گزارشی تحلیلی از نمایش های مرتبط با تئاتر کاربردی در جشنوارۀ تئاتر فجر سی و ششم
چیره شدن بر آسیب ها
ایران تئاتر - رضاآشفته :امسال چند تئاتر کاربردی در جشنواره تئاتر فجر از تهران و شهرستان ها اجرا می شوند که می تواند برآیند بهتری برای برگزاری این بخش و یا رواج آن در مراکز و نهادی آموزشی و تربیتی مانند آموزش استثنایی، کودکان کار، اصلاح و تربیت، زندان ها، سربازخانه ها، کارخانه ها، مساجد، بهزیستی، و... گامهای موثری را برداشت.
دیگر تئاتر کاربردی در جهان دارد به شصت سالگی اش پا می گذارد اما هنوز در ایران بسیار جوان و نوپا هست که برای پر و بال گرفتن اش باید زحمات بسیاری کشید و شاید جشنوارۀ تئاتر فجر خود انگیزه ای باشد برای تولید چنین آثاری که بدانیم در مواجهه با مخاطبان چه تاثیری را به دنبال خواهند داشت و البته می شود با دعوت از آثار مطلوب و مهم خارجی نیز امکان آموزشی آن را برای دست اندرکاران و علاقه مندان تئاتر کاربردی فراهم کرد. کشورهای صاحب تئاتر از تمامی ظرفیت ها و شاخه های کاربردی تئاتر به ویژه شیوه تئاتر شورایی (آنچه در ایران به نام تئاتر کاربردی بیشتر عنوان می شود) برای رسیدن به جامعه ای بهتر در تمامی شاخه های سلامت و بهبود روانی، اجتماعی و فرهنگی بهره می برند و نتایج تجربه آنها می تواند برای ما به عنوان مواد اولیه جهت بهره گرفتن از شیوه تئاتر کاربردی جهت ارتقای سطح فرهنگ عمومی و اجتماعی افراد جامعه مورد استفاده قرار گیرد.
تئاتر کاربردی این قدرت را دارد که از ظهور صفات منفی و مخل رفتار فردی و اجتماعی افراد جامعه جلوگیری کند و با بازنمایی آسیب ها و اختلالات رفتاری درونی افراد به آنها ضمن معرفی خلقیات منفی راهکارهای اصلاح آن رفتارها را به مخاطبان خود ارائه دهد.
به هر روی امسال چند تئاتر کاربردی در جشنواره تئاتر فجر از تهران و شهرستان ها اجرا می شوند که می تواند برآیند بهتری برای برگزاری این بخش و یا رواج آن در مراکز و نهادی آموزشی و تربیتی مانند آموزش استثنایی، کودکان کار، اصلاح و تربیت، زندان ها، سربازخانه ها، کارخانه ها، مساجد، بهزیستی، و... گامهای موثری را برداشت.
تئاتر کاربردی
تئاتر کاربردی شیوه نمایشی بر اساس انگاره های تعلیمی و تربیتی است که با نگاهی بر ارتقا سطح فرهنگ عمومی جامعه طراحی و اجرا می شود.
«تئاتر آموزشی» در کنار تئاتر سیاسی-مردمی، یکی از دو خاستگاه تاریخی تئاتر کاربردی محسوب میشود. این نوع تئاتر در کشورهای آلمان و انگلستان با اسمهای «تئاتر آموزشی»* و «تئاتر در حوزهی آموزش»** یا به اختصار تی آی ای*** مطرح شد و به کشورهای دیگر راه یافت. در کل «تئاتر آموزشی» از هنر نمایش برای تسهیل و تقویت امر آموزش استفاده میکند. هدف اصلی این نوع تئاتر تغییر دادن درک ما از جهان پیرامون است. برای تحقق این هدف زبانی غیرکلامی و غیر نوشتاری را به کار میگیرد و اجتماعات را برای غلبه بر معضلات تمرین میدهد.
در انگلستان تئاتر تی آی ای در حوزه آموزش به عنوان یک فرم تئاتری جدید در دهه 1960 میلادی مطرح شد. در آن زمان، سیاستهای گام به گام دولت با پشتیبانی از هنر به این شکل بود که گروه های تئاتری زیادی اجازه داشتند برنامههای تازهای برای توسعه اجتماعی راهاندازی کنند. در واقع از گروههایی پشتیبانی میشد که درگیر این نوع پروژههای اجتماع بنیاد میشدند و کار با مدارس محلی حوزهای مشخص برای این مشارکت محسوب میشد. این گروههای نمایشی به جای اینکه افراد را از مدارس به تئاتر بیاورند، در محیط مدارس کار خود را آغاز کردند. پس میبایست در خلق تئاتر برای این مخاطبان جدید محتوای برنامههای آموزشی را نیز دخالت میدادند. برای بازیگران حرفهای که غالباً اعضای گروهی ثابت بودند، روش کار معمول در یک صحنه سنتی و قاب عکسی پاسخگوی چنین کاری نبود. زیرا میبایست در کلاسهای درس، با امکانات بسیار ناچیز و تماشاگرانی که ناگزیر کم تعداد بودند کار میکردند. به علاوه، این ارتباط نزدیک با تماشاگران دانشآموز، از آنان مشارکت بیشتر و متفاوتتری را نسبت به مراکز تئاتر کودکان میطلبید که بارزترین نمونه آن مرکز تئاتر برایان وی (تأسیس 1953) بود. بازیگرانی که به طور ثابت یا گردشی در مدارس کار میکردند، چون با امر مشارکت و برنامههای درسی سر و کار داشتند، ملزم بودند در حوزه تدریس هم مهارت پیدا کنند. نتیجه این امور، گونه جدیدی از تئاتر به نام «تئاترآموزشی» و نوع جدیدی از بازیگر به نام «معلم-بازیگر » شد.
در ادامه این گزارش، شش اثر حوزه کاربردی (با رویکرد مسئولیت اجتماعی) که از شهرهای تهران، بوشهر، اصفهان و محلات به جشنواره راه یافتهاند، بررسی میشوند.
آنکه گفت آری/آنکه گفت نه
این نمایش به کارگردانی هاجر عتیقی از اصفهان با حضور بیماران مرکز توان بخشی اعصاب نورالمهدی این شهر است. کودکی برای شفای مادرش از بیماری به همراه آموزگار و دو دوستش راهی کوه و دشت میشود تا دارویی پیدا کند. زهره حاتمی، زهرا علینجیبی، سپیده موسوی، مریم طَرقی بازیگرانی هستند که در این نمایش به ایفای نقش میپردازند.
ان ای
معتادان گمنام****، یک انجمن بینالمللی غیرانتفاعی از زنان و مردانی است که اعتیاد به مواد مخدر٬ مشکل اصلی زندگیشان بودهاست. این انجمن متشکل از معتادان در حال بهبودی است که به طور مرتب گرد هم میآیند تا به کمک هم پاکی خود (از مواد مخدر) را حفظ کنند. معتادان گمنام. پس از گذشت ۲۰ سال از زمان تأسیس انجمن الکلیهای گمنام که مشکل خودرا اعتیاد به مصرف الکل میدانستند معتادان گمنام تشکیل شد تا معتادان به مواد مخدر در جلسات با بقیه اعضاء احساس هم دلی بیشتری پیدا کنند که به علت معضل مهم اجتماعی اعتیاد به موادمخدر نوعی اپیدمی اعتیاد به موادمخدر به وجود آمده بود و در پی آن ان ای تأسیس شد.
اساس و زیربنای همه برنامههای ۱۲ قدمی در اصل همان برنامه ۱۲ قدم الکلیهای گمنام است. تنها تفاوت مهم بین این انجمنها در قدم اول و دوازدهم قرار دارد. در این دو قدم از اعضای انجمن خواسته میشود تا مشکل اصلی خود را مشخص و اعلام کنند و انجمن این دو قدم را به گونهای تنظیم و تدوین کردهاست که با مادهٔ مخدر یا رفتار ویرانگری که فرد معتاد از آن در عذاب است مطابقت داشته باشد.
نمایش ان ای کاری از میثم کرمی است که با همکاری انجمن معتادان گمنام شهرستان محلات در این دوره از جشنواره شرکت کرده است. در خلاصه داستان این اثر آمده است: تعدادی از اعضای انجمن معتادان گمنام با پاکی از چند روز تا چند سال، دور هم جمع شدهاند و تصمیم دارند در سطح شهر چادری بنا کنند و با مردم از خودشان بگویند، بنابراین «ان ای» با بازی علی اکبر محمدی، مریم پورمقدم، سعید مهریزاده، عسل میرزایی، خاطره قربانی، فاطمه زهرایی توانسته مخاطبان را با این امر مهم که معضلی اساسی در کشورمان هست آشنا کند که چگونه می توانند در صورت داشتن یک معتاد در خانواده یشان راهنمایی اش کنند که به ان ای بپیونند و مراحل درمان و خویشتن داری برای ماندن در ترک را سپری کند.
سایبان آرامش ما، مائیم
این نمایش به کارگردان بهیاد نجفی، اثریست که با حضور کودکان کار جمعیت امام علی تهران شکل گرفته است. بیتا عزیزاَقلی، لیلی ماه عبدالهی، فردین حکیمی، سمیرا محمدی، تمنا سنجرانی، نرگس ملاجردی بازیگرانی هستند که در این اثر یک ساعته به ایفای نقش میپردازند.
این نمایش کاربردی به شیوه مجسمه تئاتر شورایی اجرا میشود. در این اثر با استفاده از کودکان کار افغان در نقش بازیگر سعی شده تا تصویری واقعی از شرایط موجود زندگی آنها به تصویر کشیده شود.
به هر حال کودکان کار بنابر قانونی نبودن چنین چیزی آگاهانه تحت ستم هستند و یک جامعۀ انسان دوست و عادل بر آن هست که بکوشد که این کودکان را تحت پوشش قرار دهد که هم آموزش های لازم را برای یافتن یک زندگی بهتر بیابند و هم آنها را از این ستم ناروا بیرون بیاورند. حالا افغانستانی و ایرانی هم فرقی نمی کند، کودک کودک است و نیازمند مهر بسیار و توجه الزامی برای داشتن سلامت و برخورداری از آموزش و پرورش خواهد بود.
سلبریتیهای گمنام
این اثر به کارگردان سپیده حجامی نمایشی است که با حضور معلولان هنرمند شهر بوشهر آماده اجرا در این دوره از جشنواره شده. چند نفر از علاقمندان تئاتر، سینما و موسیقی برای دیدار با سلبریتیهای این هنرها با واسطهای راهی تهران میشوند تا هم شاهد جشنوارههای تئاتر، فیلم و موسیقی باشند و هم... غلامرضا فرجزاده، امین چاهشوری، محسن چاهشوری بازیگرانی هستند که در این نمایش 35 دقیقهای به ایفای نقش میپردازند.
در نخستین روز از سی و ششمین جشنواره تئاتر فجر ، نمایش «سلبریتی های گمنام» از شهر بوشهر به نویسندگی فرامرز کلانتری و کارگردانی سپیده حجامی در محوطه تئاترشهر به نمایش درآمد.
این نمایش به موقعیتی بسیار آسان و معمولی می پردازد که در آن یکی از دو بازیگر کلیدی نقش مردی را بازی می کند که به تهران آمده تا طلب اش را از یکی از همشهریان سیاه پوستش بگیرد که به صورت کنایی او را مورگان فریمن (یکی از هنرپیشگان سیاه پوست و معروف سینمای هالیوود) صدا می زند.
نادیدنی
این نمایش به کارگردانی بابک حجری با همکاری روشندلان انجمن نابینایان تهران شکل گرفته و طی روزهای بیست و هفتم و سی دی ماه راس ساعت 15 و دوم، چهارم و هفت بهمن راس ساعت 16 برای دوستداران این نوع از آثار در عمارت روبه رو اجرا شده است. در خلاصه داستان این نمایش آمده است: مواجهه و تجربه شرایطی که برای هر کسی ممکن است اتفاق بیفتد. فریبا علیزاده، امیر سلامی، عبدالله دادخواه، طیبه سیادت زاده، امیررضا قربانی اعضای اجرایی این اثر را تشکیل میدهند. این نمایش 15 دقیقهای در هر اجرا پذیرای یک مخاطب است.
انجمن هنرمندان نابینا و کم بینا که در سال های گذشته در زمینه های مختلف هنری (گویندگی، دوبلاژ، بازیگری در سینما و سریال و نیز تولید نمایش های رادیویی) فعالیت داشته است، امسال با «نادیدنی» در جشنواره تئاتر فجر شرکت کرد. با توجه به فرصت محدودی که آنها داشتند از میان هنرمندانی که با انجمن همکاری می کردند، 2 نفر را برای این اثر انتخاب کردند که یکی از آنها نابینا و دیگری معلول جسمی حرکتی است. با توجه به این که طرح ارائه شده می بایست با فضای اجرایی مطابقت داشته باشد، تغییرات زیادی در طرح اولیه نسبت به مکان اجرا، (بخشی از ساختمان عمارت روبرو) داده شد که با چند جلسه تمرین، کار آماده اجرا شد. این گروه در جشنواره هایی چون رادیو فجر 1390 ، جشنواره فیلم نوآوری و شکوفایی 1387 ، جشنواره رسانه های دیجیتال 1389 ، جشنواره کارآفرینی 1391 شرکت کرده اند.
خط باریک قرمز
این نمایش کاری از توماج دانش بهزادی یکی از اعضای فعال گروه تئاتر پراکسیس بوده که با حضور جمعی از زندانیان کانون اصلاح و تربیت شهر زیبا و به تهیه کنندگی شبکه سوم سیما آماده اجرا در این دوره از جشنواره شده است. «خط باریک قرمز» درباره زندگی شخصی هر کدام از بازیگران آن بوده است.
سالها پیش زلزله بم حالی را در دانش بهزادی ایجاد کرد، که میخواست با بچههایی که در آنجا آسیب دیدند، تئاتر کار کند، در آن زمان چنین امکاناتی نداشت تا اینکه مدتی قبل با فردی آشنا شد که مستندی درباره زندان زنان کار کرده بود. این مستند زندگی دختری را روایت میکرد که مادرش در سن ۱۵ سالگی به خاطر مواد مخدر او را به ماموران معرفی کرده بود و از همان زمان محل زندگی او به زندان منتقل شده بود. در حال حاضر ۱۶ سال از اقامت آن دختر در زندان می گذرد و درآنجا دو قتل انجام داده است. این موضوع جرقهای را در ذهن دانش بهزادی ایجاد کرد که میتواند با آموزش تئاتر در بچههای کانون اصلاح و تربیت تغییری ایجاد کند، تا در حد توان از بروز فجایع این چنینی جلوگیری شود.
این اتفاق با ساخت مستندی شکل گرفت که با حمایت شبکه ۳ تولید شده و قرار است به زودی تحت مجموعهای ۳۰ قسمتی پخش شود. در این اثر مهمانهایی نظیر فرهاد اصلانی و هنگامه قاضیانی آمدند که آنها با دیدن روند کار در فیلم این میزان از تغییر در بچهها را به هیچ وجه باور نمیکردند. چیزی که در این اثر روی آن تاکید داشتند، مطرح شدن تئاتر به عنوان مقوله مهم آموزشی در مدارس است که بدین وسیله بتوانند خسارت و آسیبهای خیلی از کمبودها مانند فقر را از مسائل فرهنگی و مشکلات سیاسیمان کنند.
شرایط زندگی این بچهها سبب شده تا سواد اجتماعی بالایی داشته باشند و از همین سو در زمینه هنری به شدت با استعداد هستند. ۱۰ تا ۱۵ درصد از این بچهها حتی سواد خواندن و نوشتن هم ندارند و بخشی از آنها در حال حاضر محکومیتشان به پایان رسیده، اما با این وجود علاقه و پشتکار در آنها به حدی بود که روزهای تمرین خود را به کانون می رساندند. دانش بهزادی امیدوار هست بازخورد این اثر به گونهای باشد که هنرمندان در شاخههای دیگری همچون سینما و موسیقی نیز به کار کردن با آنها ترغیب شوند.
پی نوشت:
*(Theater pädagogik)
**(Theatre in Education)
***(TIE)
**** (NA, Narcotics Anonymous)
منابع:
معرفی گونه های تئاتر کاربردی: تئاتر آموزشی،علی ظفرقهرمانینژاد، سایت حوزه هنری استان یزد، ۱۳۹۲/۵/۲۶