کهنه‌کاران باشکوه خنداندن و گریاندن ایرانیان
همه بزرگداشت‌های نمایشگران آیینی و سنتی

بیستمین دوره از جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی در 14 آذر ماه امسال آغاز به کار کرد و در روز 21 همین ماه به کار خود خاتمه داد. به این ترتیب عمر دوره‌های برگزاری این رویداد هنری به رقم بیست ‌رسید. به همین مناسبت ایران تئاتر در روزهای پیش و پس از برگزاری بیستمین جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی در قالب سلسله مطالبی با عنوان «بیست نکته از بیست سالگی جشنواره» به نکات مهم دوره‌های گذشته این رویداد هنری پرداخته و جزئیات قابل اعتنای دوره‌های بیست‌گانه این جشنواره را در قالب بیست نکته برای مخاطبان تئاتر بازگو کرده است. بر همین اساس در بخش جدید این سلسله مطلب یعنی متن پیش رو به سراغ مراسم بزرگداشت برگزار شده در دوره‌های بیست‌گانه جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی می‌رویم و بیست نکته مهم در رابطه با آنها را مرور خواهیم کرد.

 

نکته اول: شروع ساده

نخستین دوره از جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی بسیار ساده برگزار شد و به جز نمایشگاه پوستر و عکسی که در آن گروه‌های سنتی تهران به تصویر کشیده شده بودند، هیچ بخش جنبی دیگری را در بر نمی‌گرفت. این نمایشگاه از اول تا دوازدهم فروردین ماه سال 1368 خورشیدی در تالار وحدت برگزار شد و ورود به آن برای عموم آزاد بود. بر این اساس در نخستین جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی مراسم تجلیل یا بزرگداشتی برای پیشکسوتان عرصه نمایش‌های آیینی و سنتی برگزار نشد و نخستین دوره از این رویداد هنری تنها بر اجرای 11 نمایش از 5 شهر ایران تمرکز یافته بود.

 

نکته دوم: آغاز تجلیل از هنرمندان پیشکسوت

دومین جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی نخستین دوره از این رویداد هنری بود که در آن هنرمندان نمایش‌های سنتی به شکل رسمی و در قالب برگزاری مراسم مورد تجلیل قرار گرفتند. در این دوره از جشنواره مراسم بزرگداشت هوشنگ حریرچیان برگزار شد. او از سال 1326 خورشیدی یعنی زمانی که تنها 15 سال داشت فعالیت هنری خود را در تئاتر اصفهان آغاز کرد و 6 سال بعد به تئاتر سپاهان پیوست. او به مدت 12 سال در تماشاخانه‌های اصفهان فعالیت مستمر نمایشی داشت و پس از آن وارد رادیو شد. حریرچیان به تدریج در تلویزیون و سینما نیز حضور یافت و با نام‌های مطرحی مانند علی حاتمی (به عنوان بازیگر فیلم سینمایی جعفر خان) همکاری کرد. در دومین جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی از مصطفی عرب‌زاده و کامبیز صفری نیز تجلیل به عمل آمد. مصطفی عرب‌زاده با نام واقعی میر غلام‌علی موسوی ایرایی سال‌ها در نمایش‌های سنتی و سیاه‌بازی ایرانی نقش شخصیت‌های آشنایی نظیر سیاه را بازی کرد و ده سال پس از این جشنواره یعنی در سال 1379 خورشیدی چشم از جهان فرو بست. کامبیز صفری نیز از تهیه‌کنندگان و کارگردانان قدیمی نمایش‌های سنتی و سیاه‌بازی به شمار می‌رود و در میان اهالی این عرصه هنرمندی شناخته شده است. در دومین جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی همچنین به داوود داداشی که یکی از نخستین فارغ‌التحصیلان نقش سیاه از کانون نمایش‌های سنتی است، در مراسمی ویژه لباس سیاه اهدا شد.

 

نکته سوم: ادامه تجلیل از هنرمندان پیشکسوت

در سومین دوره از جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی مراسم بزرگداشت فاضل اجبوری (فاضل فاضلی پارسا) برگزار شد و رویکرد تجلیل از هنرمندان پیشکسوت عرصه نمایش‌های سنتی ادامه یافت. فاضل اجبوری ملقب به بابافاضل از همان ابتدای جوانی شیفته هنرهای نمایشی بود و در کنار کار در راه‌آهن (به عنوان راننده لوکوموتیو) فعالیت در تئاتر را نیز دنبال می‌کرد. میزان علاقه او به هنرهای نمایشی تا آن اندازه بود که خیلی زود شغل رانندگی لوکوموتیو را رها کرد و بر کار تئاتر متمرکز شد. او فعالیت هنری خود را در اهواز آغاز کرد و پس از چند سال به تهران رفت. با این حال بابا فاضل در پایتخت ماندگار نشد و به اصفهان نقل مکان کرد تا فعالیت هنری خود را در نصف جهان دنبال کند. او در سال 1391 خورشیدی پس از حدود 70 سال فعالیت در تئاتر چشم از جهان فرو بست. در سومین جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی علاوه بر تقدیر از فاضل اجبوری به هوشنگ هدایتی، داوود نوفلاح و باقر ابیری نیز به دلیل نخستین حضور صحنه‌ای آنها در نقش سیاه لباس این شخصیت (جامه سیاه) اهدا شد.

 

نکته چهارم: قدردانی از هنرمندان نواحی مختلف ایران

در چهارمین جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی برپایی مراسم تجلیل از پیشکسوتان عرصه نمایش‌های سنتی ادامه یافت. این بار نوبت یک هنرمند کهنه‌کار مشهدی بود که به پاس یک عمر فعالیت هنری بر روی صحنه تئاتر از او تقدیر به عمل آید. ماشالله وحیدی بخش مهم و عمده‌ای از زندگی خود را روی صحنه تئاتر سپری کرد و به اجرای نمایش‌های تخت حوضی پرداخت. در طول دهه شصت خورشیدی که کار اجرای نمایش‌های سنتی عامه‌پسند رونق چندانی نداشت، وحیدی این قبیل نمایش‌ها را در مکان‌های مختلفی نظیر مساجد اجرا می‌کرد و اجازه نمی‌داد چراغ نمایش‌های تخت حوضی و سیاه‌بازی خاموش شود. او خود متن این قبیل نمایش‌ها را می‌نوشت و در قامت بازیگر و کارگردان آنها را به روی صحنه می‌برد. در جریان برگزاری چهارمین دوره از جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی طی مراسمی از او و تلاش مستمری که در طول سالیان متمادی برای زنده نگه داشتن نمایش تخت حوضی در مشهد به خرج داد، تقدیر به عمل آمد. ماشالله وحیدی در این دوره از جشنواره نمایش «بابا حیدر» که خود وظیفه نویسندگی و کارگردانی آن را بر عهده داشت، به روی صحنه برد. نمایش او یکی از دو نماینده مشهد در بخش نمایش‌های سنتی و تخت حوضی این جشنواره بود. ماشالله وحیدی نیز جزو آن دسته از هنرمندان پیشکسوت و قدیمی عرصه نمایش‌های سنتی است که دیگر در قید حیات نیست.

 

نکته پنجم: تجلیل مجدد از پیشکسوتان

در پنجمین جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی بار دیگر از مصطفی عرب‌زاده و کامبیز صفری تجلیل به عمل آمد. مراسم قدردانی از این دو هنرمند پیشکسوت پیش از این در دومین دوره از جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی برای نخستین بار برگزار شده بود. در دوره پنجم این جشنواره همچنین از سعدی افشار و فعالیت‌ مستمر او در عرصه نمایش سنتی تقدیر شد. او نیز دیگر در قید حیات نیست و حدود هشت سال قبل چشم از جهان فرو بست. سعدی افشار (سعدالله رحمت‌خواه) را فعالان و علاقه‌مندان نمایش‌های تخت حوضی به خوبی می‌شناسند و با توانایی‌های او در ایفای نقش شخصیت سیاه آشنایی دارند. او فعالیت خود در عرصه هنرهای نمایشی را از دهه سی خورشیدی آغاز کرد و یکی از مشهورترین و توانمندترین بازیگران نقش سیاه در نمایش‌های سنتی طی قرن اخیر به شمار می‌رود.

 

نکته ششم: برگزاری مراسم بزرگداشت تعزیه‌خوانان

تنها مراسم بزرگداشت برگزار شده در ششمین دوره از جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی به تجلیل از سید حسن خوش‌ضمیر اختصاص داشت. او نخستین پیشکسوت تعزیه بود که در جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی به صورت رسمی مورد تقدیر قرار گرفت. یکی از نکات مثبت مجموعه مراسم بزرگداشت برگزار شده در دوره‌های مختلف جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی (به خصوص دوره‌های نخست) این بود که از هنرمندان نمایش‌های آیینی و سنتی در زمان حیاتشان قدردانی می‌شد. در همین راستا مراسم بزرگداشت سید حسن خوش‌ضمیر نیز در دوره پنجم جشنواره یعنی هنگامی که این هنرمند تعزیه هنوز زنده بود برگزار شد. از او به عنوان پایه‌گذار مکتب مخالف‌خوانی در تهران یاد می‌شود. بنابر اظهارات برخی از پژوهشگرانی که در مورد تعزیه کنکاش کرده‌اند، سید حسن خوش‌ضمیر تحولات قابل توجهی را در زمینه مخالف‌خوانی ایجاد کرد و شاگردان فراوانی را در این حوزه پرورش داد. او همچنین در حوزه‌های دیگر نمایش آیینی نیز فعال بود و علاوه بر تعزیه در نقالی هم تبحر داشت.   

 

نکته هفتم: پررنگ‌تر شدن پاسداشت‌ها

در هفتمین دوره از جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی تعداد هنرمندانی که از آنها تقدیر به عمل آمد افزایش چشمگیری یافت و شمار آنها به 8 تن رسید. سه تن از آنها یعنی سعدی افشار، کامبیز صفری و سید مصطفی عرب‌زاده در دوره‌های پیشین این جشنواره نیز مورد تجلیل قرار گرفته بودند و از پنج تن دیگر یعنی علی اژدری، هاشم فیاض، حسن عظیمی، مجید افشار و افشین یکه برای نخستین بار تقدیر شد. علی اژدری از هنرمندان فعال در نمایش‌های سنتی و تخت حوضی بود و حسن عظیمی نیز در همین عرصه فعالیت می‌کرد (او در پاییز امسال چشم از جهان فرو بست). افشین یکه و مجید افشار نیز از هنرمندان همین عرصه به شمار می‌روند. هاشم فیاض که حدود 9 سال پس از برگزاری هفتمین جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی یعنی در سال 1383 خورشیدی درگذشت، از تعزیه‌خوانان قدیمی ایران بود و در پا گرفتن بخش تعزیه جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی نیز نقش داشت. او در دومین دوره از این رویداد هنری تنها مجلس تعزیه جشنواره به نام سوغات شمر را اجرا کرده بود و با این کار راه را برای حضور آثار مشابه بیشتر در دوره‌های بعدی جشنواره باز کرد.

 

نکته هشتم: سیر صعودی مراسم پاسداشت

در هشتمین دوره از جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی تعداد هنرمندانی که برای آنها مراسم پاسداشت برگزار شد بار دیگر افزایش یافت و به 12 تن رسید. در این دوره از جشنواره بار دیگر از هاشم فیاض تقدیر به عمل آمد و در کنار او سعدی افشار نیز برای بار سوم مورد تجلیل قرار گرفت. در کنار این دو هنرمند مراسم پاسداشت 10 هنرمند دیگر یعنی مرشد سید مصطفی سعیدی، علی ترابی، عنایت‌الله صمصام، اصغر احمدی، رضا مشایخی، رضا حیدری، مظفر قربان‌نژاد، مرتضی صفاریان، محمد رضایی و مرشد ولی‌الله ترابی نیز برگزار شد. از میان این افراد علی ترابی، عنایت‌الله صمصام، رضا مشایخی، رضا حیدری، مظفر قربان‌نژاد، محمد رضایی و مرتضی صفاریان جزو تعزیه‌خوانان قدیمی به شمار می‌رفتند و مرشد ولی‌الله ترابی و مرشد سید مصطفی سعیدی نیز از نقالان کهنه‌کار کشور بودند. اصغر احمدی نیز بیش از هر عرصه‌ هنری در خیمه‌شب‌بازی فعالیت داشت. متاسفانه بسیاری از این هنرمندان دیگر در قید حیات نیستند و نمی‌توانند هنر خود را به علاقه‌مندان آثارشان عرضه نمایند.

 

نکته نهم: تجلیل از هنرمندان شناخته شده

هنرمندانی که در نهمین جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی مورد تجلیل قرار گرفتند، بیش از دیگران در نزد عامه مردم شناخته شده بودند. در این دوره از جشنواره مراسم بزرگداشت حسین کسبیان و علی نصیریان برگزار شد. این دو هنرمند علاوه بر فعالیت در تئاتر به دلیل حضور در سینما و تلویزیون بیش از هنرمندان فعال در عرصه نمایش‌های آیینی و سنتی در نزد مخاطبان عادی شناخته می‌شدند. حسین کسبیان فعالیت هنری خود را در سن 23 سالگی با حضور در تئاتر آغاز کرد و 16 سال بعد پایش به سینما باز شد. او 9 سال پس از برگزاری نهمین جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی از دنیا رفت. علی نصیریان نیز هنرمندی است که نیاز به معرفی ندارد. علاوه بر برگزاری مراسم بزرگداشت این دو هنرمند مراسم پاسداشت رجب‌علی معینیان ملقب به معین‌البکا نیز در این دوره از جشنواره برگزار شد. او یکی از تعزیه‌خوانان قدیمی ایران است که علاوه بر فعالیت مستمر در حوزه شبیه‌خوانی همراه با داوود فتحعلی‌بیگی اقدام به تهیه و انتشار کتاب «دفتر تعزیه» نموده است. به طور کل در نهمین جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی مراسم پاسداشت کمتری نسبت به دوره قبل برگزار شد. 

 

نکته دهم: به حاشیه رفتن برگزاری مراسم بزرگداشت

در دهمین جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی نخستین مجمع بزرگ نقالان و شاهنامه‌خوانان برگزار شد که در جریان آن 35 نقال از نقاط مختلف ایران در جشنواره حضور یافتند و به اجرای 59 برنامه مجزا و متفاوت پرداختند. از سوی دیگر در این دوره از جشنواره برای نخستین بار از یک پژوهشگر خارجی به نام پیتر چلکوفسکی برای سخنرانی در نمایش نقالی دعوت به عمل آمد. به این ترتیب تمرکز اصلی برگزار کنندگان دوره دهم جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی بر برگزاری بی کم و کاست سایر بخش‌های این رویداد هنری (به خصوص بخش نقالی) قرار گرفت و بخش بزرگداشت یا برپایی مراسم پاسداشت در این دوره از جشنواره رونق چندانی نداشت.

 

نکته یازدهم: بزرگداشت سیاه‌باز کهنه‌کار

در یازدهمین جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی بار دیگر از سعدی افشار تقدیر به عمل آمد و این بار مراسم بزرگداشت او در طول جشنواره برگزار شد. علاوه بر او محسن قبادی هنرمند فعال در عرصه هنرهای نمایشی نیز مورد تجلیل برگزار کنندگان این دوره از جشنواره قرار گرفت و مراسم پاسداشت او برگزار شد. تقدیر از هنرمندان عرصه نمایش‌های آیینی و سنتی در طول برگزاری جشنواره یازدهم به همین دو مورد ختم شد.

 

نکته دوازدهم: تجلیل از هنرمندان پرکار اما گمنام

در دوازدهمین جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی سه مراسم بزرگداشت برگزار شد و از سه هنرمند کهنسال به نام‌های آق اویلی آقا (پقه)، حسن گنج‌علی و محمود یکتا تقدیر به عمل آمد. آق اویلی آقا نقالی بود که برای مدت طولانی به روایت واقعه عاشورا می‌پرداخت. نکته جالب در مورد او این است که سنی مذهب بود و تنها روایتگر واقعه عاشورا در ترکمن صحرا به شمار می‌رفت. حسن گنج‌علی نیز سال‌ها به تعزیه‌خوانی پرداخت و از همان دوران کودکی به این امر مشغول بود. محمود یکتا به عرصه دیگری از هنر نمایش تعلق داشت و در نمایش‌های تخت حوضی هنرنمایی می‌کرد. یکتا پیشکسوت هنرمندانی نظیر سعدی افشار به شمار می‌رفت و تقریبا یک نسل زودتر از آنها قدم به صحنه نمایش گذاشته بود. حتی گفته می‌شود که سعدی افشار با مشاهده کارهای یکتا در تصمیم خود برای دنبال کردن نمایش‌های تخت حوضی و اجرای آنها به عنوان یک حرفه مصمم شد. هیچ‌کدام از این سه هنرمند اکنون در قید حیات نیستند و در همان زمان تقدیر شدن در جریان برگزاری دوازدهمین جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی نیز به دلیل کهولت سن فعالیت هنری را به صورت جسته و گریخته ادامه می‌دادند. در این دوره از جشنواره از علی حاتمی، رضا ژیان و نعمت‌الله گرجی نیز به عنوان هنرمندان درگذشته تقدیر به عمل آمد و مراسم یادبود آنها برگزار گردید.

 

نکته سیزدهم: تقدیر از بنیان‌گذار جشنواره

تنها مراسم بزرگداشت برگزار شده در سیزدهمین جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی متعلق به داوود فتحعلی بیگی بود که می‌توان او را به نوعی بنیان‌گذار این رویداد هنری لقب داد. او تا امروز 8 بار به عنوان دبیر جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی انتخاب شده و از این لحاظ رکورددار است. البته فتحعلی‌بیگی علاوه بر تجربه مدیریت در تئاتر سابقه تالیف، کارگردانی و بازیگری در این عرصه را نیز داشته است. در این دوره از جشنواره علاوه بر مراسم بزرگداشت او مراسم پاسداشت 9 هنرمند دیگر نیز برگزار شد. یکی از آنها سعدی افشار بود که در این دوره از جشنواره بار دیگر از زحمات او در عرصه نمایش تخت حوضی تقدیر به عمل آمد. در کنار افشار از هنرمندان دیگری نظیر صفرعلی اوجانی (نویسنده، کارگردان و بازیگر تئاتر)، عاشق‌ ایمران حیدری (نقال، موسیقیدان و نوازنده)، مرشد ابوالقاسم دهقان (نقال)، عطاء صفرپور (نویسنده، کارگردان و بازیگر تئاتر)، مهدی فقیه (نویسنده و بازیگر تئاتر و بازیگر سینما و تلویزیون)، رضا لنکرانی (تعزیه‌خوان)، تقی عزیزی (تعزیه‌خوان) و ابوالحسن میرزاعلی (تعزیه‌خوان) نیز تجلیل شد و مراسم پاسداشت آنها برگزار گردید.

 

نکته چهاردهم: تجلیل از معین‌البکا

در چهاردهمین جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی چهار مراسم بزرگداشت برگزار شد که یکی از آنها به تجلیل از تعزیه‌خوان قدیمی ایران رجب‌علی معینیان (معین‌البکا) اختصاص داشت. معین‌البکا در نهمین دوره از جشنوار نمایش‌های آیینی و سنتی نیز مورد تقدیر قرار گرفته و مراسم پاسداشت او برگزار شده بود. همان‌گونه که به آن اشاره شد او علاوه بر اجرا و سازمان دادن مجالس تعزیه در زمینه جمع‌آوری نسخه‌های مختلف مجالس تعزیه نیز بسیار فعال بود و در تهیه و انتشار کتاب «دفتر تعزیه» نقش مهمی بر عهده داشت. در این دوره از جشنواره علاوه بر تجلیل از او مراسم بزرگداشت محمود استاد محمد (نویسنده، کارگردان و بازیگر تئاتر)، حمیدرضا اردلان (نمایشنامه‌نویس، آهنگساز و کارگردان) و احمد علامه دهر (کارگردان تئاتر، سینما و تلویزیون) نیز برگزار شد. در کنار تجلیل از این هنرمندان یادمان دو هنرمند فقید به نام‌های حاج علی صادق‌پور ملقب به مرشد حاج علی قمی (پرده‌خوان و منبرخوان) و جواد رفیعی (پیش‌پرده‌خوان و هنرمند فعال در عرصه نمایش‌های سنتی) برنامه تقدیر محور دیگری بود که در این دوره از جشنواره اجرا گردید.

 

نکته پانزدهم: افزایش قابل توجه مراسم پاسداشت

در پانزدهمین دوره از جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی 9 مراسم پاسداشت برگزار شد که نسبت به مجموعه مراسم بزرگداشت برگزار شده در دوره قبل بیشتر بود. هنرمندانی که در این دوره از جشنواره برایشان مراسم پاسداشت برگزار شد، در دوره‌های پیشین این رویداد هنری مورد تقدیر قرار نگرفته بودند و سرانجام نوبت به آنها رسید. در پانزدهمین جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی مراسم پاسداشت مرشد محمد احدی (نقال)، رحمت اسکندری (تعزیه‌خوان)، محمد بخشی‌نیا (تعزیه‌خوان)، مجید جعفری (هنرمند نمایش‌های سنتی)، زین‌العابدین خالقی (تعزیه‌خوان)، مصطفی رحیم‌پور (هنرمند نمایش‌های سنتی)، حسن عظیمی (هنرمند نمایش‌های سنتی)، عباس گرگانی (تعزیه‌خوان) و رجبعلی صالحی (پرده‌خوان) برگزار شد. علاوه بر آن در قالب بخش دیگری به نام «گذر بزرگان» یاد هنرمندانی که بسیاری از آنها دیگر در قید حیات نبودند گرامی داشته شد. تعداد این هنرمندان به 40 نفر می‌رسید و در میان آنها افرادی نظیر مرشد محمد احدی (نقال)، مرشد ولی‌الله ترابی (نقال)، مرشد ابوالقاسم دهقان (نقال)، رحمت اسکندری (تعزیه‌خوان)، مرشد ابوالحسن میرزا‌علی (نقال)، مرشد سید مصطفی سعیدی (نقال)، رضا حیدری (تعزیه‌خوان)، علی اکبر رزم‌آرا (تعزیه‌خوان)، رضا لنکرانی (تعزیه‌خوان)، مرتضی صفاریان (تعزیه‌خوان)، تقی عزیزی (تعزیه‌خوان)، مرتضی احمدی (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون)، سعدی افشار (هنرمند نمایش های سنتی)، خلیل حقیقی (هنرمند نمایش‌های سنتی) و منصور ذوالفقاری (هنرمند نمایش‌های سنتی) جزو هنرمندانی به شمار می‌رفتند که آن زمان هنوز در قید حیات بودند. در واقع 15 تن از این هنرمندان هنگام تجلیل در پانزدهمین دوره از جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی هنوز در قید حیات بودند. در کنار آنها از 25 هنرمند دیگری تقدیر به عمل آمد که آن زمان دیگر چشم از جهان فرو بسته بودند. زنده‌یاد مرشد عباس زریری (نقال)، زنده‌یاد مشهدی حسن ترابی (تعزیه‌خوان)، زنده‌یاد ابولحسن توکلی (تعزیه‌خوان)، زنده‌یاد علی محمد حجازی مهر (تعزیه‌خوان)، زنده‌یاد سید حسن خوش ضمیر (تعزیه‌خوان)، زنده‌یاد مرتضی سلیمانی (تعزیه‌خوان)، زنده‌یاد عنایت‌الله صمصام بزرگی (تعزیه‌خوان)، زنده‌یاد هاشم فیاض (تعزیه‌خوان)، زنده‌یاد حاج خیرالله قدوسیان (تعزیه‌خوان)، زنده‌یاد حسن گنجعلی (تعزیه‌خوان)، زنده‌یاد حاج تقی میرزاعلی (تعزیه‌خوان)، زنده‌یاد حسین نورانی (تعزیه‌خوان)، زنده‌یاد عنایت‌الله شهیدی (تعزیه‌خوان)، زنده‌یاد تهیه کارلو (هنرمند نمایش‌های سنتی)، زنده‌یاد حسین حوله‌ای (هنرمند نمایش‌های سنتی)، زنده‌یاد مهدی سنایی (پیش‌پرده خوان)، زنده‌یاد حسن شمشاد (هنرمند نمایش‌های سنتی)، زنده‌یاد اصغر قفقازی (هنرمند نمایش‌های سنتی)، زنده‌یاد نعمت‌الله گرجی (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون)، زنده‌یاد ذبیح‌الله خان ماهری (هنرمند نمایش‌های سنتی)، زنده‌یاد مهدی مسری (هنرمند نمایش‌های سنتی)، زنده‌یاد ماشالله وحیدی (هنرمند نمایش‌های سنتی)، زنده یاد محمود یکتا (هنرمند نمایش‌های سنتی)، زنده‌یاد افشین یکه (هنرمند نمایش‌های سنتی) و زنده‌یاد سید حسین یوسفی (هنرمند نمایش‌های سنتی) جزو این دسته از هنرمندان بودند. نکته قابل تامل در مورد این چهل هنرمند آن است که برخی از آنها (کسانی که با عنوان زنده‌یاد از آنها یاد شده) در دوره‌های پیشین جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی هنوز در قید حیات بودند و حتی در طول برگزاری برخی از دوره‌های این جشنواره از آنها تقدیر به عمل آمد. از میان این دسته از هنرمندان می‌توان به هاشم فیاض و محمود یکتا اشاره کرد. افزون بر آن عده دیگری از هنرمندان حاضر در این لیست نظیر مرتضی احمدی و سعدی افشار در زمان برگزاری پانزدهمین جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی هنوز در قید حیات بودند، اما اکنون دیگر در میان ما نیستند.

 

نکته شانزدهم: برگزاری مراسم یادبود هنرمندانی که دیگر نبودند

در شانزدهمین دوره از جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی 5 مراسم بزرگداشت برگزار شد و در جریان آن مجید افشار و جواد انصافی به عنوان هنرمندان فعال در نمایش‌های سنتی و حاج عبدالله بابامرادی، محمدرضا رجب‌زاده و سیدعلی‌اکبر رزم‌آرا به عنوان تعزیه‌خوان مورد تقدیر قرار گرفتند. علاوه بر مراسم بزرگداشت هنرمندان یاد شده مراسم یادبود 7 هنرمند فقید نیز برگزار گردید. سعدی افشار (هنرمند نمایش‌های سنتی و بازیگر توانمند نقش سیاه)، مرشد ولی‌الله ترابی (نقال خوش‌نفس) و رحمت اسکندری (تعزیه‌خوان پرتلاش) جزو هنرمندانی بودند که در دوره پیشین این جشنواره هنوز بر صحنه نمایش حضور داشتند و مراسم پاسداشت آنها برگزار شد؛ اما در این دوره از جشنواره دیگر در میان دوستدارانشان نبودند و جای خالی آنها احساس و یادشان گرامی داشته شد. در کنار این هنرمندان مراسم یادبود محمود استادمحمد (نویسنده، کارگردان و بازیگر تئاتر)، مجید فروغی (هنرمند نمایش‌های سنتی)، صادق همایونی (تعزیه‌خوان و پژوهشگر تعزیه) و خلیل رضایی (تعزیه‌خوان) نیز برپا گردید.

 

نکته هفدهم: هنرمندان دیگری که رفتند و به خاطره تبدیل شدند

در هفدهمین دوره از جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی مراسم یادبود مرتضی احمدی به عنوان هنرمندی که به دیار باقی پر کشیده بود برگزار شد. در کنار او انوشیروان ارجمند (نویسنده، بازیگر و کارگردان تئاتر و بازیگر سینما و تلویزیون)، غلامعلی پورعطایی (هنرمند نمایش‌های آیینی و سنتی)، علی‌اکبر رزم‌آرا (تعزیه‌خوان)، ایوب بصیری (هنرمند فعال در تعزیه و مدرس تعزیه)، نورمحمد درپور (نوازنده آیینی)، قلیچ انوری (نوازنده آیینی)، مهدی سنایی (پیش‌پرده خوان)، تقی عزیزی (تعزیه‌خوان)، رضاعلی جعفری (هنرمند نمایش‌های سنتی)، حسن لوئیان (خیمه‌شب‌باز و شعبده‌باز)، یوسف اشنویی (هنرمند نمایش‌های سنتی و مربی تئاتر) و ماشالله اسدی‌نژاد (خیمه‌شب‌باز) جزو دیگر هنرمندانی بودند که مراسم یادبود آنها در این دوره از جشنواره برگزار شد. به این ترتیب یاد 13 هنرمند فقید نمایش‌های آیینی و سنتی در طول جشنواره هفدهم گرامی داشته شد. افزون بر آن در هفدهمین دوره از جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی 3 مراسم بزرگداشت نیز برگزار گردید که به تجلیل از عباسعلی جلینی (تعزیه‌خوان)، داوود داداشی (هنرمند نمایش‌های سنتی) و حسن مداح‌نیا (پرده‌خوان) اختصاص داشت. حسن مداح نیا بیش از 60 سال سابقه پرده‌خوانی دارد و عمر پرده مورد استفاده او در مجالس عمومی به 300 سال می‌رسد. او در طول دوران فعالیت هنری خود همواره انتخاب پرده‌ها را به عهده تماشاچیان می‌گذاشت. داوود داداشی نیز همان هنرمندی است که در دومین دوره از جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی موفق به دریافت لباس شخصیت سیاه شد. او یکی از نخستین افرادی است که پس از انقلاب به عنوان بازیگر نقش شخصیت سیاه از کانون نمایشگران آیینی و سنتی فارغ‌التحصیل شد.

 

نکته هجدهم: ادامه برگزاری مراسم بزرگداشت و یادبود در جشنواره

تعداد مراسم بزرگداشت برگزار شده در طول هجدهمین جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی 6 مورد بود که به تجلیل از تقی نبئی (شبیه‌گردان و شبیه‌خوان)، مرشد مهدی چاپانی (نقال)، علی قویدل (شبیه‌گردان و شبیه‌خوان)، مظفر قربانیان نژاد (تعزیه‌خوان)، غلام بابوته (هنرمند نمایش‌های سنتی) و علی فتحعلی (هنرمند نمایش‌های سنتی) اختصاص داشت. در کنار مراسم یاد شده 9 مراسم یاد بود نیز برای هنرمندانی که از دنیا رفته بودند برگزار شد. محمد حلوایی زاده (شبیه‌گردان و شبیه‌خوان)، رجبعلی معینیان (تعزیه‌خوان)، ایوب بصیر طریقت طلب ملقب به ایوب بصیری (شبیه‌گردان و شبیه‌خوان)، کاظم افرندنیا (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون)، جابر عناصری (پژوهشگر، شاهنامه‌پژوه و استاد دانشگاه)، غریب‌رضا مهدی‌پور (شبیه‌گردان و شبیه‌خوان)، عباس رحمتی پویا (شبیه‌گردان و شبیه‌خوان)، علی ذاکری مونا ملقب به اصغر نیک (شبیه‌گردان و شبیه‌خوان) و اکبر نوروزی (شبیه‌گردان و شبیه‌خوان) هنرمندانی بودند که در این جشنواره یادشان گرامی داشته شد و مراسم یادبودی برایشان برپا گردید.

 

نکته نوزدهم: یادی از بزرگان دنیای خیمه‌شب‌بازی

در نوزدهمین دوره از جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی 4 مراسم بزرگداشت برگزار شد و در جریان آنها غلامعلی ایوبی (شبیه‌خوان)، محمدرضا (نادر) شهسواری فرد (تعزیه‌خوان، بازیگر و کارگردان تئاتر و هنرمند نمایش‌های سنتی)، ابوالفضل کبادیان (شبیه‌خوان، شبیه‌گردان و شبیه‌نامه‌نویس) و پرویز سنگ سهیل (هنرمند نمایش‌های سنتی) به دلیل فعالیت‌های مستمری که در عرصه نمایش‌های آیینی و سنتی داشتند، مورد تقدیر قرار گرفتند. علاوه بر مراسم بزرگداشت هنرمندان یاد شده مراسم یادبود 14 هنرمند فقید نیز برگزار گردید. یکی از آنها مرتضی شیخ احمد خمسه بود که می‌توان او را در ردیف هنرمندان مطرح و برجسته خیمه‌شب‌بازی تاریخ معاصر ایران قرار داد. او حدود چهار ماه پیش از برگزاری این جشنواره از دنیا رفت. شهباز شریفی دوست دیگر هنرمند فعال در نمایش‌های خیمه‌شب‌بازی بود که تنها چند روز پیش از آغاز این دوره از جشنواره چشم از جهان فرو بست و در طول این رویداد هنری یاد او گرامی داشته شد. او یکی از نوازندگان چیره‌دست نمایش‌های خیمه‌شب‌بازی به شمار می‌رفت که یک عمر در کنار خیمه به هنرنمایی پرداخت. در کنار آنها احمد آزاد (شبیه‌خوان)، علی اعظمی (شبیه‌خوان)، سیدجواد جعفرپور تفرشی (نقال)، سعید محقق (هنرمند نمایش‌های سنتی)، غلامحسین شادمانی (پرده خوان)، عزیزالله سروانی (تعزیه‌خوان و نوازنده تعزیه)، حسین مداح (تعزیه‌خوان)، محمد ابراهیم شریعتی ملقب به خندان (هنرمند نمایش‌های سنتی)، عباس رجبیان رضوی (شبیه‌خوان)، حسین طاهری خورزوقی (تعزیه‌خوان)، علی پورزنگنه (نقال) و محمدرضا بابا نعلبرها (تعزیه‌خوان) نیز دیگر هنرمندانی بودند که مراسم یادبود آنها در هفدهمین دوره از جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی برگزار شد.

 

نکته بیستم: تقدیر از هنرمندان زن

در پایان بیستمین دوره از جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی که از چهاردهم تا بیست و یکم آذر ماه امسال در جریان بود، از 10 هنرمند فعال در عرصه نمایش‌های آیینی و سنتی تقدیر به عمل آمد. علی صدیقیان (نوازنده تعزیه)، علی ید‌الهی (هنرمند نمایش‌های سنتی و عروسک‌گردان)، ساسان مهرپویان (خیمه‌شب‌باز)، بهناز مهدی‌خواه (خیمه‌‌شب‌باز)، شهناز روستایی (نویسنده)، پریسا سیمین‌مهر (نقال)، شهره اشتری (بازیگر تئاتر)، ملیحه حاجی‌لو (بازیگر تئاتر) و مرجان صادقی (نقال) جزو هنرمندانی بودند که به پاس سال‌ها تلاش مستمری که در اجرای نمایش‌های آیینی و سنتی داشتند، از سوی بیستمین جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی مورد تقدیر قرار گرفتند. علاوه بر آن لوح تقدیر بیستمین جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی نیز برای تلاش‌ مستمر امیرحسین انصافی در عرصه نمایش‌های سنتی و همچنین بازی او در تعدادی از نمایش‌های این دوره از جشنواره به این هنرمند اهدا شد. نکته مثبت در مورد تقدیر شدگان دوره بیستم جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی این بود که 6 تن از آنها را هنرمندان زن تشکیل می‌دادند. این در حالی است که در دوره‌های پیشین جشنواره چندان به هنرمندان زن در زمینه تقدیر، بزرگداشت و یادبود توجه نشده بود. در پایان جشنواره امسال همچنین از عزت‌الله مهرآوران (نویسنده، کارگردان و بازیگر تئاتر)، حسین عظیمی (بازیگر نمایش‌های آیینی و سنتی)، بهروز تقوایی (هنرمند نمایش‌های سنتی)، حسین‌علی مومن‌زاده (تعزیه‌خوان) و علی اسمی (تعزیه خوان) به عنوان هنرمندانی که دیگر در میان ما نیستند یاد شد و برای گرامیداشت یاد و خاطره آنها نماهنگی تهیه و در مراسم پایانی جشنواره پخش شد.