بیست و هشت سال عکاسی تئاتر در آینۀ جشنواره تئاتر فجر

مسابقۀ عکاسی تئاتر سی و هفتمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر، به دبیری سیامک زمردی مطلق  و داوری رضا معطریان، عباس کوثری و هادی نوید برگزار می‌شود. در این دوره ما شاهد حضور 174 عکاس و 834 عکس که 130 عکاس با 615 عکس از تهران و 44 عکاس از 21 شهرستان و 219 عکس بودیم. به گفتۀ دبیر این دوره از مسابقه مشارکت هنرمندان شهرستان‌ها در این دوره از جشنواره قابل توجه و نشان دهندۀ وسعت و پراکندگی فعالیت علاقه‌مندان به عکاسی تئاتر در کشور است.  

امسال یازدهمین دوره‌ای است که مسابقۀ عکاسی تئاتر به صورت پیوسته و همزمان با جشنواره تئاتر فجر برگزار می‌شود و این در حالی است که روند برگزاری این بخش از جشنواره در طول چند دهۀ گذشته با فراز و فرودهای زیادی روبه‌رو بوده. اکنون و در شرایطی که به نظر می‌رسد دست‌اندرکاران برگزاری این بخش موفق به تثبیت مسابقه عکاسی تئاتر به عنوان یکی از بخش‌های دائمی جشنواره تئاتر فجر شده‌اند، مرور این فراز و فرودها و تحولاتی که به طور مستقیم یا غیرمسقیم بر روند عکاسی تئاتر در این دهه‌ها تاثیرگذار بوده خالی از لطف نخواهد بود. بر این اساس ایران تئاتر روایت شکل گرفتن و تثبیت بخش عکاسی تئاتر جشنواره فجر و تحولات تاثیرگذار در این عرصه را در گفت‌وگو با سیامک زمردی مطلق دبیر چند دوره از مسابقه عکاسی فجر، همچنین به عنوان یکی از پرسابقه‌ترین و فعال‌ترین عکاسان عرصه تئاتر بازخوانی کرده که در ادامه می خوانید؛ با این توضیح که برای حفظ پیوستگی روایت، پرسش‌ها از گفت‌وگو حذف شده است.

روند شکل‌گیری و فراز و فرودهای مسابقۀ عکاسی تئاتر جشنواره فجر به روایت سیامک زمردی مطلق

اولین دوره مسابقۀ عکاسی تئاتر فجر در سال 69 برگزار شد . دبیری این دوره از جشنواره را آقای حسین فرخی  بر عهده داشتند. تا جایی که به یاد دارم در آن دوره عکاسانی از سراسر ایران در مسابقه شرکت کرده بودند. خوشبختانه در آن دوره اولین کتاب این بخش از جشنواره با عنوان « عکاسی در تئاتر» منتشر شد که البته چاپ مطلوبی نداشت؛ ولی سند ارزشمندی از فعالیت عکاسان تئاتر در آن سال ها به یادگار ماند و از اهمیت خاصی برخوردار است. سال بعد یعنی سال 70 هم این مسابقه برگزار شد ولی متاسفانه کتابی از این دوره منتشر نشد. بعد از این دو دوره شاهد  ده سال سکوت و بی‌توجهی از جانب دبیران جشنواره و متولیان تئاتر بودیم.

در این سال‌ها تعداد کسانی که در عرصه عکاسی تئاتر فعالیت داشتند به اندازۀ انگشتان دست هم نمی‌رسید. بخشی از فعالیت‌ها در این عرصه در همکاری چند عکاس معدود با مرکز هنرهای نمایشی صورت می‌گرفت که از جملۀ آن ها می‌توانم از فتانه دادخواه، ناصر عرفانیان و اختر تاجیک نام ببرم. در این سال‌ها تعدادی از دانشجویان هم در این عرصه فعالیت‌هایی داشتند که به عنوان نمونه می‌توانم از مجید خمسه، صادق تیرافکن نام ببرم .مجید خمسه پایان‌نامه دانشجویی اش را با موضوع عکاسی تئاتر ارائه کرد.سال80 دوره مدیریت حسین پاکدل در تئاتر شهر بود، که بنظر من از بهترین دوره‌های مدیریت این مجموعه تا آن زمان به حساب می‌آید. آقای پاکدل به عکاسی تئاتر بسیار اهمیت می‌دادند و در این سال‌ها از تمام نمایش‌هایی که در تئاتر شهر روی صحنه می‌رفتند عکاسی می‌شد.  مسعود پاکدل در طول چند سال عکاسی از تمام نمایش های اجرا شده در تئاتر شهر را بر عهده داشت. در همین اثنا در سال 81  بود که مسعود پاکدل پیشنهاد برگزاری یک نمایشگاه گروهی عکاسی تئاتر در عکسخانه شهر را مطرح کرد که من به اتفاق مسعود پاکدل، مریم محمدی و مجید خمسه آثاری را در این مجموعه به نمایش گذاشتیم؛ آرمان استپانیان هم دو قطعه از عکس‌های گروه‌های تئاتر ارمنی را از آرشیو شخصی‌اش برای نمایش در این مجموعه ارائه کرد؛ و مهران عفت رخ  هم که بر عکاسی گروه‌های سیاه بازی در لاله زار تمرکز داشت و آرشیو خیلی خوبی از آن دوره دارد، عکسهایی را به این نمایشگاه آورد. آقای شریف خدایی مدیر وقت مرکز هنرهای نمایشی به اتفاق حسین پاکدل به بازدید این نمایشگاه آمدند و همانجا اعلام کردند که در جشنوارۀ تئاتر فجر آن سال مسابقه عکس تئاتر را مجدداً به خود خواهد دید. در واقع این نمایشگاه جرقه‌ای در ذهن مدیران تئاتری زد که مسابقۀ عکاسی تئاتر را در جشنواره احیا کنند. این وعده عملی شد و در همان دوره به جبران وقفه 10 ساله‌ای که در برگزاری این مسابقه پیش آمده بود، مسابقۀ در قالب 10 سال عکاسی تئاتر ایران برگزار شد و در فراخوان از عکاسان دعوت شد تا آثاری را که در فاصلۀ این یک دهه تهیه کرده بودند به مسابقه ارائه کنند. سیف اله صمدیان دبیر این دوره از مسابقه عکس تئاتر بود. تا جایی که به خاطر دارم حدود 500 عکس از عکاسان سراسر ایران به  دبیرخانه ارسال شد. در این دوره از مسابقه جایزه در قالب معرفی برگزیدگان و بدون رتبه صورت گرفت که من به همراه مسعود پاکدل و مریم محمدی به عنوان عکاسان برگزیده معرفی شدیم. سال بعد یعنی سال 82 هم مسابقه با دبیری سیف اله صمدیان برگزار شد. این دوره از جشنواره با انقلاب دوربین های  دیجیتال همزمان شد و به سبب ورود این تکنولوژی هم تعداد عکاسان تئاتر بیشتر شده بود و هم کیفیت عکس ها. در این مسابقه هم عکاسان در قالب برگزیده معرفی شدند که رضا معطریان، عباس کوثری، یارتا یاران، من و... در میان آن ها بودیم. سیف الله صمدیان ماکت کتاب های این دو دوره را آماده انتشار کرده بود که متاسفانه بعد از این همه سال هنوز به چاپ نرسیده اند. همین جا می خواهم از مدیران تئاتری کشور درخواست کنم که امکان انتشار آن ها را فراهم کنند؛ چرا که هزینۀ چاپ این مجموعه شاید به اندازۀ دعوت دو مهمان خارجی و یکی دو اجرای آن ها هم نباشد، اما تاثیرگذاری و ارزش های سندی این کتاب ها در تاریخ عکاسی و تئاتر ما خیلی بیشتر خواهد بود.  

بعد از سال 82 دوباره با سکوتی 5 ساله در عکاسی تئاتر ایران روبه رو بودیم تا اینکه انجمن عکاسان خانۀ تئاتر در سال 87 تاسیس شد. اولین حرکتی که در انجمن صورت دادیم این بود که تلاش کنیم تا مسابقه عکاسی تئاتر دوباره در جشنواره پا بگیرد. در آن سال حسین مسافر آستانه دبیری جشنواره را بر عهده داشت و این موضوع را با او در میان گذاشتیم که با توجه به عقبۀ عکاسی تئاتر، ضرورت دارد این بخش را مجدداً به جشنواره اضافه کنیم که او هم پذیرفت. با مساعدت آقای آستانه آن سال که دبیری مسابقه عکس هم به عهدۀ من گذاشته شده بود، کتاب بخش عکس جشنواره هم انتشار یافت. در این دوره بود که از آقای آستانه درخواست کردم برای عکس هایی که در کتاب چاپ می شوند حق التصویر پرداخت شود که با این مسئله هم موافقت کردند و سر وقت به عکاسان پرداخت شد؛ حق التصویر در اولین دوره 25 هزارتومان بود و در حال حاضر در این دوره به 200 هزار تومان رسیده است. همینطور مسئله پرداخت فوری حق الزحمه داوران مسابقه هم از این دوره بنا گذاشته شد و تا جایی که اطلاع دارم تا امروز رعایت می شود؛ امسال یازدهمین سالی است که مسابقۀ عکس تئاتر فجر به طور پیوسته برگزار می شود، و به جز یک استثنا، کتاب های عکس در طی این 11 سال چاپ شده است. استثنایی که به آن اشاره کردم مربوط به دوره گذشته است که نمایشگاه بخش مسابقه عکس برگزار، ولی کتاب این بخش تا کنون چاپ نشده است. اتفاقی که در جشنواره سی و ششم افتاد، بخش مسابقه عکس و پوستر از پیکرۀ اصلی جشنواره جدا شد و در موقعیت زمانی و مکانی مجزایی برگزار شد؛ یکی از عوارضی که از آن حرف می زنیم اینطور پدیدار شد که ارتباط مخاطبین جشنواره که به طور معمول نمایشگاه عکس تئاتر و پوستر را همزمان در طول جشنواره با اجرای نمایش ها مشاهده می کردند، به واسطه جدا شدن این بخش دچار اختلال شد. خوشبختانه در این دوره ما شاهد بازگشت بخش مسابقه عکس و پوستر به جشنواره هستیم.

عکاسی تئاتر در مسیر تحولات فنی و تکنولوژی

توجه به عکاسی تئاتر در سال های پس از انقلاب، از آغاز دهه شصت و در مقیاس بسیار محدود شروع می شود. در سال 59 یا 60 است که خانم فتانه دادخواه به عنوان عکاس مرکز هنرهای نمایشی آغاز به کار می کند او با توجه به معدود بودن سالن های نمایش در آن روزها تقریباً از تمامی نمایش هایی که روی صحنه می رفت عکس تهیه می کرد. سال 65 بود که خانم دادخواه نمایشگاهی از عکس های تئاتر در فرهنگسرای نیاوران برپا کرد. او فردی بود که در بعد از انقلاب در عرصه عکاسی تئاتر بسیار زحمت کشید و آرشیو بسیار خوبی هم از این عکس ها به یادگار مانده است. اولین کتاب عکاسی تئاتر بعد از انقلاب را هم او بود که با هزینۀ شخصی خود به انتشار رساند. عکاسان دیگری هم در زمینه عکاسی از نمایش ها، با مرکز هنرهای نمایشی همکاری می کردند که از جملۀ آن ها می توانم به ناصر عرفانیان و اختر تاجیک اشاره کنم. تعدادی از دانشجویان هم بودند که در این عرصه فعالیت هایی داشتند. در مجموع به دلیل اینکه آن سال ها عکاسی به شیوۀ آنالوگ، با دشواری ها و محدودیت های زیاد انجام می شد و به دلیل هزینه بر بودن و عدم درآمدزایی، افرادی که به عکاسی تئاتر علاقه داشتند بعد از مدتی آن را رها می کردند. من هم در همین سال ها بود که فعالیتم را در این عرصه آغاز کردم.

با پیشرفت دوربین های دیجیتال، بسیاری از محدودیت ها و دشواری های عکاسی آنالوگ کنار رفت و به این ترتیب عکاسان بسیاری به تهیه عکس از نمایش ها روی آوردند. این تحول موجب شده تا استعدادهای جوان بسیاری را در این عرصه شاهد باشیم که خروجی فعالیت هایشان را از جمله در مسابقۀ عکاسی تئاتر فجر می بینیم. دوربین های دیجیتال موجب شده تا عکاسان سرعت عمل خیلی بیشتری در کارشان داشته باشند. در مجموع فکر می کنم عکاسی تئاتر در ایران رشد مطلوبی داشته است. رشد عکاسی تئاتر از این منظر اتفاق افتاده که خیلی از عکاسان ما دیگر تنها به ثبت و ضبط فضای یک نمایش فکر نمی کنند و وجوه آرتیستیک و زیبایی شناسانه را هم در عکس ها دنبال می کنند.

تحولات حوزه رسانه و فضای مجازی هم یکی از نقاط عطفی است که در توسعه و تکثر عکاسی تئاتر بسیار تاثیرگذار بوده است. امروز می بینیم که اغلب خبرگزاری ها و وبسایت های اطلاع رسانی، بخشی را به عکاسی تئاتر اختصاص داده اند. برای نمونه نزدیک به یک دهه است که رضا معطریان در سایت ایران تئاتر بخش عکاسی تئاتر را به طور پیوسته و متمرکز مدیریت کرده و مخاطبان بسیاری را به این عرصه جذب کرده است. این در حالی است که پیش از تحولات نوین عرصه رسانه و در نظام سنتی مطبوعات، عکاسی تئاتر به ندرت و به صورت بسیار محدود مجال عرضه می یافت. به جز این ها شبکه های اجتماعی و  فضای مجازی را هم باید به عنوان عرصه و امکانی بسیار وسیع در بیشتر دیده شدن عکس های تئاتر در نظر گرفت.

واضح است که هر گونه تحولی می تواند عوارض و آسیب‌های خاص خود را هم به دنبال داشته باشد و عکاسی تئاتر هم در روند این دگرگونی‌ها از چنین آسیب‌هایی در امان نمانده و در مجالی مناسب می توان به طور جدی از این اسیب ها و عوارض سخن گفت؛ اما از سوی دیگر وقتی از رشد عکاسی تئاتر حرف می زنیم، در حقیقت منظور رشدی همه جانبه است که تنها در دایره عکاسان محدود نمی شود. امروز کارگردانان تئاتر ما هم به ارزش و اهمیت عکاسی تئاتر بیش از گذشته اشراف دارند. همچنین می بینیم که خیلی از گروه های تئاتری امروز به این نتیجه رسیده اند که یک عکاس در گروه خود داشته باشند که حتی از مرحله تمرین و آماده سازی نمایش ها هم عکس تهیه می کنند و به این ترتیب ما آرا آرام داریم مجهز به آرشیوی از روایت های شکل‌گیری نمایش ها هم می‌شویم.

درباره سیامک زمردی مطلق

سیامک زمردی مطلق عکاس پرسابقۀ تئاتر و سینما، عکاسی نمایش های متعدد و شاخصی را در کارنامه دارد که از جملۀ آن ها می توان به نمایش های "مده‌آ" (قطب‌الدین صادقی) تئاترشهر؛ 1367‏، ‏"دایره گچی قفقازی" (حمید سمندریان) سالن اصلی تئاتر شهر؛ 1376‏، ‏"یادگار سال‌های شن" (علی رفیعی) تئاترشهر، تالار اصلی‏، ‏"مصاحبه" (محمد رحمانیان) تئاترشهر، تالار چهارسو‏، ‏"سی مرغ سیمرغ" (قطب‌الدین صادقی) تهران، تئاترشهر‏، ‏"اورفه" (محسن حسینی) تئاترشهر، تالار قشقایی، ‏"زمین صفر" (آتیلا پسیانی) تئاترشهر، تالار سایه‏،  تئاترشهر، ‏"ادیپوس" (رکن‌الدین خسروی) سالن اصلی تئاتر شهر‏، ‏"شب هزار و یکم" (بهرام بیضایی) تئاترشهر، تالار چهارسو؛ 1382‏ ، همچنین به عکاسی از فیلم های سینمایی "خمره" ۱۳۶۸‏"مرد کوچک"؛ 1376‏ و ‏"بچه‌های نفت" (ابراهیم فروزش)؛ 1380‏اشاره کرد.

زمردی مطلق همچنین دریافت جوایز بسیاری را در کارنامه هنری‌اش دارد که از جملۀ آن‍‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱۳۷۳ : جایزه اول ودریافت مدال ویژه نمایشگاه بین المللی عکس VGX استرالیا در بخش عکس تئاتر

۱۳۸۰ : برنده تندیس پنجمین جشن خانه سینما برای عکاسی از فیلم (بچه های نفت)به کارگردانی ابراهیم فروزش

۱۳۸۱ : انتخاب شده به عنوان یکی از سه عکاس برگزیده ، مسابقه ده سال عکاسی تئاتر ایران در بیست و یکمین جشنواره بین المللی تئاتر فجر

۱۳۸۲ : انتخاب شده به عنوان یکی از پنج عکاس برگزیده مسابقه عکس تئاتر در بیست و دومین جشنواره بین المللی تئاتر فجر

۱۳۸۹ : جایزه اول عکاسی تئاتر (بخش مجموعه عکس) در بیست ونهمین جشنواره بین المللی تئاتر فجر

۱۳۸۱، ۱۳۸۲ ۱۳۸۹ : جایزه اول عکاسی تئاتر ایران از دید انجمن منقدین و نویسندگان تئاتر ایران

این هنرمند همچنین آثارش را در نمایشگاه های متعددی ارائه کرده که از جملۀ آن ها می توان به این موارد اشاره کرد:

۱۳۸۳ : نمایشگاه انفرادی از عکسهای نمایش "شب هزار ویکم" با عنوان (بانوی هزار افسان) به کارگردانی بهرام بیضایی

۱۳۸۳ : نمایشگاه انفرادی (۱۰۰ عکس تئاتر) گالری "مان هنر نو " ایران

۱۳۸۳ : نمایشگاه گروهی عکس تئاتر ایران ، پاریس

۱۳۸۷ : نمایشگاه گروهی (چشم درون) موزه هنرهای معاصر

۱۳۹۰ : حضور در حراج بین المللی "بونمز" دبی و فروش دو عکس تئاتر ایران