روایت حماسه در آینه تولیدات نمایشی

پنجم مرداد ماه سالروز عملیات غرورآفرین مرصاد است، حماسه ای دیگر در طول هشت سال دفاع مقدس است که نشان از افتخار آفرینی و شجاعت مردم این دیار در دفاع از دین و آرمان‌های انقلاب اسلامی دارد. این واقعه که در مقطعی حساس از دفاع مقدس رخ داد به لحاظ جنبه های حماسی و دراماتیک ویژه ای که می توان در آن جستجو کرد، مبنای شکل گیری تولیدات نمایشی متعددی هم بوده که اغلب در حوزه تئاتر انقلاب و دفاع مقدس و در رویدادهای مرتبط با این حوزه ارائه شده است. ایران تئاتر همزمان با سی و یکمین سالروز وقوع این عملیات به بازخوانی رویدادها و تولیداتی پرداخته که این حماسه را به شکل های مختلف دستمایه خود قرار داده اند.

جشنواره تئاتر مرصاد؛ رویدادی متمرکز در تولیدات آثار مرتبط با این واقعه

جشنواره ملی تئاتر مرصاد که در آستانه برگزاری یازدهمین دوره خود قرار دارد، رویدادی است که طی بیش از یک دهه گذشته به طور متمرکز بر فراخوان و ارائه آثار تولید شده با این مضمون پرداخته است. این جشنواره که در 9 دوره به صورت منطقه ای برگزار شده بود از سال 97 در قالب جشنواره ای ملی به فعالیت خود ادامه می دهد.

اولین دوره این جشنواره به همت انجمن نمایش اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی اسلام آباد غرب و اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان کرمانشاه برگزار در سال 86 برگزار شد. شاید اشاره ای به عناوین آثار حاضر در اولین دوره تئاتر مرصاد پس از گذشت بیش از یک دهه خالی از لطف نباشد. بر اساس خبر منتشره در این ارتباط پس از بازبینی 16 نمایش توسط هیأت بازبین اولین جشنواره تئاتر «مرصاد» متشکل از «نجات میرزایی»، «علی حیات» و «رسول نادری» 8 نمایش برای اجرا در اولین جشنواره تئاتر «مرصاد» انتخاب شدند. این نمایش ها شامل «نمایش برای جشنواره» به نویسندگی «وحید ساطع» و کارگردانی «مخبر دردانه» از کنگاور، « خاک مرده» به نویسندگی و کارگردانی «بهزاد حیدری» از اسلام آباد غرب، «مرزداران» به نویسندگی و کارگردانی «عباس بنی عامیران» از کرمانشاه، «سفر به عمق خیانت» به نویسندگی «علی حیاتی» و کارگردانی گروهی از کرمانشاه، «خط خون» به نویسندگی «فرهاد ارشاد» و کارگردانی «شکوفه کریمی» از اسلام آباد غرب، «قرمز» به نویسندگی و کارگردانی «آرش منصوری» از اسلام آباد غرب، « قطار جنوب» به نویسندگی «علی رضا حنیفی» و کارگردانی «صیاد خالیگران» از کرمانشاه و نمایش «دهانی پر از کلاغ» به نویسندگی «جمشید خانیان» و کارگردانی «صادق کریمی» از هرسین از 6 تا 8 مردادماه سال 86 در مجتمع فرهنگی هنری غدیر اسلام آباد غرب اجرا شد.      

نخستین دوره برگزاری این جشنواره در سطح ملی نیز سال گذشته به میزبانی شهرستان اسلام‌آباد غرب از تاریخ 22 الی 26 مرداد‌ماه میزبان 13 استان کشور از جمله ‌کرمانشاه‌،‌ قزوین‌، ‌تهران‌، ‌اصفهان‌، ‌خرم آباد‌،‌کهکیلویه و بویراحمد‌،‌ خوزستان‌،‌ لرستان‌، ‌بوشهر‌، ‌گیلان‌، ‌کردستان‌،‌ فارس و تبریز بود که نشان از گسترده شدن قابل توجه این رویداد طی 10 دوره برگزاری این جشنواره بود. همچنین از افزایش گستره عملکرد این رویداد باید به همکاری نهادهایی چون فرمانداری، اداره صنعت ،‌معدن و تجارت، همچنین جمعیت هلال احمر و سپاه اسلام آباد غرب در برگزاری این جشنواره اشاره کرد که مشارکت مطلوبی را در اهمیت دادن به جشنواره تئاتر مرصاد رقم زد. حضور 200 هنرمند و 6 داور ملی در قالب 13گروه صحنه‌ای و 10گروه خیابانی حاصل برگزاری اولین دوره برگزاری این رویداد در قالب ملی بود.

آنچه در متن فراخوان یازدهمین جشنواره تئاتر ملی مرصاد آمده توصیفی گویا از رویکرد ویژه این جشنواره به این رخداد تاریخی با اهمیت است: « مرصاد تبلور عشق و ایثار و شهادت و از خود گذشتگی مردمان سرزمین پهلوان خیز ودلیر مرد ایران اسلامی بود و مردم سرافرازاسلام آبادغرب درخشان ترین لحظه های تاریخ دفاع مقدس را رقم زدند. با استعانت از درگاه خداوند منان و در راستای تعالی هنر والای نمایش و ترویج ارزش‌های انقلاب اسلامی و دفاع مقدس و با هدف تبادل اندیشه و تجربه های جدید هنر نمایش و در مسیر پاسداشت ارزش‌های عملیات غرورآفرین مرصاد و دستاوردهای انقلاب اسلامی اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی شهرستان اسلام آباد غرب با همکاری اداره ی کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان کرمانشاه، انجمن هنرهای نمایشی استان کرمانشاه، اداره ی کل هنر های نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس بنیاد فرهنگی روایت فتح ، یازدهمین جشنواره ملی تئاتر مرصاد را در شهرستان اسلام آبادغرب برگزار می‌کند.»

رسول نادری دبیر یازدهمین جشنواره ملی تئاتر مرصاد و ریس انجمن هنرهای نمایشی اسلام آباد غرب هم در خصوص برگزاری تئاتر مرصاد  معتقد است؛ این جشنواره جایگاه خود را در بین هنر مندان مسئولان و مردم پیدا کرده است و تجربه  برگزاری ادوار گذشته باعث گردید تا مشکلات و اجرایی جشنواره در دوره گذشته به حداقل ممکن برسد. به این ترتیب این جشنواره هر سال نسبت به سال قبل سیر رشد و بازدهی خود را طی می کند.

تجربه هایی در مسیر انعکاس عملیات مرصاد

 همزمان با تمرکز جشنواره تئاتر مرصاد بر این واقعه ، تجربه هایی دیگر نیز در انعکاس عملیات مرصاد از سوی هنرمندان عرصه تئاتر صورت گرفته و به تولیدات تئاتری بر پایه این مضمون منجر شده است.یکی از تازه ترین تجربه ها در این زمینه اجرای نمایش " 175 ماهی به خاک افتاده" از تولیدات واحد نمایش حوزه هنری استان کرمانشاه است که مرداد ماه سال گذشته در این استان اجرا شد. اجرای این نمایش خیابانی به کارگردانی سعید ذبیحی به منظور تداعی حماسه آفرینی مردان این مرز و بوم در خلق حماسه آزاد سازی مرصاد و ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه صورت گرفت.
این نمایش در مورد دو برادر غواص است که در عملیاتی در جنوب کشور حضور پیدا کرده و یکی از برادران به درجه رفیع شهادت نائل می گردد ، در ادامه متوجه می شویم که این عملیات توسط منافقین کوردل لو رفته و باعث شهادت برادر غواص می گردد. برادر دیگر کینه ی منافقین را به دل گرفته و در عملیات پیروزمند مرصاد شرکت می کند.

 همچنین به عنوان نمونه ای دیگر از آثار تولید شده  در این ارتباط باید به تله تئاتری به کارگردانی مهرداد رایانی مخصوص اشاره کرد که مرداد 88  از شبکه 4 سیما پخش شد. این تئاتر تلویزیونی که «دغدغه های پرچین چهار زیر و راز و رمزهای دور و دراز نیمه شب» نام داشت. 
با نقش آفرینی هنرمندانی چون جهانگیر الماسی، سپیده نظری پور، محمدرضا زادسرور و محسن سلیمانی تولید شده بود.. داستان این نمایش تلویزیونی درباره اسارت یک زن منافق قبل از انجام عملیات مرصاد است که از سوی نیروهای ایرانی دستگیر شده؛ او که از فرماندهان این عملیات است، تلاش می کند نقشه این عملیات را در اختیار نیروهای ایرانی قرار ندهد و برای همین، بیشتر نمایش به گفتگوی پرتنش رزمندگان اسلام با او می گذرد و  این گفتگوها در نهایت باعث می شود شخصیت و هویت درونی این دو فرمانده بیشتر برای خودشان روشن شود.

ظرفیت های دراماتیک واقعه مرصاد برای بهره برداری در تولیدات نمایشی

با وجود تولیدات نمایشی متعددی که بر پایه عملیات مرصاد در قالب جشنواره تئاتر مرصاد یا به صورت مستقل ارائه شده، گوشه ها و زوایای بسیاری از این رخداد تاریخی همچنان می تواند منشاء تولید اثر در این ارتباط باشد. خوشبختانه منابع مکتوب پرتعدادی در ارتباط با این واقعه تاکنون به چاپ رسیده که می توانند منابع مفیدی برای تولیداتی از این محسوب شوند. در این فرصت به نمونه هایی از این منابع اشاره خواهیم داشت.
کارنامه عملیاتی تیپ12 قائم(عج) در عملیات مرصاد نوشته حسینعلی احسانی یکی از این کتاب هاست.  نویسنده  در این اثر با بررسی مستندات و انجام مصاحبه‌هایی به نقش عملیاتی تیپ 12 قائم (عج) در پیشبرد اهداف عملیاتی مرصاد پرداخته است.
عملیات مرصاد تحقق وعده الهی نوشته سعید پورداراب در 20 بخش به مواردی چون چگونگی تشکیل سازمان منافقین، سازمان مجاهدین و آمریکا در آستانه عملیات مرصاد، ساختار و اهداف ارتش منافقین در عملیات مرصاد، ورود شهید سپهبد علی صیاد شیرازی به صحنه عملیات مرصاد و فرار منافقین و تجهیزات منهدم شده و غنائم به دست آمده می‌پردازد.
حماسه‌ی چارزبر، تدوین آذر آزادی بر محور خاطرات فرماندهان و رزمندگان تیپ نبی اکرم (ص) و تیپ مسلم ابن عقیل که در عملیات مرصاد حضور داشته‌اند نوشته شده است. انتخاب این افراد با توجه به حضور و آگاهی بیشتر آنها از جزئیات تاریخی و زمانی عملیات مرصاد صورت گرفته است.
منافقین در کمینگاه صیاد: نقش ارتش و شهید صیاد شیرازی در عملیات مرصاد به کوشش محمد‌مسعود بهمنی در چهار فصل تاریخچه و وضعیت منافقین، عملیات مرصاد یا به اصطلاح منافقان «فروغ جاویدان»، نقش صیاد در عملیات مرصاد و «ارزیابی، تجزیه، تحلیل و نکات آموزشی عملیات مرصاد» تدوین شده است.
عملیات مرصاد و سرنوشت منافقین‏‫ تالیف محمدعلی صدرشیرازی کتاب دیگری در این زمینه است که در دو بخش نوشته شده است. بخش اول کتاب درباره این گروهک پیش از عملیات مرصاد است که به دو فصل سازمان مجاهدین خلق پیش از پیروزی انقلاب و سازمان مجاهدین خلق پس از پیروزی انقلاب و قبل از عملیات مرصاد تقسیم شده است. بخش دوم ابتدا به بسترهای شکل‌گیری عملیات مرصاد پرداخته است و سپس همکاری این گروهک با عراق و متجاوزان و نقشش در تجاوز دشمن بعثی به ایران تشریح شده است. در ادامه بخش دوم این کتاب در فصل‌ها و گفتارهای متعدد جوهره درونی این سازمان بررسی شده و به تشریح تلاش 20 ساله آن‌ها برای بقا پرداخته شده است.
بن‌بست در استراتژی؛ شکست در تاکتیک (نقش سازمان مجاهدین خلق «منافقین» در جنگ تحمیلی با تاکید بر عملیات مرصاد، تدوین ناصر شعبانی و مجید مختاری با توجه به اسناد قطعی، مصاحبه‌ها، سند‌های به دست آمده از منافقین و همچنین تجربه‌هایی در عرصه فرماندهی دفاع مقدس، به بررسی دلایل و عوامل شکست منافقین در عملیات «فروغ جاویدان» (مرصاد) پرداخته است که تاکنون بیان نشده بود.
ماموریت غیرممکن؛ روایت مرصاد به نویسندگی مشترک جعفر شیرعلی‌نیا و محمدجواد اکبرپور از مجموعه «کتاب راوی» با موضوع جنگ ایران و عراق است. در بخش‌هایی از این کتاب با عنوان‌های «روزهای دور»؛ «روزهای جنگ»؛ «سرزمین بی‌غروب» و «نبردهای برگزیده»، اطلاعات سیاسی، نظامی، تاریخی و جغرافیایی نبردهای ایران و عراق و خاطرات نبردها روایت می‌شود. این کتاب دومین مجموعه از کتاب راوی است که در شش جلد، جنگ در جبهه میانی، استان‌های کرمانشاه و ایلام را روایت می‌کند. در این کتاب، عملیات مرصاد به تصویر کشیده شده و نحوه عملکرد و اهداف منافقین بیان می‌شود. کتاب، با هدف ترویج فرهنگ جبهه و شهادت و روایت سادة جنگ و تاریخ ملت ایران و به تصویر کشیدن ایثارگری‌ها و حماسه‌آفرینی‌های شهیدان و رزمندگان اسلام تهیه شده است.
طلایه‌داران مرصاد نوشته رضا وطنی نیز  در بخش اول، به بیان اهمیت نظامی استان کرمانشاه و تنگه چهارزِبر و پیوند منافقین با ارتش متجاوز صدام پرداخته شده و سیر نبرد تیپ 12 قائم (عج) با منافقین در عملیات مرصاد در بخش دوم کتاب بازگو شده است.
اشغال و مدال با نویسندگی صبار‌ اللامی و ستار‌ السعد؛ ترجمه محمد نبی‌ابراهیمی در دو بخش و 6 فصل تدوین شده است. بخش اول کتاب درباره عملیات مرصاد است که توسط سروان «ستار السعد» نوشته شده است و بخش دوم به قلم سرهنگ ستاد ارتش عراق «صبار‌ اللامی» است.
شب خاطره (مجموعه خاطرات شب های خاطره) به کوشش مجتبی عابدینی گزیده‌ای از خاطراتی است که در شب‌های خاطره بازگو شده است. «ابراهیم حاتمی کیا» (کارگردان سینما) در خاطره‌ای با عنوان شهر آلوده، از مشاهدات خود از عملیات مرصاد سخن می‌گوید که در آن زمان به عنوان فیلمبردار به منطقه عملیاتی مرصاد اعزام شده بود.