کردن چند آکساسوار دید بلکه وقتی قاعده بازی عوض می شود (ورود به حریم تماشاگر ) مجبور به درک متقابل می شویم. ساختار های عرف جایگاه تماشاگر به کنار می رود، انعطاف پذیری مکان برای حضور انسان فراهم می شود و اینگونه تماشابازیگر از هر منظری به دلبخواه (انتخابگرانه ) به دیدن رویداد می نشیند.(گراف 10: تفاوت صحنه در سالن و تئاتر محیطی)

 

شاید اولین گام باید قبل از هر حرکتی از نگاه تماشاگر به موقعیت ایجاد شده نگاه کرد، یک همذات پنداری اولیه جهت درک او از موقعیت. از سوی دیگر هرچقدر هم فضا عالی باشد و دارای تمام کیفیت های لازمه قرار بگیرد اما خالی از سکنه (‌انسان، شهروند باشد )‌ مرگ فضا رقم میخورد. نگارنده تحقق این امر را با بهره گیری از نگرش کاتالیزور مکانی و بدنبال آن مکان یابی تئاتر محیطی در فضای عمومی شهر می داند. شهری که هیچ قابلیت انسانی ندارد و فضاهای عمومی فقط بعنوان رسیدن ها، جا به جا شدن ها معنا پیدا میکند، انسان های خنثی ای هم پرورش می دهد.

 

گراف 11: جامعه خنثی

اما اگر توسط تئاتر محیطی نشانه گذاری شود (مکان یابی ) میتواند این تعادل خنثی را دگرگون و تحرک و پویایی را در هر دو حوزه تئاتر و شهر رقم زند. استواری تئاتر (جدیت ) را پابرجا کند، نیازش را مانند غذا، لباس، مسکن در اولویت بگذارد تا بیش از پیش جنبه های فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی اش رونق گیرد.(گراف 12: حل شدن کاتالیزور مکانی در جامعه)

 

در پایان این نوشتار لازم به ذکر است «کاتالیزور مکانی» در بستر چشم انداز شهر خودسازمانده و یا تئاتر درمانگر میتواند انسان باشد. انسانی که خود بعنوان «انسان کاریزماتیک» معرفی گردد.(گراف 13: هر شهروند خود یک کاتالیزور متحرک) (انسان کاریزماتیک )

 

 

مراجع

 

[1]مدنی پور، علی. طراحی فضای شهری نگرشی بر فرآیندی اجتماعی و مکانی. ترجمه ی فرهاد مرتضایی، انتشارات پردازش و برنامه ریزی شهری، 1379.

[2] بوآل، آگوستو. تئاتر مردم ستمدیده. ترجمه ی جواد ذوالفقاری، مریم قاسمی، انتشارات نوروز هنر، 1380.

[3] مدنی پور، علی. فضاهای عمومی و خصوصی شهر. ترجمه ی فرشاد نوریان، انتشارات پردازش و برنامه ریزی شهری، 1387.

[4] طیران، آرمان. درباره آگوستو بوآل و سیستم ژوکر، انتشارات افزار، 1390.

[5] هاروی، جن. تئاتر و شهر. ترجمه ی سپیده خمسه نژاد، انتشارات مروارید، 1392.

[6] مقاله رویکرد استفاده از کاتالیزورهای شهری در احیاءبافت های تاریخی و باارزش شهری. کاوه عین اللهی، محمدمهدی عابدی، ماهنامه شهر نگار شماره 73، 74، ص 35

[7] سجادی، فروغ (1392 )، تاملی بر مفهوم تئاتر محیطی {درون شبکه ای سایت ایران تئاتر شناسه مطلب: 31150}

[8] کورت گروتر، یورگ زیبایی شناسی در معماری، ترجمه ی جهانشاه پاکزاد، عبدالرضا همایون، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی چاپ سوم 1386

[9] گیدیون، زیگفرید فضا، زمان، معماری رشد یک سنت جدید ترجمه ی منوچهر مزینی، انتشارات علمی و فرهنگی چاپ یازدهم 1386

[10] عندلیب، علیرضا، اصول نوسازی شهری رویکردی نو به بافت های فرسوده، انتشارات آذرخش چاپ دوم سال 1392

[11] مقاله بررسی و تاثیر هنر نمایش بربازآفرینی فضاهای رها شده نمونه موردی: کلان شهر تهران. علی طهرانچی، دومین همایش معماری و شهرسازی در گذر زمان، قزوین 1393

[12] لوگان، دان- اتوئی، وین مقاله مفهوم کاتالیزورهای شهری ترجمه ی، کیانوش ذاکر حقیقی، نشر مرکز مطالعاتی وتحقیقاتی شهرسازی و معماری چاپ اول سال 1389

 

برای دسترسی به جداول و نمودارهای این مقاله از قسمت فایل های زمینه PDF این مقاله را دریافت نمایید

 

* علی طهرانچی: کارشناس ارشد رشته طراحی شهری، AliTehranchi85@gmail.com