سامان خلیلیان کارگردان نمایش «عند از مطالبه» در گفتوگو با ایران تئاتر
تئاتر فقط فروش بلیط نیست؛ گاهی هم به ذات هنر بیاندیشیم
ایران تئاتر: سامان خلیلیان کارگردان نمایش «عند از مطالبه» معتقد است؛ ما نتوانستیم به درستی فداکاریهایی که مردم مناطق درگیر با جنگ انجام دادند را تصویر کنیم و تاکید میکند که دغدغه مردم خوزستان، ایلام، کرمانشاهان و کردستان به شدت دغدغههای او نیز هستند.
در دورانی که حضور چهرهها و ستارههای سینما و تلویزیون آرام آرام در فرآیندی نانوشته میرود که به یک امر قطعی برای اجرای یک اثر نمایشی تبدیل شود و در حالیکه انتخاب اکثر کارگردانها میان یک نمایشنامه کمدی عشقی و یک نمایشنامه جدی و شاید تلخ، گزینه اول است، تالار قشقایی مجموعه تئاترشهر با میزبانی از اثری که بازیگرانش همگی تئاتری هستند و متنی با موضوع دفاع و فرهنگ ایثار و شهادت، توانسته پای مخاطبان فراوانی را به این تالار باز کند. این تالار میزبان جدیدترین اثر نمایشی سامان خلیلیان کارگردان شناخته شده تئاتر است. خلیلیان در جدیدترین اثر نمایشی خود به سراغ اجرای نمایشنامه «عند از مطالبه» بهعنوان اثر برتر جایزه ادبیات نمایشی سیوششمین جشنواره بینالمللی تئاتر فجر به قلم مرتضی شاهکرم رفته و توانسته با اجرایی تاثیرگذار و حساب شده، مخاطبان جدی تئاتر سر ذوق بیاورد و حال و هوای تالار قشقایی را دگرگون کند.
اجراهای نمایش «عند از مطالبه» از روز 1 تا 13 مهرماه از سرگرفته می شود، فرصتی دست داد تا با سامان خلیلیان کارگردان این اثر نمایشی درباره روند شکلگیری و اجرای این نمایش گفتوگویی انجام بدهیم. آنچه در ادامه میخوانید حاصل این گفتوگو با این کارگردان تئاتر است:
- برای شروع گفتوگو دوست دارم نکتهای را درباره رویکردی که به متون نمایشی داری بدانم و آن اینکه قاعدتا مثل اکثر کارگردانها در طول سال نمایشنامههای فراوانی را میخوانی که شاید هر کدام یکسری ویژگی و جذابیت برای خودشان داشته باشند اما از میان تمام آنها قطعا متنی که برای اجرا انتخاب میکنی، متنی است که توانسته از جمیع جهات انگیزه و شور اجرا را ایجاد کند که بخواهید آن را روی صحنه ببینید. پیش از هر چیز میخواهم بدانم که اصولا نمایشنامهای که بتواند سامان خلیلیانِ کارگردان را متقاعد به اجرا کند، چه ویژگیها بارزی باید داشته باشد؟
قاعدتا هر کارگردانی یکسری فاکتورها برای خودش دارد و در نمایشنامهای که میخواهد اجرا کند قطعا آنها را مدنظر قرار میدهد. من هم بر اساس سلیقهام و همچنین نکات متعدد دیگری که در متن برایم مهم هستند، نمایشنامهای که مرتضی شاهکرم نوشته بود را برای اجرا انتخاب کردم.
اما مشخصا من به دنبال یک متن ایرانی از یک نمایشنامهنویس ایرانی بودم و میخواستم اگر نمایشی کار کنم حتما متن ایرانی باشد. در واقع علاوه بر ایرانی بودن که یک بخش این قضیه است، بخش دیگری که برایم مهمتر است اینکه متن یک متن دغدغهمند باشد و حرفی برای گفتن داشته باشد. در واقع برای من خیلی مهم و ضروری بود که نمایشنامهای را اجرا کنم که با احوالات خودم و دغدغههای زندگی اجتماعی و پیرامونی خودم هم همراه باشد.
- پس با این توضیح حتما نمایشنامه «عند از مطالبه» دارای تمام این ویژگیها بوده که آن را به صحنه آوردی؟
اول این را باید بگویم که من و مرتضی شاهکرم نزدیک به بیست سال است که در حوزه تئاتر با هم همکاری میکنیم و همدیگر را از نظر فکری و شیوه کاری خوب میشناسیم، پس در وهله اول وجود خود مرتضی شاهکرم یکی از مهمترین دلائل اصلی انتخاب این متن بود. اما قلم شیوا، نگاه خاص و تیزبین مرتضی شاهکرم که خودش اهل خوزستان و از خطهی خرمشهر عزیز است را نیز نباید نادیده گرفت. ضمن اینکه به خاطر همکاری چندین ساله ما با هم از نظر دهنی قرابت و آشنایی خوبی داریم.
نکته بعدی اینکه باید به آن اشاره کنم این است که به طور کلی من جزو اولین افرادی هستم که مرتضی متنهای جدیدش را برای خواندن در اختیار من میگذارد. همچنین این اجازه را به من میدهد که در حوزه کارگردانی هر آنچه را به ذهنم میرسد با مشورت خودش در متن به نوعی جاگیر بکنیم. در واقع با نزدیک شدن ذهنهایمان به هم سعی میکنیم هم در راستای تقویت متن و هم در راستای طرحی که من برای کارگردانی دارم اثر را تکمیل و در نهایت برای اجرا آماده کنیم. بعبارتی دیگر «عند از مطالبه» همه خواستههای من را که از یک متن میخواستم برآورده میکرد. ضمن اینکه همواره در آثارش و دغدغههایی که حاصل نگاه نقادانه او به وضعیت بعد از جنگ است را همیشه به عنوان دغدغه برایم ارزشمند بوده است.
- در سالهای اخیر به دلائلی که خودتان بهتر میدانید اجرای آثاری که به نوعی با محوریت جنگ و پیامدهای آن تولید میشود (مگر به ندرت) خیلی در جذب مخاطب موفق نبودند. اما نکته جالبی که در اجرای «عند از مطالبه» و مواجه مخاطب با اثر از نزدیک دیدم خلاف این قاعده را نشان میداد. به نظرم اینکه سالها از نزدیک در مناطقی که مستقیم با جنگ درگیر بودند و مردم آن مناطق در ارتباط بودی و زندگی کردی در انتقال آنچه مدنظر داری تاثیر بسزایی داشته است. این مسئله را قبول داری؟ واقعا فکر میکنی؛ بودن و زندگی کردن با مردم در مناطق جنگی چقدر در اینکه بتوانی کارگردانی بهتری در چنین آثاری داشه باشی تاثیر داشته است؟
درباره آثاری که با محوریت جنگ تولید میشوند و عدم موفقیت آنها در جذب مخاطب ابتدا باید دید که از چه زاویهای میخواهیم پیامدهای جنگ را مورد بررسی قرار بدهیم، به خصوص در سرزمینی مثل ایران. اما واقعیت این است که باید این را پذیرفت که مخاطب را کلیشههای تکراری زده کرده است. چراکه ما معمولاً نگاه درستی به مقوله جنگ و آسیبهای پس از جنگ نداشتهایم. در واقع متوجه نیستیم چند سال پیش از این افرادی بودند که به طور کامل و تمام عزیزترین داراییشان را که جانشان باشد را بدون هیچ چشمداشتی فدای سرزمین خود کردند و با این آگاهی که ممکن است هیچگاه برنگردند برای مقابله با دشمن سینه سپر کردند. به نظر من ما هیچ وقت نتوانستیم در برابر فداکاری بزرگ این مردمان فداکار و نجیب و نشان دادن عمق فلسفه آنها کار در خود و در شان آنها انجام بدهیم. حتی نتوانستیم به درستی وجود این صلابت را تکریم کنیم.
اما درباره زندگی با مردمی که مستقیما با جنگ دست و پنجه نرم کردند باید بگویم که قطعاً بیتاثیر نبوده، چراکه من در زندگیام و در آغاز جوانی زمانیکه ۱۸ ساله بودم و میخواستم وارد دانشگاه بشوم نزدیک به هشت سال در خوزستان زندگی کردم و مردمان خوزستان را از نزدیک لمس کردم و ذهن آنها را میشناسم. میدانم که هنوز هم تاثیرات و آسیبهای بعد از جنگ را در جانهایشان و در زندگیشان و در کالبد جان خود کماکان لمس میکنند.
واقعیت این است که من به شدت مردم خوزستان، ایلام، کرمانشاهان و کردستان را که همگی درگیر مستقیم جنگ بودند ارادت دارم و دغدغههای آنها را به شدت دغدغههای خودم میدانم. من معتقدم این زخمها و این دردها واقعیت را به ما اینگونه نشان میدهد که هنوز هم مسائل مردم در جنگ قابل طرح هستند. هنوز هستند افرادی در جغرافیای که تمام زندگی خودشان را در برابر یک حمله نابرابر و ناجوانمردانه که در منطقه غرب و جنوب ایران اتفاق افتاد همه داشتههای خود را از دست دادند و با اینکه سالهاست جنگ تمام شده متاسفانه هنوز آنها در حال جنگیدن هستند؛ جنگیدن با آثار باقیمانده از جنگ که به زندگیشان تحمیل شده است. و هنوز میبینیم بعد از این همه سال که از جنگ گذشته، مردم این مناطق کماکان درگیر مشکلات متعدد اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و... هستند و بعد از این دوران هنوز دارند تحمل میکنند.
- در واقع همین موارد تاییدی است بر اینکه «عند از مطالبه» هم یادی از گذشتهای افتخار آمیز است و هم حرف و دغدغهی امروز جامعه.
البته نمیخواهم حرفی بزنم که انگار از کار خودمان تعریف کردم اما واقعاً سعی کردیم در این اثر نگاه جدیدی به این مقوله داشته باشیم. در واقع معتقدم «عند از مطالبه» با نگاهی جدید، به مقولات جنگ و معضلات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی و بخصوص مسائل و مشکلاتی که در جامعه امروز داریم پرداخته و به درستی انها را به تصویر کشیده و نقد کرده است. البته این را هم حتما باید اضافه کنم که قویا عرض میکنم که این نمایش کاری نیست که با نگاه سفارشی تولید شده باشد. چراکه به نظر من اگر یک تولید تئاتری تمام فکتهایی که برای یک اثر هنری لازم است را داشته باشد، خواهناخواه مخاطب نیز با آن کار همسو میشود. فارغ از اینکه این نمایش شاید موضوعی باشد که به نوعی مورد قبول خیلیها نباشد ولی واقعیت این است که اگر همه چیز در کنار هم درست انتخاب شده باشد و گروه به درستی و با یک نگاه همسو در تولید اثر هنری با هم همراه باشند واقعا میتوانند اثری را خلق کنند که شاید در وهله اول موضوع جذابی نباشد و مخاطب خود را نداشته باشد اما در عمل چیز دیگری میبینی که فکر میکنم الان در تولید نمایش «عند از مطالبه» اتفاق افتاده است.
- ممنون میشم درباره خط داستانی اثر هم به طور مختصر توضیح بدهی و اینکه مشخصا وجوه مشترک آدمهای نمایش با آدمهای امروزی از نگاه خودتان بیشتر بر چه مفاهیم در متن متمرکز بود؟
«عند از مطالبه» درباره زندگی جوانی است که تک فرزند یک خانواده است. او در روزهای جنگ به جنوب میرود. پدر و مادر این جوان در زمانیکه فرزندشان به جنگ رفته فوت میکنند و ماحصل ارث پدر و مادر دغدغهای برای اقوام میشود که باید تکلیفی برایش مشخص کنند. این وضعیت و شرایط خاص ما را با نگاهی انتقادی به جامعه امروزی میرساند. در واقع یکی از بستگان به این نتیجه رسیده که اگر این جوان شهید شناخته شود تمامی ارثیه او به بستگان درجه ۲ و ۳ خانواده خواهد رسید به همین خاطر همه تلاش میکنند که با هر ترفندی ثابت کنند که با او نسبت دارند تا به پول برسند. در واقع به نظرم این اثر برشی از شرایط امروز جامعه ما با نگاهی نقادانه است؛ اینکه ما به چه سمتی از ارزشهای اخلاقی، اجتماعی، رفتاری و مذهبی رفتهایم و چگونه تحت تأثیر مسائلی که شاید اصل نباشد، قرار گرفتهایم.
- در مورد طراحی صحنه و استفاده دوسویه از سالن قشقایی هم البته به دلیل فضاهای سورئالی که در متن هست به نظرم انتخاب درستی کردی، اما گاهی به نظر میرسد که بازیگرها خیلی بیش از حد به تماشاگر نزدیک میشوند. ممنون میشم درباره طراحی صحنه به طور کلی توضیج بدهی؟ و اینکه آیا عمدی در این نزدیک کردن بازیگرها و مخاطب داشتی؟
طراحی صحنه این نمایش که به صورت دو سویه است دو دلیل عمده داشت یکی به دلیل استفاده از آینههای بزرگی است که در طول اجرا از آنها بسیار استفاده میکنیم و دلیل خاصی هم داریم. در واقع وقتی این آدمها در آینههای پشت سر همدیگر و همزمان در مواجههای دیگر رو در روی همدیگر قرار میگیرند، به نوعی تکثیر و تکثر این آدمها به تعداد بینهایت است که هر کدام از اینها میتوانند بخشی از یک جامعه و حتی اجتماع ما را با خود یدک بکشند. بعبارتی دیگر بنا به ضرورت آدمهای نمایش که باید با هم درگیر باشند، صحنه دوسویه طراحی شده، ضمن اینکه آیینههای تعبیه شده برای این است تا از این طریق شاهد برونریزی درونیات آدمها در داخل صحنه باشیم. درباره نزدیکی به تماشاگر هم عمد داشتیم زیرا میخواستیم مخاطب را در مواجهه مستقیم با این آدمها و رو در رو و چشم در چشم با آنها قرار بدهیم تا بعد از برونریزی شخصیتها و در لحظاتی که چشم در چشم هستند به این تامل و تفکر برسند که جایگاه آنها در این وضعیت اجتماعی و شکلی که در این نمایش ارائه میشود، کجاست. در واقع این مواجهه آدمها با هم در متن و همچنین مواجهه با تماشاگر در درون مخاطب یک نوع هم آمیختگی ایجاد میکنند که حاصل آن پرسش و پاسخی است که هر تماشاگر بعد از نمایش از خودش میکند.
- به نظرم یکی از نقاط قوت «عند از مطالبه» بازیهای قوی و یکدست گروه بازیگرانی هستند که همگی سالها تجربه تئاتری دارند ولی شاید از نظر تماشاگر عام جزو چهرهها نیز محسوب نشوند. ممنون میشم درباره روند انتخاب بازیگران این کار توضیح بدهی؟ ضمنا آیا کسی نگفت که اجرای این اثر بدون بازیگر چهره ریسک است و از این حرفها؟
قبل از هر سخنی باید بگویم که بازیگران این نمایش جزو توانمندترین دوستان و هنرمندان عرصه تئاتر هستند و بدون شک در همراهی با من و خلق این اثر هنری تکتکشان هم از کار حمایت کردند و هم بسیار کمک کردند و واقعا قدردان تک تکش اشان هستم. ضمن اینکه خیلی خوشحالم از اینکه گروه بازیگرها به این یکدستی رسیدند که اکثر کسانیکه در این چند روز کار را دیدهاند به این مسئله اشاره کردند و از بازی بچهها به عنوان نقطه قوت کار یاد کردند. اما به هر روی با توجه به اینکه در این نمایش شخصیتها میبایست در چند کاراکتر ایفای نقش کنند داشتن سابقه و رزومه هنری و توانمندی ضروری بود و خدا را شاکرم که همه بازیگران نمایش توانستند به درستی نقش خود را ایفا کنند.
درباره استفاده از بازیگران چهره و سلبرتیها هم باید بگویم که تئاتری اگر تنها به دنبال بازیگر چهره و سلبرتی برود آنوقت به نظر من کل کار را دچار یک وضعیت و شکل نامتعارف میکند. در واقع اگر بخواهید تماشاگران خود را بر مبنای حضور چهرههای شاخص تلویزیون یا محبوب آن نازنین هنرمند قرار بدهید در تولید یک اثر هنری کمکی به شما نخواهد بود. ضمن اینکه وقتی تمام مفاهیم و قواعد مشخص تئاتر و یک اثر هنری طوری باشد که تحت سایه بازیگران قرار بگیرد، ممکن است که حضور این عزیزان از کیفیت یک اثر هنری به عنوان تئاتر کم هم بکند. (البته این رای مطلق و وحی منزل نیست) اما در جریان حضور بازیگران چهره معمولا اینگونه است که در فرایند شکلگیری یک اثر تئاتری یک چیزی فدای چیز دیگری میشود.
در کل هر کسی با نگاه خودش اثر خود را تولید میکند و من به حضور بازیگر مشهور قائل نبودم. شاید اگر حضور داشتند در این بازار آشفته اقتصادی فروش ما را تضمین میکردند اما واقعیت این است که تئاتر فقط فروش بلیط نیست. بعضی جاها باید به اهمیت و ارزش تفکر، تعقل، فلسفه و ذات یک اثر هنری بیاندیشیم و همه چیز را اقتصادی نبینیم. در نهایت اینکه من خودم اگر بخواهم کار دیگری هم تولید کنم با همین رویکرد خواهد بود و به سراغ چهرهها نخواهم رفت.
- آیا بعد از اجرا در تئاترشهر با توجه به استقبال خوب مخاطبان ممکن هست در سالن دیگری نیز کار را اجرا کنید؟
امیدوارم این امکان را داشته باشیم و شرایط فراهم باشد که من و گروه در سالن دیگری نیز کار را اجرا کنیم، چراکه هنرمند به هنر خود زنده است و این زندگی و مجال به تبع با حضور تماشاگران میتواند شکل بگیرد. در واقع این روند که در چند روز اخیر با آن روبرو بودیم و استقبال خوبی از کار شد اگر ادامه پیدا کند و شرایط اقتصادی مردم هم به نوعی باشد که بتوانند ما را حمایت کنند امکان اینکه در سالنهای دیگری نیز این کار را اجرا کنیم هست. علاوه بر این من به شدت از اجرای این کار در سایر استانها و شهرستانها استقبال میکنم و اگر شرایط فراهم باشد بنده با کمال میل حاضرم برای مردمان این سرزمین این اثر را هر جای ایران اجرا کنم.
لازم به یادآوری است، نمایش «عند از مطالبه» نوشته مرتضی شاهکرم با طراحی و کارگردانی سامان خلیلیان با تهیهکنندگی نوید محمدزاده و نقش آفرینی پروا آقاجانی، ابتسام بغلانی، جواد پولادی، آتیه جاوید، حسام خلیلنژاد، محمد زوار بیریا، مرتضی شاهکرم، الهه شهپرست، احمد صمیمی، سلمان فرخنده و سیدعلی موسویان، تا روز 13 مهرماه هر روز ساعت 19 در سالنِ قشقایی مجموعه تئاترِشهر اجرا میشود.
گفتگو از حسین سینجلی