امیدوارم روح شکسپیر از اجرای خاک و تاج خوشحال باشد

زهرا صبری سرپرست گروه یاس تمام بیش از دو دهه است که حضور خلاقانه و توام با نوآوری در تئاتر عروسکی دارد و تعداد زیادی از نسل جوان تئاتری که این سال‌ها حضور فعالی در تئاتر عروسکی دارند از شاگردان او محسوب می شوند. او فارغ‌التحصیل طراحی صحنه از دانشگاه آزاد اسلامی است که به عنوان کارگردان، نویسنده، طراح عروسک و صحنه فعالیت می‌کند. زهرا صبری که فعالیت حرفه‌ای خود را از اواخر دهه شصت آغاز کرد؛ یکی از کارگردانان شناخته شده ایرانی تئاتر عروسکی در خارج از کشور است. نمایش‌های او تا به حال در جشنواره‌های معتبر کشورهای فرانسه، آلمان، انگلستان، اسپانیا، روسیه و ... اجرا شده است. مروارید مرمری، رهبانو، ننه دلاور و فرزندانش، تا یک بشمار، خانه برناردآلبا، طوطی‌پر، زمین و چرخ، هشت لحظه، دختر انار، دوستت دارم با صدای آهسته، منو نمی بره و تا یک بهار از جمله کارهای مهم کارنامه کاری صبری محسوب می شوند. خاک و تاج که برگرفته از نمایشنامه‌های هملت و مکبث ویلیام شکسپیر است و توسط گیتی صفرزاده نوشته شده ساعت 18 آبان و آذرماه در سالن قشقایی مجموعه تئاترشهر یه صحنه می‌رود. با زهرا صبری درباره اجرای نمایش خاک و تاج گفت وگویی انجام داده ایم.

از اواخر دهه شصت به بعد در تئاتر عروسکی حضور فعال و اثر گذاری دارید؛ آیا می توان این استنباط را داشت که در هر اجرای جدید شما گامی به تکامل بیشتر در سبک کاریتان بر می دارید؟

نمایش خاک و تاج برای اینکه به شیوه اجرایش برسد چنین سبک و سیاقی درباره کار بازیگر با عروسک های کاغذی نیاز داشت. همیشه تلاش می کنم در کارهایم به ایده ال هایم نزدیک بشوم.

بر اساس چه ویژگی هایی در داستان نمایش خاک و تاج به سراغ استفاده از نمایش نامه های هملت و مکبث رفتید؟

اولین بار دو تن از دوستانم برای اجرای نمایشی با شیوه کاغذی از من دعوت کردند و این اولین تجربه‌ام در تئاتر کاغذی بود. در ابتدا برای اجرای چنین نمایشی می خواستم یکی از متن های خودم را مورد استفاده قرار بدهم؛ اما موقعی که کار را به همراه گروه شروع کردیم به این جمع بندی رسیدیم که  یکی از متن های شکسپیر را مورد استفاده قرار بدهم. البته از سال‌ها پیش علاقه داشتم نمایشی بر اساس مکبث و شاه لیر روی صحنه اجرا کنم. برای اجرای خاک و تاج سه متن شاه لیر، مکبت و هملت را انتخاب کردیم. البته قرار نبود کلیت این سه اثر مورد استفاده قرار بگیرد و کارمان روی استفاده از برش هایی از این متن ها معطوف شد و تم محوری هم دروغ و خیانت بود. کار که به جلوتر رفت بخش شاه لیر حذف شد؛ زیرا باید شاه لیر را به تنهایی کار می کردم و برای استفاده در این اثر مناسب نبود. به هرحال در این دو اثر شکسپیر زحمت همه چیز را کشیده و این دو تم را عیان کرده و امیدوارم روحش از این اجرا خوشحال باشد.

دروغ و خیانت یکی از تم های دراماتیک و جذاب برای خلق هر اثر هنری است و در زندگی آدمها همیشه نقش تعیین کننده ای داشته است؟

بله همانطور که اشاره کردم شکسپیر تمام زحمات این کار را کشیده است و کار ما وامدار شکسپیر است. بعد از مدتی که روی تصاویر کار می کردیم من از دوست قدیمی خودم گیتی صفر زاده دعوت کردم و ایشان بر اساس طرحی که نوشته بودم و تصاویر طراحی شده نگارش متن را انجام دادند.

در نمایش خاک و تاج نکته متفاوت تصویری است که شما از برخی از شخصیت های آثار شکسپیر مثل مادر هملت نشان می دهید؛ شخصیتی که در اثر شکسپیر آدم منفی است، اما در اثر شما بیشتر به عنوان یک قربانی که درگیر جبر شده است معرفی می شود؟

البته من به دنبال این نبودم که چیزی را پیدا کنم و به نمایشم اضافه کنم. آن چیزی که در تحلیل این دو نمایش نامه مد نظرم بود را در تحلیل شخصیت‌ها مورد استفاده قرار دادم. به عنوان مثال یکی از صحنه هایی که نمی دانم که چقدر تماشاگر با آن ارتباط برقرار کرده است درباره عموی هملت است. او در این صحنه مشغول دعا خواندن است و اعتراف می کند که چه دروغ هایی گفته است.

دروغ را هم به شکل نماد نشان دادید؟

دروغ را به شکل ماری نشان دادم و عموی هملت می گوید دروغ ماری بود که زهر را در گوش برادرم ریخت و موقعی که عموی هملت شمشیرش رو به بالا می رود انگاری می خواهد برای جنگیدن برود و مار در مقابلش است و از کنار دروغ‌هایش عبور می کند و همانجا به زانو در می آید و می میرد. این هم تصویری دیگری از عموی هملت است و دروغ هایش باعث مرگش می شود. به هرحال همه اینها نگاه من بوده است.

نمایش خاک و تاج را به یکی از نوابغ ریاضی مریم میرزاخانی از تقدیم کردید و انگاری ریاضی هم در ساختار نمایشتان جزیی از ساختارش است. چقدر به این نوع نگاه اعتقاد دارید؟

علاقه زیادی به مریم میرزا خانی دارم و امیدوارم روحش شاد باشد و دخترش هم جایگاهی در سطح مادرش پیدا کند و غم فراق ایشان از یاد رفتنی نیست و جای خالیش پر نمی شود. موقعی که نمایش در حال شکل گیری بود و چنین طراحی فضا را انتخاب کردم و در کنارش کش های دکور صحنه بالا می رفت و تصاویری خلق می شد. با توجه به عکس هایی که از مریم میرزا خانی دیده بودم که در آنها مشغول طراحی یک سری خطوط بود من را به یاد ایشان می انداخت. این امر باعث شد که در تمرینات مدام به یادشان باشم.

آیا کلاف های که در پایین دکور نمایش وجود دارد باید به عنوان نماد نگاهش کنیم؟

نماد خاصی نیست. دوبازیگر و یا دو روایت کننده موقعی که تاج ها از زیر خاک سر بیرون می آورد از جایشان بلند می شوند و نگاهی به فرش می اندارند و وقتی که تصمیم می گیرند قصه های فرش را تعریف کنند دیگر به جز رنگ قرمز از رنگ های دیگری استفاده نمی شود و این رنگ نماد خون و خونریزی است و اصلا دروغ و خیانت با دیگری قرابتی ندارند. شخصی که دروغ می گوید فقط خودش متضرر نمی شود و اطرافیانش هم درگیر می شوند. تنها جایی که به جز رنگ قرمز از رنگ دیگری استفاده می کنم مربوط به غرق شدن افلیا است.

نکته مهم و اساسی در ساختار اجرایی نمایش خاک و تاج وجود هماهنگی بسیار بادقت میان حرکات دو بازیگر نمایش موقعی که در داخل فرش مشغول پیدا کردن صورتک‌ها برای روایت داستان نمایش هستند. چقدر برای ایجاد این هماهنگی به سراغ علم ریاضی رفتید؟

این هماهنگی ربطی به فرمول ریاضی نداشت و با تمرینات مستمر و زحمت بسیار برای اجرا در یک مدت چند ماهه انجام شد.

گفت وگو از احمد محمد اسماعیلی