جشنواره سی و ششم تئاتر فجر و نشانهگذاری تئاتر
چه کسانی چراغ تئاتر کاربردی را در ایران روشن نگه داشتند
ایران تئاتر- جشنواره سی و ششم تئاتر فجر با به رسمیت شناختن تئاتر کاربردی به صورت جدی قدمی درخور تأمل در توسعه کارکردها به ویژه کارکردهای اجتماعی تئاتر برداشته است.
اختصاص بخشی ویژه با تعریف تئاتر کاربردی در بزرگترین رویداد تئاتری ایران چگونه اتفاق افتاده و اهمیت آن در چیست؟ آیا جمع بندی و ارزیابی ظرفیتهای موجود در تئاتر کاربردی قادر خواهد بود تا مسیر روشنتری از توسعه این شکل از هنر نمایش را پیش روی ما بگذارد؟
سیوششمین جشنواره بینالمللی تئاتر فجر در رویکردی که برای اولین بار به صورت جدی در این مهمترین رویداد تئاتر کشور شاهد آن هستیم، حوزه تئاتر کاربردی را به عنوان یکی از شش دسته بندی تعریف شده در بخش خارج از صحنه (آف استیج) گنجانده است. در این بخش نمایشهایی در حوزه مسئولیت اجتماعی با تمرکز بر مسائل مهاجرین، سالمندان، معلولان، زندانیان، کودکان بیش فعال، اوتیسم، کودکان کار، روشندلان، ناشنوایان و... اجرا میشوند.
در ارتباط با اینگونه از هنر نمایش که هنوز تا جاییکه باید در عرصه تئاتر کشور جدی گرفته نشده، این نشانهگذاری میتواند سهم مهمی در به رسمیت شناختن تئاتر کاربردی تلقی شود و نشانهای باشد از اینکه جشنواره تئاتر فجر در سیوششمین دوره خود قدمی درخور تأمل در توسعه کارکردها به ویژه کارکردهای اجتماعی تئاتر برداشته است. همین رسمیت بخشیدن به شکلهای مهجورتر هنر نمایش در رویدادی به این وسعت، تاکیدی بر لزوم توجه به ابعاد و گسترههای تئاتر کاربردی است تا قابلیتها و ظرفیتهای آن بیش از پیش و به شکلی دقیقترمعرفی شود. اگرچه این امر نیازمند بررسیهایی موشکافانه و علمی است اما در این فرصت تلاش داریم تا از خلال نظرات بعضی از دست اندرکاران با چند و چون فعالیت در زمینه نمایشهای کاربردی در کشور بیشتر آشنا شویم.
نقطه اول؛ نشانهگذاری تئاتر کاربردی
اختصاص دادن بخشی ویژه با تعریف تئاتر کاربردی در بزرگترین رویداد تئاتری ایران چگونه اتفاق افتاده و اهمیت آن در چیست؟ این پرسشی است که ابتدا باحمید پورآذری دبیر بخش خارج از صحنه سی و ششمین جشنواره بین المللی تئاترفجر در میان گذاشتیم. پور آذری دلیل اصلی اختصاص یک بخش به تئاتر کاربردی در این دوره از جشنواره را تلاشها و اقدامات ارزشمند گروهی از هنرمندان میداند که در سالهای گذشته با وجود محدودیتها درامکانات، تجربههایی در این زمینه را رقم زدهاند و توانستهاند چراغ تئاتر کاربردی را در ایران روشن نگهدارند. به گفته او؛ همین پایمردی این گروه از هنرمندان است که موجب شده تا امروز روند رو به گسترشی در تجربه تئاتر کاربردی را شاهد باشیم، تا جایی که امروز امکان نشانهگذاری و رسمیت بخشیدن به این گونه از هنر نمایش محقق شود.
هاجر عتیقی که با اثر «آنکه گفت آری، آنکه گفت نه» در این بخش از جشنواره حضور دارد، میگوید: اختصاص دستهبندی ویژه به تئاتر کاربردی در این دوره برای آن دسته از هنرمندان تئاتر که در تلاش هستند تا دراین زمینه فعالیت حرفهای و مستمر داشته باشند و به ویژه برای گروههایی چون ما که از استانهای دیگر در جشنواره حضور داریم قطعاً بسیار مثبت است.
میثم کرمی که در جایگاه کارگردان نمایش «نادیدنی» در این بخش حضور دارد، اضافه شدن این بخش به جشنواره را باعث خرسندی میداند و میگوید: این یک جریان فوق ناتورالیستی در جشنواره است یعنی حضور واقعی کاراکترهایی که من نویسنده باید راجع به آن مطالعه و تحقیق کنم و دربارهشان بنویسم.
توماج دانشبهزادی که با اثر «خط باریک قرمز» به جشنواره آمده، بخش کاربردی را مهمترین دست آورد جشنواره امسال عنوان میکند. او معتقد است؛ فارغ از شعفها و شعارهای توخالی این روزهای تاتر، این بخش به ذات و به خود پدیده تئاتر وفادار مانده است.دانش بهزادی دلیل این اتفاق خوب را توجه دبیر این بخش یعنی حمید پورآذری میداند؛کسی که به گفته این کارگردان تئاتر به خوبی با این مقوله آشناست.
ظرفیتهای تئاتر کاربردی
- آنچه را که میتوان از اصلیترین ظرفیتهای تئاتر کاربردی دانست، در این مجال مختصر میشود در دو محور اصلی خلاصه کرد؛ یکی نقش آفرینی بی واسطه افراد آسیب دیده و دیگر نحوه ارتباط و تاثیرگذاری با مخاطب. به نظر میآید این دو وجه از ظرفیتهای تئاتر کاربردی بیش از سایر گونههای نمایش وابسته به یکدیگر است و به آسانی نمیشود تفکیکی میان آنها قائل شد.
میثم کرمی معتقد است؛ حضور خود واقعی آسیبدیدگان اجتماعی یک ویژگی بینظیر به این شکل از هنر نمایش میبخشد. این کارگردان تئاتر میگوید: اطمینان دارم، اینکه مخاطب میتواند بدون واسطه این حضور را لمس کند و نیاز نیست که یک بازیگر بخواهد موقعیت این دسته از شهروندان را برای او بازنمایی کند به عمیقتر شدن ارتباط مخاطب و اثر خواهد انجامید. در حالی که ما در هنر نمایش به طور عمومی در صدد هستیم تا مخاطب را با اثر درگیر کنیم، نمایش کاربردی از این جهت قابلیتهای مضاعفی دارد و به نوعی با مخاطب ارتباط برقرار میکند که برای همیشه این ارتباط را در ذهن خواهد داشت. اعتقاد دارم تئاتر کاربردی در زمینه ارتباط با مخاطب ظرفیتی حداکثری و ایده آلی دارد.
سپیده حجامی نیز در همین ارتباط میگوید: به جرأت میتوان گفت تئاتر کاربردی یکی از مؤثرترین گونههای تئاتر است. اینکه ما فاکتورهایی در اختیار مردم قرار دهیم تا مهارتهای جدیدی برای زندگی کسب کنند، یک ایده آل منحصر بفرد به حساب میآید، تئاتر کاربردی جامعه را درمانگری میکند تا اشکال بهتری از روابط در جامعه شکل گیرد.
دانشبهزادی علاوه بر این که بر ظرفیتهای آموزشی تئاتر کاربردی تاکید دارد، قابلیتهای پیشگیرانه این هنر را هم قابل توجه عنوان میکند. به نظر او تئاتر کاربردی جدای از اینکه یکی از مهمترین ابزارهای آموزشی برای بالابردن مهارتهای اجتماعی است، میتواند نقش بسیار موثری در کاهش آسیبهای اجتماعی هم ایفا کند.
کارآمدی تئاتر کاربردی واقعیت دارد؟
برای مخاطبی که اظهار نظرها درباره میزان تاثیرگذاری تئاتر کاربردی را میشنود، شاید این پرسش ایجاد شود که کارآمدی تئاتر کاربردی تا چه اندازه به واقعیت نزدیک است. آیا حقیقتاً این شکل از نمایش در مسیر کاهش آسیبهای اجتماعی نتایجی معجزه آسا به دنبال دارد؟ شاید شفافترین پاسخ به این پرسشها را بتوان باز هم از زبان دستاندرکاران و فعالان تئاتر کاربردی شنید.
هاجر عتیقی در بیان تاثیرگذاریهای شگفت تئاتر کاربردی میگوید: به عنوان نمونه باید به مددجویی که نقش اول نمایش «آنکه گفت آری، آنکه گفت نه» را بر عهده دارد اشاره کنم. او مبتلا به اسکیزوفرنی است و پیش از درگیر شدن در تئاتر رفتارهای بسیار خشونتآمیزی داشت اما به محض اینکه تئاتر را با من شروع کرد این رفتارها خیلی کاهش پیدا کرد و در شرایطی که تنها برای دومین بار به صحنه میرفت میدیدیم که او به طور کل آدم دیگری شده و اصلاً انگار نه انگار که مریض است.
این کارگردان تئاتر خاطرنشان میکند: بخشی از تاثیرات تئاتر کاربردی بر این گروه از جامعه را باید از نزدیک در رفتار آنها ببینید. خانوادههای این افراد چون این نزدیکی را دارند شاید بیشتر متوجه تغییر در رفتارها هستند. این تاثیرات بیشتر در رفتارها است که قابل مشاهده است ولی به طور کلی در اجتماعیتر شدن و قدرت بیان بالاتر این افراد نمود پیدا میکند.
میثم کرمی کارگردان نمایش کاربردی «ان ای» در همین ارتباط میگوید: یکی از مثالهای بارز تاثیرات این گونه از نمایش را در میان دوستان و همراهان من در این نمایش میتوان مشاهده کرد. این دوستان مجموعهای از معتادان هستند که به تازگی وارد انجمن معتادان گمنام شدهاند. اعضای این انجمن یک قانون بین خودشان دارند که هر شب در جلسات انجمن شرکت کنند تا بتوانند با اعضای دیگر درد دل کنند و به اصطلاح پاک بودنشان از اعتیاد را اعلام کنند. اما از زمانی که کار تمرین این نمایش شروع شده دیگر نیازی به حضور در آن جلسات احساس نمیکنند چرا که تأثیر حضور در جلسات تمرین نمایش را معادل با همان جلسات درمانی انجمن میدانند.
این کارگردان تئاتر در همین ارتباط میافزاید: بخش مهمی از تاثیرات تئاتر کاربردی هم در هنگام اجرای نمایش اتفاق میافتد. افرادی که از آنها صحبت میکنم در جلسات انجمن در میان افرادی از جنس خودشان قرار میگیرند و با آنهاست که درد دل میکنند و ارتباط میگیرند، اما در زمان اجرا در کنار مخاطبینی هستند که شاید به طور مستقیم درگیر با چنین مقولههایی نباشند و این اتفاق تازهای برای آنها است. اینکه افراد عام پای درد دلهای آنها مینشینند این حس را به آنها میدهد که دوباره در جامعه پذیرفته شدهاند و این اتفاقی واقعاً تأثیرگذار است.
ملاحظاتی در مسیر توسعه تئاتر کاربردی
بدیهی است که برای هر قالب و گونه هنری اقتضائات و ملاحظات خاصی را در مسیر بهرهوری مناسبتر باید در نظر گرفت. به ویژه هدفگذاریهای خاصی که اشکالی چون هنر کاربردی در ذات خود دنبال میکند، بر ضرورت چنین ملاحظاتی تاکید دارد. اما در یک نگاه اجمالی مسیر توسعه این شکل از هنر نمایش را چگونه میتوان ترسیم کرد؟
توماج دانشبهزادی معتقد است؛ دولت باید با ایجاد مرکز تاتر کاربردی و بودجه مناسب، هر چه سریعتر برای گسترش این امر حیاتی بکوشد. او نقش دولت در مقولههای آموزش راستین را بسیار کم و ناچیز میداند و میگوید: بودجه فرهنگی کشور در مسیر درستی هزینه نمیشود و ادامه این مسیر چه بخواهیم چه نخواهیم ارمغانی جز ویرانی فرهنگی نخواهد داشت.
بابک حجری کارگردان نمایش «نادیدنی» هم اعتقاد دارد توسعه تئاتر کاربردی بیش از هر چیز در مسیر حمایت و فرهنگسازی امکان پذیر خواهد بود.
از نقطهنظر سپیده حجامی کارگردان نمایش «سلبریتی های گمنام» حضور بخشی بنام تئاتر کاربردی در جشنوارهها هم نباید نقشی تزئینی یا حضوری باری به هر جهت باشد. او معتقد است که مسئولین جشنواره و مرکز هنرهای نمایشی باید به تئاتر کاربردی که به لحاظ معنوی نتایج بسیار ارزشمندی در پی دارد بهای لازم را بدهند. این هنرمند اذعان دارد که توسعه تئاتر کاربردی منوط به تفهیم و تعریف درست تئاتر کاربردی به نهادها و مجموعههای مرتبط، و ایجاد ظرفیت برای حمایت از گروههای فعال در این عرصه است. این کارگردان تئاتر با اعتقاد به اینکه ایجاد زمینههای مناسب برای اجرای آثار کاربردی هم مقوله مهمی است که باید مورد توجه مسولین امر قرار بگیرد، میگوید:هنوز بسیاری از مجموعههای مرتبط آگاهی درستی از مقوله تئاتر کاربردی ندارند و باید بعد از ارائه تعریف درست و صدور دستورالعمل،این مقوله به شکل قانون تبیین شود و این همان خصلتی است که در نفس تئاتر کاربردی هم وجود دارد و در این گونه تئاتری مدلهای مختلف رفتاری را تبدیل به قانون میکنیم.
میثم کرمی در ترسیم بخشی از مسیر توسعه تئاتر کاربردی میگوید: ارتباط تنگاتنگ مرکز هنرهای نمایشی و ارگانهایی که مرتبط با این آسیبهای اجتماعی هستند میتواند به گسترش این هنر استمرار ببخشد. از نظر این هنرمند تئاتر کاربردی بیش از تمام ابزارهای دیگر میتواند در کاهش آسیبهای اجتماعی نقش بازی کند و تداوم ارتباط ارگانهای ذیربط با یکدیگر شرط اصلی توسعه این هنر است.
و بالاخره حمید پورآذری دبیر بخش خارج از صحنه سی و ششمین جشنواره بین المللی تئاترفجر با اذعان به ضرورت برنامهریزیهای جدیتر با هدف توسعه تئاتر کاربردی، این برنامهریزیها را منوط به ارزیابی دقیقتر از ماحصل حضور این بخش در جشنواره و شناسایی دقیقتر ظرفیتها و قابلیتهای این هنر میداند. پورآذری جمعبندی و ارزیابی ظرفیتهای موجود در تئاتر کاربردی را ضرورتی میداند که قادر خواهد بود تا مسیر روشنتری از توسعه تئاتر کاربردی را پیش روی ما بگذارد.