گفتگو با داور بخش مجالس و تعزیه بیستمین جشنواره نمایشهای آیینی و سنتی
از آیینهای غنیایرانی بهرهبرداری نکردهایم
نوآوریهای غیر اصولی در تعریف جشنواره آیینی جای نمیگیرد
ایران تئاتر: سید عظیم موسوی به درستی معتقد است ما از غنیبودن آیینهای ایرانی بهرهبرداری نکردهایم. البته این عدم بهرهبرداری به خاطر این نیست که دوست نداشتیم، بلکه اینطور میشود گفت که شناخت نداشتیم. در حال حاضر مراکز آکادمیک تئاتری، تنها به واحدهای محدودی از نمایش ایرانی میپردازند. بنابراین، مشکل از آموزش ما شروع میشود.
سید عظیم موسوی متولد 1338 و از 16 سالگی کار تئاتر را شروع کرده است. او پیش از انقلاب کارمند اداره تئاتر سمنان بود اما بعد از آن به صورت مستقل فعالیت هنریاش را در تهران ادامه میدهد. در ابتدای دهه شصت، «اپرت عاشورا» را ساخته و آنرا در تالار وحدت اجرا میکند. او هم در تئاتر کلاسیک و هم تعزیه کار کرده است و میگوید: روی تعزیه بهعنوان یک آیین کار کردم تا از دل آن، بتوانم یک نمایش ایرانی را تعریف کنم. در کلاسهای آناهیتای اسکویی شرکت میکند و دانشجویی فرهنگسرای نیاوران میشود. در کنار فعالیتهای هنری در حوزه تئاتر پژوهش نیز انجام داده است. پژوهشهایی روی نقلهای موسیقایی سراسر ایران و موسیقی مقامی، نمایشهای تخت حوضی، پردهخوانی، نمایشبازی، نقالی، بازیهای نمایشی و... انجام داده است. در حوزه آیینهای ماه رمضان و عاشورایی و آیینهای نوروزی پژوهش و آنها را در صحنه جهانی نیز اجرا کرده است. در مسکو و لندن اجرا و ... و در جشنواره جاده ابریشم چین با رقصهای ایرانی حضور داشته است. میگوید هنر تعزیه را ده سال پیش به ثبت یونسکو رسانده. همه اینها بخشی از فعالیتهای این هنرمند عرصه تئاتر و بهویژه نمایشهای آیینی و سنتی ایران است که باعث شد، باب گفت و گو را با او باز کنیم. او البته گلایههای زیادی هم دارد از نوع نگاه مدیران بالادستی به این مقوله و معتقد است، عدم آشنایی با فرهنگ و آیینهای غنی اقوام ایرانی، باعث به محاق رفتن این هنر خواهد شد و تلاش تعداد انگشتشمار هنرمندان نمایشهای آیینی و سنتی بهتنهایی برای ماندگاری و شناساندن آن به مخاطب کافی نیست.
معتقدید حفظ آیین و سنتهای ایرانی که درواقع هویت ملی و فرهنگی ما را میسازند از چه جایگاهی برخوردار است و در این میان نقش هنر نمایش چیست و چرا برای حفظ آیینها از هنر نمایش استفاده میشود؟
به طور کلی آیینهای ما جنبه نمایشی دارد و شکل اجرای آن هم حالت نمایش را دارد. اینکه ما از سمبلها و نشانهها چطور بتوانیم استفاده کنیم، بسیار مهم است و توجه به آنها برای کسی که پژوهش میکند، میتواند زمینه را برای دستیابی به یک تئاتر ملی ایرانی فراهم کند. ما در حال حاضر در حوزه تئاتر، وامدار تئاتر اروپایی هستیم. علت اینکه تئاتر جهانی شده، این است که رنگ بومی آن منطقه و کشور را به خود گرفته است. اما ما از این مقوله دور هستیم. شما ببینید! برخی به خاطر حس ناسیونالیستی که دارند، نام ایران را بسیار میبرند ولی وقتی به نمایشهای ایرانی یا به آیینهای ایرانی میرسند، میگویندکه اینها آیینهای نخنما شده و قدیمی هستند.
معتقدم ایران از آیینها و فرهنگهای غنی و مختص مردمانش تشکیل شده است و اگر کسی قرار است پا به عرصه خلق آثار تئاتری بگذارد، باید از آیین و فرهنگ مردم کشور خودش استفاده کند و برای آنها تئاتر بسازد نه برای مردم اروپا و یا کشورهای دیگر. بنابراین باید به زبان مردم خودش و از نمادهای آشناسازی که در فرهنگ ایرانی وجود دارد استفاده کند اما از این آیین و نمادها، کم استفاده میشود.
ایران بهخاطر دارابودن تمدن بسیار بزرگ با قدمت طولانی و آیینهای فراوان که به خاطر وجود اقوام مختلفی است که در ایران زندگی میکنند، میتواند در حوزه خلق آثار تئاتری جریانساز باشد. این در حالی است که بسیاری از کشورها از این نعمت محروم هستند. ببینید! هرکدام از اقوام ایرانی مثل کردها، آذربایجانیها، سیستان و بلوچستان، گیلان و مازندران و... را که بررسی کنیم، آیینها و نمایشهایی مختص به آن منطقه را دارند و حتی ساز و موسیقی محلی دارند که ویژهی همان منطقه است.
می خواهم بگویم که این آیینها بسیار غنی هستند و ما از این غنیبودن بهرهبرداری چندانی نکردهایم. البته این عدم بهرهبرداری به خاطر این نیست که دوست نداشتیم، بلکه اینطور میشود گفت که شناخت نداشتیم و درواقع علت بهرهنبردن از آنها بهخاطر عدم شناخت است. ما در دانشگاهها و مراکز آکادمیک تئاتر باید به فرهنگ ایرانی بپردازیم اما در حال حاضر مراکز علمیِ هنر، تنها به واحدهای محدودی از نمایش ایرانی میپردازند. بنابراین، مشکل از آموزش ما شروع میشود.
من به سوال قبل دوباره برمیگردم و اینکه شما معتقدید که نمایش میتواند ابزار بسیار مهمی برای نمایاندن فرهنگ و آیین ایرانی باشد. از طرفی در حال حاضر هنرمندان و حتی پژوهشگرانی مثل خود شما هستند که در این زمینه به شکلی جدی فعالیت میکنند. پس مشکل در کجاست که هنوز نتوانستهایم آنگونه که باید، مخاطب را متوجه و جذب کنیم؟
نمایش شامل همه هنرها میشود که در دل خودش آنها را به شکلی مستتر دارد. بنابراین همه این آیینها در نمایشهای ما میتواند خود را آشکار کند. اما در حال حاضر ما به تعداد انگشتشمارِ یک دست، کسانی را داریم که در این زمینهها، اصولی و جدی کار میکنند که آنها هم در این راه با مشکلات بسیار زیادی مواجه هستند. از کمبود سالن گرفته تا مشکلات دیگری که وجود دارد نظیر عدم شناخت برخی مدیران و مقامهای مسئول از این هنر.
بهعنوان مثال قرار بود که یک پلاتو به صورت ثابت به ما بدهند که بتوانیم فقط روی نمایشهای ایرانی کار کنیم؛ این قضیه مربوط به ۳۰ سال پیش است اما الان با پول خودمان هزینه میکنیم اما باز هم دو سال یا سه سال یکبار سالن میدهند، تازه اگر با دادن سالن موافقت شود، چهل اجرایی که قرار است انجام شود، در نیمهی راه، تبدیل به هجده اجرا میشود!
بنابراین همانطور که گفتم عدم شناخت است که حال امروز فرهنگ و هنر و آیینهای کشور اینگونه است که میبینید. حتی در همین گفت و گوهایی که شما با ما انجام میدهید ممکن است مشکلاتی برای ما ایجاد شود چون برخی، وقتی مصاحبه را میخوانند از حرف حق ناراحت میشوند.
استفاده از ظرفیت فضای مجازی بهعنوان بازویی که میتواند اجراهای تئاتری را به ویژه در حوزه نمایشهای ایرانی در خود آرشیو و بایگانی کند، چطور میبینید؟ با توجه به اینکه شما در صفحه اینستاگرام شخصی خودتان از این ظرفیت استفاده میکنید.
من آرشیو بسیار خوبی از اجراهای سالهای گذشته در حوزه نمایشهای ایرانی داشتم که متاسفانه یک بخش بسیار مهمی از آن را به خاطر مشکلات سخت افزاری از دست دادم. به پیشنهاد یکی از دوستان تصمیم گرفتم این آرشیو را در فضای مجازی به اشتراک بگذارم و منتشر کنم و هدفم، دیدهشدن بیشتر این آیینها و نیز ایدهگرفتنِ هنرمندان و علاقمندان به آیینها و نمایشهای ایرانی از این فیلمها است؛ هرچند هزینههایی هم برای آمادهسازی آنها جهت انتشار متحمل میشوم. اما تصمیم گرفتم به صورت یک روز در میان یک دقیقه از این آرشیو را که چیزی حدود هزار قطعه فیلم میشود در صفحه شخصی اینستاگرام خودم منتشر کنم.
و استقبال از این آرشیو تا الان چطور بوده؟
استقبال بیشتر از طرف هنرمندان است. متاسفانه علاقهمندان به این حوزه تعدادشان زیاد نیست. اما هدف من محافظت از این آرشیو و آشناکردن مخاطبان با این مقوله است. میخواهم مخاطب ببیند که ایران ما چه فرهنگ و آیین قوی و غنی دارد.
در کنار این فضا، جشنواره نمایشهای آیینی و سنتی هم هست. با توجه به اینکه هم در این عرصه فعالیت میکنید و هم به عناوین مختلف در این جشنواره حضور داشتهاید و در این دوره هم داوری بخش مجالس را بهعهده داشتهاید، برگزاری جشنواره نمایشهای آیینی و سنتی بیشتر از چه منظری اهمیت دارد؟
اجرای این جشنواره و برگزاری آن حرکت بسیار خوبی بوده است. از همان دورهای که جشنواره، بخش اجراهای قهوهخانهای را اضافه کرد، توانستیم خیلی از مراسمهای آیینی و از یادرفته نمایشی شهرستانها را احیا کنیم. در آن زمان قرار بود تماشاخانه سنگلج را برای اجرای این نمایشها اختصاص بدهند تا تماشاگر بداند اگر قرار است نمایش ایرانی ببیند، به تماشاخانه سنگلج برود. اما با جابهجایی مدیران، این تصمیم به کلی فراموش شد.
اینشکل اقدامات باعث میشود که یک جریان بهخوبی آغاز شود اما به سرانجام نرسد. به هر ترتیب، فکر میکنم کلیتِ جشنواره نمایشهای آیینی و سنتی یک جریان بسیار خوب در این عرصه است. در جشنواره امسال به خاطر فضای کرونایی که حاکم شده بود، بسیاری از هنرمندانی که بهصورت حرفهای این کار را انجام میدادند وارد میدان نشدند؛ عدم حضور پیشکسوتان حتی در بخش تعزیه هم اتفاق افتاد و از طرف دیگر، عدم اجرای صحنهای و مواردی دیگر، دست به دست هم داد که به اعتقاد من، این دوره از جشنواره، کمی ضعیف باشد و حتی آثاری که به جشنواره فرستاده میشد هم تحت تاثیر همین موضوع قرار گرفته است.
آثاری که به بخش مجالس و تعزیه ارسال شده بود به لحاظ کیفی چطور بودند؟
ببینید! تعزیهخوانان جوان و بهطورکلی برخی جوانان سودایی در سر دارند و به این مساله توجه نمیکنند که این جشنواره با محتوایی آیینی و سنتی سروکار دارد. بنابراین هرگونه نوآوری غیر اصولی در این مقوله جای نمیگیرد و هر چقدر هم که اجرا قوی باشد، چون در قالب سنت قرار نمیگیرد در جشنواره پذیرفته نمیشود چون در تعریف جشنواره قرار نمیگیرد و کار رد میشود. این جشنواره، آیینی و سنتی است و در تعریف آن، گفته نشده است «مدرنِ سنتی».
معتقدید بخشی از این مشکل به عدم آموزش برمیگردد؟
به قول آقای فتحعلیبیگی که میگوید: «اگر ما همین چند نفر در این زمینه کار نکنیم دیگر چه کسی است که در این عرصه وارد شود»؛ و تمام حرف هم حول همین نقل قول است و چرایی آن. به هر صورت عدم امکانات کافی در این زمینه، اختصاصندادن بودجه کافی در بحث آموزش و موارد دیگری که وجود دارد، میتواند علت این مسئله باشد.
گفتگو از سودابه زیارتی