نکات مهم سمینار «آسیب‌شناسی جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر»
جایگاه، ضرورت، هویت و اهداف یک جشنواره بین‌المللی
ایران تئاتر- مجید گیاه‌چی: سمینار آسیب‌شناسی جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر، توسط دفتر پژوهش و انتشارات اداره‌کل هنرهای نمایشی، در روزهای ۱۹، ۲۰ و ۲۱ اردیبهشت، در محل تالار مشاهیر تئاتر شهر، برگزار شد. متن حاضر چکیده تیتروار از این نشست است که پیش از این گزارش های کامل آن روزانه منتشر شده بود.
دبیر و مجری این نشست‌ها، مهرداد رایانی مخصوص و مدیریت اجرایی آن برعهده‌ی میلاد نیک‌آبادی بود.
18 کارشناس تئاتر برای ارائه‌ی نقطه‌نظرات‌شان به این سمینار که با تعیین موضوعاتی به 6 پانل تفکیک شده بود، دعوت شدند که هر کدام در دو نوبت 10 دقیقه‌ای (مجموعاً 20 دقیقه)، فرصت طرح‌نظر پیدا کردند و البته فرصتی 45 دقیقه‌ای هم برای پاسخ‌گویی به پرسش‌های حاضران، در پایان هر پانل ایجاد شد.
مدیرکل‌هنرهای نمایشی (و رئیس جشنواره)، دبیر جشنواره‌ی بین‌المللی تئاتر فجر و تعدادی از اعضای اصلی ستاد برگزاری این جشنواره، ازجمله حاضران ثابت در تمامی این نشست‌ها بودند.
متأسفانه امکان شرکت در دو روز نخست نشست، برای من فراهم نشد و آن‌چه در پی می‌آید، عناوینی است که نه از دیدن گزارش تصویری، یا شنیدن فایل صوتی که بر مبنای گزارش مکتوب ارائه‌شده توسط روابط عمومی اداره‌کل هنرهای نمایشی، استخراج شده است.
مهم‌ترین عناوین مطرح‌شده در این سمینار:
1- پانل اول با موضوع: "جایگاه، ضرورت، هویت و اهداف"
رضا کیانیان:
- جشنواره‌ی ملی تئاتر از جشنواره‌ی بین‌المللی جدا و به‌صورت مرور اجراهای منتخب هرسال، توسط خانه‌ی تئاتر، برگزار شود.
- برای تقویت اجراهای عمومی (به‌خصوص در شهرستانها)، تنها نمایش‌هایی که اجرای عمومی داشته‌اند، به جشنواره راه پیدا کنند.
- استان‌ها از طریق اختصاص بودجه‌های در اختیار، نمایش‌های منتخب تهران و خارج از کشور را به استانشان، دعوت کنند.
محمدعلی خبری:
- باید فکری برای آشفتگی ناشی از تنوع مراکز سیاست‌گذار و تصمیم‌گیر در تئاتر کرد.
احسان زیورعالم:
- باید مانع شد نمایش‌های ورشکسته در گیشه، با ایجاد امکان اجرا در جشنواره، پول‌‌هایی که لایقش نیستند را دریافت کنند.
- حرکت جشنواره به‌سمت خصوصی شدن، مانع از بریز و بپاش و دست‌و‌دل‌بازی‌های متعارف است.
- حلقه بسته‌ی داورها، ۴٪ از کل بودجه‌ی جشنواره را می‌بلعند.
- طرح پیشنهاد تعطیلی جشنواره برای یک یا دو سال، به‌منظور حرکت به سمت خصوصی شدن
- حل مشکل فقدان شفافیت در هزینه‌ها
- ضرورت استمرار دبیری جشنواره (ازجمله به دلیل اهمیت زمان در هماهنگی‌های بین‌المللی)
- جدایی بخش ملی و بین‌المللی و تغییر شهر برگزاری جشنواره‌ی بین‌المللی
- معرفی و کشف نسل جوان، به‌جای جمع‌کردن صاحب نام‌هایی که آثارشان فاقد کیفیت است، در بخش‌های میهمان و دیگر بخش‌ها (صرفاً برای ایجاد رضایت در آن‌ها)
2- پانل دوم با موضوع: "نقش تئاتر استان‌ها"
آرش دادگر:
- کارها محدودشده و در انتخاب‌ها سخت‌گیری بشود و هیچ اجرای ضعیفی به هر بهانه‌ای (ازجمله حمایت)، از تهران یا شهرستانها به جشنواره راه نیابد.
توحید معصومی:
- در شهرستانها برای شرط اجرای عمومی پیش از جشنواره، مشکل وجود دارد (ازجمله به دلیل عدم برخورداری از کمک‌هزینه‌های مناسب).
- لزوم استمرار برگزاری جشنواره‌های استانی و احیای مجدد جشنواره‌ی منطقه‌ای
کامران شهلایی:
- وجود مشکلات در داوری‌های استانی و ضرورت حضور نماینده‌ای از طرف جشنواره به‌عنوان ناظر
- ضرورت انجام نظرسنجی، به‌خصوص در استان‌ها و توجه به تفاوت در مسائل در اولویت هر استان
- استفاده از داوران استانی، به‌جای اعزام تمامی داوران از تهران
- سخت‌گیری در مورد حضور آثار و به‌خصوص کارهای استان‌ها و تبدیل سیستم سهمیه و کمّی، به سیستم کیفی
- تشکیل شورایی برای انتخاب داوران و شکستن حلقه‌ی همیشگی و محدود داوران
3- پانل سوم با موضوع: "داوری"
محمدرضا خاکی:
- اشاره به کم‌سابقه بودن موضوع رقابت و داوری در جشنواره‌های معتبر جهان و به‌جای آن توجه به رویکرد ارزیابی عمومی و معرفی (ازجمله بازار تئاتر) و جلب مدیران تئاتری، در بسیاری از جشنواره‌ها
- در بخش‌های جنبی (آف‌استیج) می‌توان فرصتی برای عرضه‌ی کار هر علاقمند و گروه شناخته‌نشده یا به بخش‌های رسمی جشنواره راه‌نیافته‌ای، فراهم کرد.
- ممکن نبودن داوری به‌خاطر تنوع انواع تئاترهای ارائه‌شده
- توجه به تمرکز زدایی، در برابر سیاست مرسوم و متداول تمرکزگرایی
فارس باقری:
- فقدان نظریه و استراتژی، موجب انسداد فعلی شده است.
جشنواره یک آیین نیست که صرف برگزاری‌اش دارای اهمیت باشد، بلکه لازم است اهدافی را دنبال کند و تنها نظریه است که به پدیده‌های آشفته و متشتت، صورت‌بندی می‌دهد.
در این نظریه باید به تئاتر ایران نظر داشت و نه تنها تئاتر تهران.
- تغییر از نگاه رایج کمّی و توجه به توده‌های تماشاگران، به نگاه کیفی به مخاطبان خاص، از طریق اتخاذ یک استراتژی.
بهزاد آقاجمالی:
- دعوت از کارشناسان خارج از تئاتر، چون جامعه‌شناسان و ... برای بررسی و آسیب‌شناسی جشنواره
- تغییر نگرش ساختن هویت از طریق داوری در جشنواره‌ها، به ساختن هویت توسط خود جشنواره‌ها (اهمیت انتخاب آثار در جشنواره)
- اهمیت گروه داوری متخصص و مردود دانستن این‌که هر هنرمندی الزاماً داور مناسبی هم هست.
- حذف مسابقه‌ی بخش بین‌الملل
- تشکیل شورایی از عقلای تئاتر و دبیران ادوار مختلف جشنواره به‌عنوان هیأت امنا
- داوری مرور تئاترها بی‌معنا و متأثر از برخوردهای انجام‌شده با آثار است و لازم است داوری تنها برای تولیدات تازه انجام بشود.
4- پانل چهارم با موضوع: "ساختار اجرایی و هنری"
بهروز غریب‌پور:
- نپذیرفتن موارد تحمیلی که در برنامه‌ریزی اولیه، پیش‌بینی نشده است.
- داشتن بلندپروازی معقول و یک هدف مشخص از طرف دبیر
- بهتر است جشنواره ترکیبی از آثار مرور و تولیدی باشد.
- بهتر است وسیع باشد تا محدود و افراد و جریانات تازه را معرفی کند.
- بهتر است جشنواره مکان عرضه‌ی تولیدات حرفه‌ای باشد تا تجربی، نیمه‌حرفه‌ای و آماتور.
حسین مسافر آستانه:
- نبودن برنامه‌ای مشخص و برگزاری جشنواره به‌صرف برگزار شدن جشنواره. وجود برنامه مهم‌تر از انتخاب دبیر است.
- انتخاب دبیر، پس از اعلام اهداف و سیاست‌های مجمعی از فیلسوفان و هنرمندان و جمع‌آوری برنامه‌های متقاضیان دبیری، آن هم برای بلندمدت و تغییر دبیر تنها در صورت اطمینان از ضعف آشکارش.
- جشنواره نباید تولید‌محور باشد. مگر تولیداتی معدود و گزیده و منطبق با اهداف
- حذف نگاه‌های دلسوزانه و حمایت‌های خاص، ازجمله در مورد آثار استان‌ها
- حذف نگاه سهمیه‌ای
- برند بودن و اعتبار بودن شرکت در جشنواره که وجود رقابت می‌تواند آفت آن باشد.
ناصر حبیبیان:
- لزوم وجود نظام‌نامه.
- حذف بخش صحنه‌ای از جشنواره و تمرکز بر تئاترهای غیرصحنه‌ای، خیابانی و دیگرگونه‌های اجرایی، در جهت تحقق شعار تئاتر برای همه.
5- پانل پنجم با موضوع: "فعالیت‌های بین‌الملل"
قطب‌الدین صادقی:
- داشتن یک تعریف
- وجود دبیر هنری و انتخاب‌گران یا پژوهشگران هنری در جست‌وجوی برنامه‌های مناسب برای جشنواره
- چرایی دعوت از آثار خارجی: آموختن تکنیکی یا محتوایی و یا ادای احترام به فرهنگ‌های بزرگ جهان است. لازم است نگاه کمیت‌گرا حذف شده، تنها نمایش‌هایی که آخرین دستاوردها و تکنیک‌های تئاتر جهان را نمایندگی می‌کنند، دعوت شوند.
- انتخاب اشخاص صاحب‌صلاحیت برای دعوت از آثار خارجی
- ایجاد امکان استمرار فعالیت برای دبیران موفق
- مخالفت با داوری و رقابت
محمدرضا علی‌اکبری:
- اجرای بخش‌های جشنواره می‌تواند در تمام طول سال برنامه‌ریزی شود
- محول کردن برخی انتظارات و توقعات موجود از جشنواره، به دیگر جشنواره‌ها
- درگیر کردن دانشگاه‌ها در برگزاری کارگاه‌های آموزشی و دیگر فعالیت‌ها و ایجاد نسبت مابین این دو
- محدود نکردن حضور گروه‌های خارجی، تنها به یک یا چند اجرا و پیش‌بینی پانل‌ها، گفت‌وگوها و تألیفاتی در هر مورد.
- انتخاب‌کنند‌ه‌ی آثار خارجی خیلی اهمیت دارد
- در صورت عدم‌امکان توافق با گروه‌های شایسته، هیچ اشکالی ندارد در یک سال، میهمان خارجی نداشته باشیم.
آرش عباسی:
- اشتباه بودن شعار تئاتر برای همه
- مخالفت با برگزاری کارگاه‌های آموزشی و در عوض بها دادن به تعاملات و گفت‌وگوها
- مخالفت با بلیت‌فروشی و نگاه درآمدزایی به جشنواره
- حذف هیأت‌های انتخاب و انتخاب نهایی تنها از طریق خود دبیر
- تنها نتیجه‌ی تعدد بی‌جهت آثار بین‌المللی، دور ریختن پول است و بهتر است تعدادی معدود اما با کیفیت دعوت شوند.
6- پانل ششم با موضوع: "چشم‌انداز جشنواره بر اساس الگوها و نمونه‌های جهانی"
اصغر نوری:
- تقسیم‌بندی جشنواره‌ها به سه گروه: تفننی، تعلیمی و هنری که در گروه سوم هدف بهبود کیفیت تئاتر و معرفی تجربه‌های تئاتری است که نه هیأت انتخاب دارند و نه هیأت داوری، بلکه انتخاب تنها از طریق شخص دبیر انجام می‌شود. هدف جشنواره فجر چیست و به چه دلیل برگزار می‌شود؟
مهدی مشهور:
- حذف رقابت از جشنواره
- کاهش و حرکت به‌سمت حذف وابستگی دولتی
- انتخاب بخش‌های اصلی منحصراً توسط دبیر و گسترش بخش‌های جنبی (آف)
- بودجه‌ی هر گروه نه بر اساس تنها اجرای آماده‌شده که بر اساس کل فعالیت‌هایش تعیین شود.
علی شمس:
- انتخاب بخش‌های اصلی منحصراً توسط دبیر
- در کنار آن گسترش بخش‌های جنبی (آف و فرینج) و گسترده کردن فضاهای جشنواره به تمام شهر با توجه جدی و بیش‌تر به بخش‌های جانبی و غیراصلی
- غیر رقابتی بودن
- استمرار و تداوم کار و گسترش اختیارات دبیر
- تعیین اهداف مشخص و تولید مفهوم و محتوی
- ایجاد آرشیو
- رزیدنسی و تعامل با دنیا
به‌نظرم مطالبی که بیش‌تر در این نشست تکرار شده و اتفاق‌نظر بیش‌تری روی آن‌ها وجود داشته، شامل موارد زیر است:
1- وجود تعریف، اهداف و رویکردهایی مشخص در جشنواره
2- ایجاد فرصت استمرار برای فعالیت دبیر و جایگزینی او تنها در صورت وجود ضعف‌های مشهود
3- افزایش اختیارات و انجام نهایی انتخاب بخش‌های اصلی جشنواره، تنها و منحصراً با نظر دبیر جشنواره
4- حذف داوری و بخش‌های رقابتی
5- توجه سخت‌گیرانه به کیفیت آثار برای شرکت در جشنواره و حذف تمام نگاه‌های حمایتی دلسوزانه و سهمیه‌ای
6- حذف تمام نمایش‌های خارجی فاقدکیفیتی که به‌شکلی محرز قابل‌دفاع نیستند و عدم‌توجه به کمّیت
7- گسترش بخش‌های جنبی (آف، پلاس، فرینج و ...) و حرکت به‌سمت مشارکت و نقش‌پذیری بیش‌تر تشکل‌های غیردولتی و بخش‌های خصوصی.
