مجالس شبیه‌خوانی هرشب بر پایه یکی از الگوهای شاخص تعزیه اجرا می شود

احمد عزیزی هنرمند عرصه تعزیه و  فرزند یکی از پیشکسوتان شناخته شده تعزیه پایتخت، معین‌البکایی مجالس شبیه‌خوانی در نهمین دوره تئاتر صاحبدلان را بر عهده دارد که طی 10 شب با اجرای گروه تعزیه حضرت سیدالشهداء به سرپرستی او از 10 شهریور بعد از اذان مغرب به افق تهران در محوطه مجموعه تئاتر شهر میزبان علاقه مندان به تعزیه و شبیه خوانی خواهد بود. به گفته این هنرمند مجالسی که در این دوره از تئاتر صاحبدلان اجرا می شود، برگرفته از یکی از الگوهای شاخص تعزیه ایران موسوم به «زمینه کاشی ها» است. ایران تئاتر به بهانه اجراهای این گروه در تئاتر صاحبدلان گفت‌وگویی با این هنرمند صورت داده که در ادامه می خوانید.

ابتدا در مورد فعالیت های گروه تعزیه تحت سرپرستی تان بفرمایید.

در زمینه موسیقی از سال 1360 فعالیتم را در دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به صورت استخدام دولتی آغاز کردم و نزدیک به 36 سال است که در این زمینه به ویژه در گروه کر فعالیت دارم. در حال حاضر دارای مدرک درجه دو هنری در رشته موسیقی و درجه یک هنری در رشته تعزیه هستم. گروه تعزیه حضرت سیدالشهداء که سرپرستی آن را بر عهده دارم متشکل از تعدادی از شبیه خوانان حرفه ای کشور است که افتخار دارم  در خدمتشان هستم . این گروه در سال 1370 تاسیس شده و از آن سال تا امروز اجراهای زیادی در جشنواره ها و سوگواره ها از جمله جشنواره آیینی سنتی، تئاتر صاحبدلان، همچنین اجراهایی را در  فرهنگسراهای شهرداری تهران داشته ایم. این گروه در شهرهای دیگر کشور هم از جمله کرمان، اصفهان، تفرش و قم هم برای اجرا دعوت شده است. پدرم استاد تقی عزیزی از پیشکسوتان بزرگ شبیه خوانی بودند و از کودکی با بچه خوانی و علی اکبرخوانی وارد تعزیه شدم و در حال حاضر هم سرپرست  گروه تعزیه حضرت سیدالشهداء هستم و هم در این گروه شهادت خوانی می کنم. البته به صورت انفرادی هم گروه هایی از من برای اجرا دعوت می کنند، اما شاخص اجراهایم برنامه هایی است که خود مسئولیت برگزاری آن ها را بر عهده دارم. تشکر می کنم از دکتر صالحی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، آقای حسینی معاون هنری، همچنین آقای شهرام کرمی که همیشه نگرش خوبی به فعالیت ها در این عرصه داشته اند. همچنین از آقای فتحعلی بیگی ریاست انجمن تعزیه ایران تشکر می کنم که عنایت خاصی به اجرای تعزیه در رویدادهای تئاتری داشته اند و همیشه حامی هنر تعزیه بوده اند. در سایه این حمایت ها بوده که نسخی که دست نخورده  یا کمتر مورد رجوع بوده، اجرا و در دفاتر اداره کل هنرهای نمایشی به عنوان گنجینه ثبت شدند. امسال هم سعادت پیدا کردم که 10 شب با گروهم در محوطه تئاتر شهر روی سکوی تعزیه برویم و اجرای تعزیه عاشورایی داشته باشیم.  به عنوان یک تعزیه خوان کوچک از آقای محمود فرهنگ هم قدردانی ویژه ای دارم که معلومات و تجربیات بالایی در زمینه نمایش و تئاتر دینی دارند.  همچنین باید از آقای پیمان شریعتی هم به خاطر حمایت ها و زحماتی که برای ما تعزیه خوان ها کشیده اند تشکر کنم.

در این دوره از تئاتر صاحبدلان چه مجالسی را اجرا خواهید کرد؟

چون ما افتخارمان این است که حضرت امام رضا(ع) و شاهچراغ که برادران امام رضا هستند مزارشان در ایران است، شب اول تعزیه شاهچراغ را که یک تعزیه حماسی است اجرا می کنیم. در شب دوم تعزیه وهب نصرانی که مسلمان می شود و در رکاب امام حسین(ع) می جنگد و به شهادت می رسد، ارائه می شود که این مجلس با تعزیه طفلان زینب(س) ادغام شده است. در شب سوم تعزیه شهادت حضرت مسلم را که نایب امام حسین(ع) بوده و برای بیعت گرفتن برای امام حسن(ع) به کوفه می آید و به شهادت می رسد اجرا می کنیم. شب چهارم تعزیه دوطفلان مسلم و شب پنجم نیز تعزیه شهادت حر ریاحی را که ابتدا راه امام حسین(ع)  را می بندد و سپس پی به حقانیت امام می برد و در رکاب ایشان با یارانش به شهادت می رسد اجرا می کنیم. در شب ششم تعزیه شهادت حضرت علی اکبر(ع) و شب هفتم هم تعزیه حضرت قاسم(ع) را خواهیم  داشت. شب هشتم که شب تاسوعا است، تعزیه علمدار کربلا حضرت ابوالفضل(ع)  و شب نهم که عاشورای حسینی است تعزیه شهادت و شجاعت آقا امام حسین (ع) را اجرا می کنیم. شب دهم هم تعزیه وفات امام حسین(ع)  و آوردن اهل بیت امام به بازار شام و وفات حضرت رقیه(ع)  اجرا خواهد شد.

این مجالس بر اساس چه نسخه هایی شکل گرفته اند؟

 نسخه هایی که اجرا می کنیم اصطلاحاً نسخه های «زمینه کاشی ها» نامیده می شود. یکی از الگوهای شاخص تعزیه ایران نسخ تعزیه ای است که با عنوان  زمینه کاشی ها شناخته می شود و ما  مجالس یاد شده را بر اساس این نسخه ها اجرا می کنیم. از قدیم الایام شبیه خوانانی که در تهران به صورت حرفه ای در زمینه تعزیه فعالیت می کردند و در دیگر شهرهای کشور هم اجرا داشتند این نسخ را اجرا می کردند. این نسخه ها نوشته «میرعزا» و «میرغم» کاشی است. بر مبنای اشعاری که این دو بزرگوار این نسخه ها را نوشته اند، موسیقی ای نوشته شده که با وزن این اشعار هماهنگ باشد و تقریباً از همه دستگاه ها و آوازها که شامل هفت دستگاه و پنج آواز ایرانی است در اغلب این تعزیه ها استفاده شده، مگر گوشه ها یا ردیف هایی که به واسطه ریتم تند و شاد قابل استفاده در تعزیه ها نباشند. تعزیه در واقع از سه هنر یعنی نمایش، موسیقی و ادبیات منظوم تشکیل شده و به همین دلیل جاذبه زیادی برای مخاطبینش دارد. روح اللله خالقی در کتاب «سرگذشت موسیقی» نوشته که ؛ «ما ردیف های ایرانی را مدیون شبیه خوان ها هستیم و قبل از اینکه نت نویسی توسط کلنل علینقی خان وزیری  به ایران وارد شود شبیه خوان ها بودند که سینه به سینه این ردیف ها را حفظ کردند و تحویل ما دادند.» تعزیه به واسطه بهره بردن از این هنرها مخاطبین زیادی دارد و علاوه بر این هنری مذهبی است که مردم ما به دلیل مسلمان بودن و عشق و علاقه شان به  ائمه اطهار به این هنر توجه زیادی نشان می دهند؛ علی الخصوص در ماه محرم و صفر که تعزیه های عاشورایی اجرا می شود با شوق خاصی به تماشای تعزیه می آیند. همینجا لازم می دانم به معجزاتی که در تعزیه ها رخ می دهد هم اشاره کنم. مردمی که با خلوص نیت به تماشای تعزیه می نشینند به شکل های مختلف از اجر معنوی هم برخوردار می شوند. به نوبه خودم که از زمان کودکی در تعزیه ها حضور داشته ام و تعزیه خوانی کرده ام شاهد بسیاری از این معجزات بوده ام؛ از جمله شفا گرفتن دختر مبتلا به سرطان، باروری زنی که خدا به او بچه نمی داده و  مادری که فرزند مفقود خود را پیدا کرده است. شخصاً هم که از زمان کودکی افتخار ذاکری را داشته ام  بسیاری از خواسته های قلبی ام با توسل به ائمه برآورده شده و امیدوارم این سعادت را تا  پایان عمر داشته باشم که ذاکر امام حسین(ع) باشم.

آیا نسخه هایی با این درجه از اصالت به آسانی در دسترس گروه های تعزیه هست؟

به تعبیری به تعداد 365 روز سال نسخه ها و مجالسی نوشته شده است که با مراجعه به نسخه نویسان در دسترس گروه های تعزیه است. این نسخه ها شامل مجالس عاشورایی و مجالس غریب است. تعزیه ایوب پیغمبر، تعزیه جنگ بدر، تعزیه مالک اشتر، تعزیه بعثت پیامیر(ص)، تعزیه حضرت یوسف از جمله مجالس غریب است که می توان در تمام ایام سال و در مناسبت های مختلف اجرا کرد. توصیه من این است که گروه ها نسخه های تعزیه را از استادان سرشناس و معتبر تهیه کنند و در اجرای تعزیه ها هم از مشورت این استادات بهره مند شوند تا اصالت های هنر تعزیه را بتوانیم حفظ کنیم.

با توجه به پیشینه فعالیت خانوادگی تان در این عرصه، تهران در تعزیه خوانی چه جایگاه و مرتبه ای دارد؟   

در تهران به ویژه  از دوره ای که پایتخت کشور شده به هنر تعزیه بال و پر بیشتری داده شده و تعزیه خوانان برجسته ای در تهران پرورش یافته اند. شاید بتوان گفت جمعی از بهترین تعزیه خوانان ایران در تهران جمع بوده اند؛ در واقع تهران یکی از جلوه گاه های فعالیت  حرفه ای در زمینه تعزیه بوده؛  هر چند موقعیت شهرهایی چون قزوین، رشت، اراک، قم، تفرش، مشهد و اصفهان را نیز در ارتباط با این هنر نباید نادیده گرفت. البته در تمامی شهرها و استان های کشور تعزیه توسط  گروه های محلی و با استفاده از نسخ و زمینه های مختص خودشان اجرا می شود.  

در مورد اجراهای تعزیه در این سال ها چه ارزیابی و نقطه نظری دارید؟

بعد از ثبت جهانی تعزیه در یونسکو مسئولین قول دادند که مکان هایی در شهرهای بزرگ ایران و الگو گرفته از تکیه دولت ساخته شود تا امکان اجراهای فاخر تعزیه فراهم شود. هر چقدر امکانات بیشتری در این ارتباط داشته باشیم می توانیم اجراهای بهتر و عظیم تری از این هنر ارائه دهیم. هنر تعزیه را به همین دلیل شبیه خوانی می گویند که در حقیقت فضای روایت و وقایع را بازسازی می کند. در خوانسار مکانی هست به نام «قود جان» که المپیک تعزیه با حضور بهترین تعزیه خوان های کشور در آنجا اجرا می شود و بیش از بیست هزار نفر گنجایش دارد و شاید یکی از معدود فضاهایی است که امکان اجراهای عظیم و مفصل تعزیه را به ما می دهد. هرچه امکانات ما بیشتر باشد می توانیم اجراهای بهتری داشته باشیم و روایت های تعزیه را به شکل بهتری برای مخاطب به تصویر بکشیم. هر چقدر بتوانیم مجالس تعزیه را پرمحتواتر  و فاخرتر برگزار کنیم بر شکوه و عظمت این هنر افزوده خواهد شد.

گویا چند سالی است انجمن تعزیه هم در ارتباط با تعزیه و هنرمندان این عرصه فعالیت هایی صورت داده است؟

ریاست هیات مدیره انجمن تعزیه ایران را آقای فتحعلی بیگی بر عهده دارد و بنده هم از اعضای هیات مدیره این انجمن هستم.  این مرکز تا کنون در راستای حقوق صنفی هنرمندان تعزیه اقداماتی از جمله بیمه تامین اجتماعی و درمانی، تثبیت هویت هنرمندان شبیه خوان از طریق عضویت در این انجمن، همچنین مستمری پیشکسوتان هنر تعزیه را صورت داده است. ساماندهی نسخ و پژوهش در عرصه تعزیه و شناسایی آسیب هایی که متوجه این هنر است، از دیگر فعالیت هایی است که این انجمن در این سال ها صورت داده است.

در میان خواسته ها و مطالباتی که در زمینه هنر تعزیه مطرح است، کدام خواسته را در اولویت می دانید؟

خواهشم  از مسئولین امر این است که مکانی با عنوان خانه تعزیه در اختیار فعالان این عرصه قرار داده شود که هم فضایی ثابت برای اجراهای تعزیه در اختیار داشته باشیم و بتوانیم برنامه هایی را ترتیب دهیم تا گروه های مختلف تعزیه در سراسر کشور بتوانند بر اساس یک جدول زمانی مشخص به اجرای تعزیه در این مرکز بپردازند. چنین اقدامی می تواند گوناگونی های این هنر را به ما یادآوری کند و علاوه بر این امکان تبادل تجربیات میان گروه های تئاتر تعزیه را فراهم کند. یکی دیگر از کارکردهای شاخص این مرکز می تواند ایجاد کارگاه های آموزشی باشد تا نسل های جدید علاقه مند به تعزیه بتوانند از محضر اساتید این هنر بهره مند شوند.