به بهانه سالروز تشکیل کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد
تئاتر در مساجد؛ از فعالیت‌های خودجوش تا شکل‌گیری یک جریان فرهنگی
ایران تئاتر به بهانه فرارسیدن ۱۸ اسفند سالروز تشکیل کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد به بازخوانی بخشی از مسیر فعالیت‌های تئاتری در کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد پرداخته است.
کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد چگونه از فعالیت‌های خودجوش و پراکنده تعدادی از علاقه مندان به فعالیت‌های فرهنگی و هنری تا ایجاد دفاتر متمرکز در اغلب شهرها و استان‌های کشور و اختصاص جشنواره‌های ویژه به تولیدات این مراکز گسترش پیدا کرد. هسته‌های اولیۀ چنین حرکتی را در کدام گروه‌ها باید شناسایی کرد و آیا این گروه‌های اغلب مبتدی و تازه کار درعرصه هنرهای نمایشی در نهایت توانستند نمایندگانی درخور به جامعه تئاتر کشور معرفی کنند. سالروز تشکیل رسمی کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد در 18 اسفندماه 1371 در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و در ادامه راه اندازی جشنواره‌هایی در این ارتباط در حوزه هنری، در حالی آغاز بیست و ششمین سال فعالیت این نهاد را یادآوری می‌کند که پیرامون پیشینه و روند استقرار این کانون‌ها کمتر صحبتی به میان آمده است. ایران تئاتر به همین بهانه به بازخوانی بخشی از مسیر فعالیت‌های تئاتری در کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد پرداخته که در ادامه می‌خوانید.
فعالیت‌های تئاتری خودجوش در مساجد کشور
پیشینه فعالیت‌های تئاتری در عرصه مساجد کشور به چه زمانی باز می‌گردد و در چه شرایطی است که این فعالیت‌ها رونق می‌گیرند؟
کوروش زارعی کارگردان تئاتر و مدیر مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری در اشاره به چگونگی ورودش به کانون‌های فرهنگی هنری مساجد می‌گوید: وقتی نوجوان بودم، اوایل انقلاب، آن زمان سپاه، جهاد سازندگی واحد فرهنگی راه انداخته بودند و داشتند در جهاد سازندگی گروه‌های فرهنگی کار می‌کردند، من جزء بچه‌هایی بودم که هم در بسیج و هم در جهاد سازندگی نمایش‌هایی را تولید می‌کردم و به مناسبت‌های مختلف در مسجد اجرا می‌کردیم؛ حتی ما فراتر از این هم بودیم و می‌رفتیم در روستاها هم اجرا می‌کردیم، در مساجد روستاها هم اجرا می‌کردیم و یکی از خاطرات شیرین من همان ایام است که در مناسبت‌ها ما در مساجد روستاها اجرا می‌کردیم. قبل از انقلاب آقای سلحشور، آقای مجیدی بچه‌هایی در مکتب‌المهدی بودند، آقای حیات‌دار آن زمان خیلی قبل‌تر، آقای مدرس و این آدم‌ها پای درس ایشان فعال بودند، یا خود مدرسه علوی فضایش همین بود، مسجد الجواد نازی‌آباد که پایگاه بچه‌های حوزه هنری بود.
ندا ثابتی نمایشنامه نویس و پژوهشگر تئاتر پیشینۀ فعالیت‌های تئاتری در مساجد را به دورتر از این‌ها می‌برد و می‌گوید: هرچند که پیش از انقلاب کار در حوزه دینی کم بود ولی فعالیت‌های این چنینی اغلب در مساجد شکل می‌گرفت. به عنوان مثال شهید حسین قشقایی که دانشجوی تئاتر بود برای پایان نامه‌اش بلیط هایی طراحی کرد و در اختیار مساجد قرار داد تا افرادی از قشر عادی که حتی در ارتباط جدی با تئاتر نبودند برای دیدن این اثر آمدند. 11 فروردین 58 اولین تئاتری که به روی صحنه رفت نهضت حروفیه بود که نوشته حسین قشقایی و کارگردانی داوود دانشور بود. این نمایش در تئاتر شهر 40 شب رایگان اجرا شد. پس از انقلاب اسلامی هم در حوزه‌های بسیج و سپاه این فعالیت‌ها سمت و سوی قرآنی داشت و در جبهه‌ها نیز نمایش‌های مذهبی و حتی طنز اجرا می‌شد. بیشتر این فعالیت‌ها به صورت خودجوش به وسیله افراد علاقمند بدون تحصیلات دانشگاهی شکل می‌گرفت.
علی سلیمانی بازیگر تئاتر، تلویزیون و سینما هم از پیشینه فعالیت‌های تئاتری خود پیش از استقرار کانون‌های فرهنگی و هنری می‌گوید: من در سال‌های 66 و 67 با همکاری امام جماعت مسجد سیدالشهدا جوادیه گروهی تئاتری به راه انداختم و در خود مسجد به مناسبت‌های متفاوت فعالیت‌های نمایشی داشتیم. این فعالیت کاملاً خودجوش بود و از افرادی که در آن همکاری داشتند می‌توانم به سیروس همتی اشاره کنم. در واقع ما زیر نظر گروه و ارگان خاصی نبودیم و حتی کسی از ما و این گروه خبری نداشت. امسال در مهرماه جشنواره ملی بچه‌های مسجد برگزار شد و داوری آن را من، کوروش سلیمانی، امیر نصیر بیگی و کوروش زارعی داور برعهده داشتیم.
محسن سلیمانی فارسانی سرپرست انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس هم از تجربه فعالیت تئاتری در مساجد می‌گوید: پیش از آنکه تحصیلات تئاتری‌ام را در دانشگاه پی بگیرم، از آن جایی که به تأثیر تئاتر آگاه بودیم یک سری اجراها آماده می‌کردیم و در مساجد به مناسبت‌های متفاوت به نمایش می‌گذاشتیم. اوایل عده ای مخالفت می‌کردند ولی ما با سماجت سعی کردیم تاثیرهای هنر نمایش را به آن‌ها نشان دهیم. علاوه بر این در حوزه در استان‌های متفاوت به عنوان مثال زادگاهم چهار محال بختیاری برای بچه‌هایی که از کانون‌های مساجد معرفی شدند کلاس آموزشی تئاتر برگزار می‌کردیم که عده ای از آنان هنوز در عرصه تئاتر فعال هستند.
تئاتر بچه‌های مسجد و شکل گیری یک جریان فرهنگی
فعالیت‌های تئاتری در مساجد اما چگونه و در چه روندی به شکل گیری یک جریان فرهنگی منجر شد.
کورش زارعی در این ارتباط می‌گوید: هسته اولیه کانون‌های فرهنگی هنری مساجد کشور وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بود. در واقع می‌شود گفت از دهه 70 این جریان شروع شد، آن زمان رئیس وقت هنرهای نمایشی آقای حسین جعفری بود. اما جریان بچه‌های مسجد در دل مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری بود که این جریان در حدی که جشنواره‌ای برگزار شود، راه‌اندازی شد. شخصاً سال 74 وقتی بچه‌های مسجد راه افتاد در کنارشان بودم. در آن روزها قرار شد دفتر مرکزی تئاتر بچه‌های مسجد در شهر قم ، فعالیتش را آغاز کند که همین اتفاق هم افتاد.آقای حسین پارسایی و حسین فدایی حسین و محمدرضا آزاد و قاسم مرادی، هسته اصلی بودند. آقای علیفر و آقای حسین صباغ‌زاده و بچه‌هایی بودند که با آنان این جریان را استارت زدیم و چهارمین جشنواره‌اش را به شکل جدی و کشوری شروع کردیم و آمدیم حول و حوش یازدهمین دوره که در یزد این جشنواره را برگزار کردیم.
مدیر مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری در توصیف شرایطی که به استقرار این جریان فرهنگی منجر می‌شود، می‌گوید: زمانی که استخدام حوزه شدم به سمت دفتر تئاتر مردمی جشنواره فجر جذب شدم و سال‌ها در کنار اعضای آن فعالیت داشتیم و موفق شدیم که 13 دوره جشنواره تئاتر مردمی مساجد را برگزار کنیم. من به دلیل تأثیر این جریان در مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری بخشی را به تئاتر مردمی مساجد اختصاص دادم. به این ترتیب که در دفاتر مختلف حوزه هنری در سراسر کشور ما بچه‌های مسجد را نیز داریم. استان‌ها به شکل مستقل در این زمینه کار می‌کنند و جشنواره استانی سالیانه دارند که ماحصل آن به جشنواره سراسری راه پیدا می‌کند. تا اینکه ما در پی یکی بودن اهداف ستاد عالی مساجد تئاتر و دفتر مردمی تئاتر مساجد نشستی برگزار کردیم و در طی هم افزایی های آن نشست تفاهم نامه ای برای برگزاری این جشنواره، تولید متون نمایشی، آموزش بچه‌های مسجد منعقد شد. نخستین ماحصل جدی این تفاهم نامه به مناسبت چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی پروژه چهل نمایش چهل مسجد بود که توسط هنرمندان حوزه‌های هنری سراسر کشور تولید شده و در 40 مسجد انقلابی سراسر کشور از 12 بهمن تا 12 اسفند اجرا شدند. تمرکز ما برای جشنواره بچه‌های مسجد بر روی استان‌هاست و انشالله از سال آینده شاهد فعالیت‌های جدی تری در این زمینه باشیم.
افق‌های پیش رو در فعالیت تئاتری کانون‌های فرهنگی هنری مساجد
برای ادامه فعالیت تئاتری کانون‌های فرهنگی هنری مساجد چه چشم اندازهایی را می شتوان متصور بود و فعالان این حوزه چه افق‌هایی را در این ارتباط ترسیم می‌کنند.
محراب محمدزاده از فعالان تئاتر مردمی و داور جشنواره تئاتر بچه‌های مسجد در این ارتباط می‌گوید: تا پیش از این به نوعی کار بچه‌های مسجد به مجموعه کارهای دینی اطلاق می‌شده؛ ولی الان این ماجرا لزوماً اینطور نیست که همه آثار حتماً باید مذهبی باشد، شاید با مفهوم سیاسی باشد، با مفهوم طنز باشد و در دوران فعلی ماجرا این نیست که ما بخواهیم مثلاً به یک گروهی برسیم که این را ببریم همین امروز رونمایی بکنیم. مثلاً در جشنواره تئاتر فجر، مثلاً خودمان جا بکنیم در جشنواره تئاتر فجر و یک بخشی ایجاد بشود. حتی برای این جشنواره‌مان هم اگر جشنواره‌ای داریم برای این نیست که بگوییم یک جشنواره به جشنواره‌های تئاتر اضافه شد. اگر در فضای حرفه‌ای جشنواره انگیزه‌ای برای هنرمند تئاتر است، در بحث آماتوری صد برابر است، یعنی آدمی که تازه کار را شروع کرده است وقتی می‌آید در جشنواره جایزه می‌گیرد، برای او خیلی ارزشمندتر است. بر این اساس در حال حاضر با بسیج و آموزش و پرورش و جاهای دیگر داریم همکاری می‌کنیم چرا که می‌خواهیم این فعالیت جریان سیالِ عمومی در طول سال باشد؛ چون صرفاً اگر ما n میلیون تومان هزینه بکنیم و یک‌سری گروه بیاید و 10 روز اجرا شود، این مسلماً هدف ما نیست، بحث ما انگیزه‌بخشی است.
کورش زارعی مدیر مرکز هنرهای نمایشی نیز در خصوص چشم انداز امروز تئاتر مساجد و تئاتر مردمی می‌گوید: قصد داریم مشکلات و نواقصی که در این مدت داشته‌ایم، برطرف کنیم تا این جریان مستحکم‌تر و رو به جلوتر حرکت بکند. ما دنبال این نیستیم که در جریان جدید به دنبال هنرمندان حرفه‌ای، تئاتری‌ها، تحصیل‌کرده‌ها برویم. البته بچه‌های دانشجوی تئاتر اگر به این حرکت بپیوندند، ما استقبال خواهیم کرد یعنی در به روی بچه‌های تئاتر و بچه‌هایی که دانشجو هستند در چارچوب شکل کاری ما هستند، باز است این رویکرد یکی از سیاست‌های تازه ما است .به دنبال بچه‌های بکر و تازه هستیم، می‌خواهیم نیروسازی و جریان‌سازی بکنیم.یکی از حرکت‌های تازه در این ارتباط راه‌اندازی دفتر تئاتر بچه‌های مسجد دانشگاه‌ها است؛ چون بعد از اینکه جریان راه افتاد خیلی از دانشگاه‌ها به ما مراجعه کردند که این سیستم در دانشگاه‌ها راه بیفتد. فاز بعدی راه‌اندازی دفتر بچه‌های مسجد دانشگاه‌ها است و بچه‌های جوان علاقه‌مند و کسانی که در مسجد و مدرسه محله‌اشان کار تئاتر می‌کنند. ما به دنبال بچه‌های بکر و تازه هستیم، می‌خواهیم نیروسازی و جریان‌سازی بکنیم.