ضرورت بازآفرینی اساطیر ایران زمین به‌شدت احساس می‌شود

فرهنگ و ادبیات ایران چه از لحاظ قدمت و اصالت و چه از نظر غنا و زیبا‌یی‌، از ماندگارترین و اثرگذارترین الگوهای تاریخی است.

ما وارث فرهنگی هستیم مملو از تجربیات، دانش‎ها، آزمایش‎ها و فراز و نشیب‌ها که در صورت بهره‎گیری مناسب و نیز همسو شدن با ارزش‎ها و نیازهای امروزی، می‎تواند به عنوان پشتوانه‎ای مطمئن در مسیر پیشرفت و توسعه اجتماعی مدنظر قرار گیرد.

تولید و پخش برنامه «شب قصه» از شبکه جهانی جام‌جم که با تجمیع هنرهای مختلف ایرانی، تلاش دارد به معرفی گوشه‎هایی از این فرهنگ غنی بپردازد، بهانه‌ای شد تا با دکتر عطالله کوپال، چهره سرشناس هنر تئاتر و ادبیات کشور که مسئولیت انتخاب و خوانش قصه‎های این برنامه را بر عهده دارد، در خصوص نقش و جایگاه فرهنگ و ادبیات ایران، ظرفیت ها و قابلیت‎های مطرح در آن، در عرصه نمایش و نیز علت نبود توجه کافی و وافی به این مقوله، گفت‌وگو کنیم:

از نظر شما آیا جای فرهنگ و ادبیات کهن ایرانی در عصر حاضر خالی است؟ و آیا نیاز به توجه به آن احساس می شود؟

پیشاپیش باید گفت که ادبیات کهن، هرگز به لحاظ تاریخی، کهنسال و سالخورده نمی‎شود. همیشه زنده است و نباید عمر آن را پایان یافته بدانیم. مثلاً آیا می توانیم بپنداریم که اسطوره‎های یونان باستان، با همه‎ی قدمتشان کهنه شده‎اند؟ هنوز هم فیلمسازان هالیوود به سراغ آنها می‎روند و با بهره‎گیری از آنها فیلم، سریال و آثار انیمیشن می سازند. در کشورهایی مثل ژاپن و کره جنوبی به راحتی می‎توان میزان بهره‎گیری از افسانه‎ها، قصه‎ها، داستان‎های فلکلوریک و روایت‎های تاریخی را به عنوان دست مایه‎هایی برای بازآفرینی فیلم‎ها و سریال‎ها مشاهده کرد. گوشه‎ای از این اقتباس‎های هنریِ ژاپنی، کُره‎ای، گاه از شبکه‎های گوناگون سیما نیز به نمایش درمی‎آیند. بنابراین طرح این موضوع که ادبیات کهن، به عمق تاریخ پیوسته و فراموش شده، پشت‎کردن به ارزش‎ها و داشته‎های کهن است.

متاسفانه کودکان و نوجوانان ما آنقدر روایت‎ها و داستان‎های غیر ایرانی دیده‎اند که گاهی متوجه می‎شویم که حتی اسم شهرهای کشور ژاپن را هم می‎دانند؛ اما وقتی در مورد اسطوره‎ها و افسانه‎های ایرانی از آنها پرس و جو می‎کنیم، چه بسا نمی‎توانند دقیقه‎ای درباره‎ی آنها صحبت کنند و برخی حتی اسم‎شان را هم نشنیده‎اند. این در حالی است که ما یکی از هفت سرزمین کهنِ اسطوره ‏ساز در جهان باستان هستیم، و صاحب کهن‏‌ترین افسانه‎های جهان بوده‌‏ایم. به گمان من جای خالی این قصه‎ها و اسطوره‎ها در زندگی امروز احساس می‌شود و ضروری است که به سراغِ این داستان‎ها برویم و آنها را با شکل‎های مختلف بازآفرینی کنیم.

برنامه‎ی شب قصه در شبکه‎جام‎جم، به سوی افسانه‎های کهن و ادبیات زیبای فارسی رفته است و تقریباً به مدت ششصد دقیقه، داستان‎های گوناگون شاهنامه‎ی فردوسی، پنج گنج نظامی گنجه‎ای، منطق الطیر عطار نیشابوری و مثنوی معنوی مولانا را به صورت هفتگی برای مشتاقان ادبیات فارسی و هنر ایرانی ارائه کرده است.

این تاکید بر بازگشت به گذشته‎ فرهنگی و ادبی و بازآفرینی افسانه‎ها، روایت‎ها و داستان‎های به جامانده از ایّام کهن برای چیست؟ چرا توجه به گذشته مهم است؟

اهمیت داستان‎های کهن در این است که هر یک از این روایت‎ها، از یک سو انباشته از پندر و اندرز و حکمت هستند و از سوی دیگر این آثار، منبع ارزشمندی برای درک تخیل زیبایی‎شناسانه‎ نسل‎های کهن و آشنایی با شگردهای داستان‎پردازیِ گذشتگان به شمار می‎آیند. هیچ یک از ادیبان و متفکران ایرانی، قلم خود را برای سرودن شعر یا روایت قصه‎ای، به حرکت در نیاورده‎اند، مگر با هدف ایجاد تنبّه و عبرت و ایجاد دگرگونی و بهبود در روشِ زندگیِ مخاطبان. این درون مایه‎ مهم آثار گذشتگان است. بنابراین آشنایی با این قصه‎ها و بازخوانی آن‌ها، ما را با دستاوردهای گران‌بهای فکریِ سرزمین خودمان آشنا می‎کند و زمینه را برای مباهات ملی به میراث معنوی و تاریخی خودمان فراهم می‎سازد

نسل جوان در هر سرزمینی اگر دچار گسست معنوی و فرهنگی نسبت به داشته‎ها و دانسته‎های نسل‎های پیشین بشود، هویت خود را از دست می دهد. از دست رفتن هویت، از خودبیگانگی را پدید می آورد و موجب گرایش به فرهنگ‎های بیگانه می‎شود.

ما به شهروندانی نیاز داریم که به فرهنگ پیشین این سرزمین ببالند و به آن افتخار کنند. اگر این فرهنگ را نشناسند چگونه توقع داشته باشیم که آن را بفهمند و به آن ببالند؟ باید زمینه‎ای را فراهم کرد تا ادبیات فارسی، قصه‎های عامه و روایت‎های فولکلوریک برای مردم بازخوانی شود. تمام کشورهای جهان درباره ادبیات کلاسیک خود برنامه می‎سازند. داستان‎های کهن را بازآفرینی می‎کنند و داستان‎های جدیدی از دل آن بیرون می‎آورند.

در کشورهای دیگر که شبکه‎های تلویزیونی خصوصی است کسی چنین برنامه‎هایی را به آنها سفارش نمی‎دهد. آنها خود، انگیزه تولید آثار اقتباسی از اسطوره‎ها و ادبیات را دارند. صدا و سیمای ما نیز باید در کنار انواع برنامه های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، سرگرم کننده و ... بیش از پیش به فرهنگ و ادب فارسی توجه کند.

تلاش بنده و دست‎اندرکاران برنامه‎ شب‎قصه این بود که مخاطب ایرانی را به این باور برسانیم که فرهنگ سترگ گذشته‎ ما دارای ارزش‎های والایی بوده است و نباید فکر کنیم نویسندگان بزرگ و قصه‎های مشهور، فقط در سایر کشورها شکل گرفته اند. این در حالی است که برخی گمان می کنند برای شنیدن و یافتن قصه باید به سراغ هالیوود، ژاپن یا کره جنوبی رفت.

برپایه همین تفکر، تهیه‎کننده‎ی برنامه، آقای امیرحسن محمودی‎فر تلاش کرد در کنار روایتِ قصه‎های ادب فارسی، مجموعه‎ای از هنرهای ایرانی شامل نگارگری، خوشنویسی، موسیقی زنده و معماری سنتی ایرانی را به تصویر درآورد. از این گذشته باید توجه داشت که اشعار فارسی، سنن قرائت خاصی دارند و از همه مهم‎تر اینکه منظومه‎های داستانی، باید با حسّ و حال و هوای نمایشی خوانده شوند و بر این راستا باید از فن بیان و هنر تئاتر بهره برد. بنابراین با تلفیق همه‎ی این هنرها در چهارچوب هر برنامه،  توضیح ضرب المثل‎های فارسی، شرح واژگان دشوار، شرح شمه‎ای از زندگیِ سراینده‎ی هر قصه نیز در دستور کار قرار گفت و به این صورت، برنامه‎ای آموزنده و سرگرم کننده تولید شد. امید است چنین برنامه‎هایی بیش از پیش در صدا و سیما تولید شود و ادبِ گران‎سنگ پارسی، هر روز میهمان خانه‎ ایرانیان باشد.

همان‎طور که عنوان کردید برخی از هنرمندان، به ویژه در تئاتر، بیش از فرهنگ غنی ایرانی، بر آثار هنرمندان سایر کشورها متمرکز می‌شوند و تمایل به بازآفرینی و خلق اثر از دل آن‌ها دارند، علت را در چه می‎بینید؟

قبل از هر چیز باید بگویم که در تاریخ ادبیات نمایشی دستاوردهای نویسندگان بزرگ، مختص یک کشورِ خاص نیست و به همه‎ ملت‎ها و کشورها تعلق دارد. در ادبیات نمایشی، شکسپیر دیگر انگلیسی نیست، جهانی است. چخوف روس نیست، متعلق به همه‎ هنردوستان جهان است. اگر از این حیث بنگریم به صحنه بردن آثار چنین هنرمندانی فی‎نفسه کار ناپسندی محسوب نمی‌شود.

اما نکته مهم اینجاست که چخوف، شکسپیر، ایبسن و دیگر استادان نمایشنامه‎نویسی جهان، همگی به فرهنگ گذشته‎ خود توجه داشته‎اند و به گونه‎ای در آثار خود، آن‌ها را احیا کرده‎اند. اضافه کنم که توجه به میراث معنوی گذشتگان در تولیدات انیمیشن بسیار چشمگیرتر است. مثلاً در تمام آثار انیمیشن «هایائو میازاکی» کارگردان مشهور ژاپنی، جلوه‎های زیبا و عمیق از فرهنگ و سنت‎های ژاپن را می‎توان مشاهده کرد. بی گمان ما هم در این خصوص، باید در عرصه‎ی تئاتر، سینما و انیمیشن سرمایه‎گذاری کنیم.

اگرچه گاهی علت عدم تمایل به آثار اقتباسی، وابسته به سلیقه و نگرش‎های ذهنی هنرمند است (که البته باید به آن احترام گذاشت)‎، اما دلیل اصلیِ دوری‎گزیدن از آثار اقتباسیِ فاخر، نبود سرمایه‎گذار و حامی است.

در حال حاضر با توجه به شکل ساز و کار اقتصاد در هنرِ ایران، میزان سرمایه‎گذاری دولت در این امور، اهتمام ویژه می‎طلبد. سازمان‎های فرهنگی و هنری و دستگاه‎های مرتبط، برای احیای دستاوردهای کهن ادبی و هنری، هم باید داوطلب سرمایه‎گذاری شوند و هم باید حمایت معنوی کنند، تا هنرمندی که به این عرصه پا می گذارد و خلقِ ایده می‎کند، زحمتش به هدر نرود.

و حرف آخر

آرزو دارم دامنه‎ی تولید برنامه‎های مرتبط با فرهنگ و ادبیات کهن ایرانی به اندازه ای گسترش یابد که عموم مردم و به ویژه کودکان و نوجوانان از این قصه ها و روایت ها بهره‎مند گردند و دریابند که ما هم مردمی بوده‎ایم و مردمی هستیم.

شایسته است بر این راستا، برنامه‎های متنوع دیگری هم ساخته شود و ادبیات فارسی در همه‎ی رسانه‎ها و در انواع هنرها، به سنگ بنای خلاقیت و ارائه‎ی اندیشه‎های نو بدل گردد و از آن در تولید انیمیشن، بازی و برنامه‎های آموزشی نیز استفاده شود.

گفتگو از: علی رحیمی