مقدمهای بر آسیبشناسی نظام آموزشی تئاتر در ایران
تئاتر در شکل امروزی آن پدیدهای وارداتی است و به زحمت از سنتهای نمایشی بومی نقش پذیرفته است. آموزش این هنر نیز طبعا آموزش پدیدهای وارداتی و متفاوت از شیوههای سنتی آموزش است. در شکل سنتی، هنر به عنوان یک حرفه و وسیله ارتزاق، ارثیهای خانوادگی قلمداد و از پدر به فرزند منتقل میشد. یعنی در فرایندی کاملا تجربی و کاملا عملی.
بهرام جلالی پور
مقدمه
تئاتر در شکل امروزی آن پدیدهای وارداتی است و به زحمت از سنتهای نمایشی بومی نقش پذیرفته است. آموزش این هنر نیز طبعا آموزش پدیدهای وارداتی و متفاوت از شیوههای سنتی آموزش است. در شکل سنتی، هنر به عنوان یک حرفه و وسیله ارتزاق، ارثیهای خانوادگی قلمداد و از پدر به فرزند منتقل میشد. یعنی در فرایندی کاملا تجربی و کاملا عملی.
در غیاب این سنت تعلیم و تعلم سنتی و در غیاب یک پیشینه دیرپا و پایا، بهرهگیری از آموزش های مدرن بیش از پیش رخ مینماید. خصوصا اینکه بایستی بر باور غلطی نیز غلبه کرد: این اعتقاد که هنر پدیده ای ذاتی است و به اصطلاح کافیست «در خون» فرد باشد.
به این ترتیب، در گسترش و توسعه هنرهای نمایشی در ایران ضرورت توجه به امر آموزش صدچندان میشود. آموزشی که خود از دو جنبه حائز اهمیت است: نخست از جنبه فرهنگسازی؛ یعنی کمک به تربیت تماشاگر تئاتر و ارتقاء سطح جامعه در احساس نیاز نسبت به وجود تئاتر؛ و بعد، از جنبه تخصصآفرینی؛ یعنی ارتقاء سطح دانش و مهارتهای هنرجویانی که در آینده عرصههای آفرینش هنری را به دست خواهند گرفت.
بدیهی است که حوزه عمل و نقشآفرینان عرصه فرهنگسازی بسیار گستردهتر از آن است که به مراکز آموزش محدود شود: علاوه بر نهادهای آموزش رسمی مثل وزارت آموزش و پرورش، سازمان تبلیغات اسلامی، صدا و سیما و... که به طور رسمی وظیفه فرهنگسازی را در حوزه فرهنگ عمومی به عهده دارند، واحدهای تولیدی نیز می توانند با خلق آثار نوآورانه تر و بهره گیری از شیوه های جذاب تر در گسترش و ارتقاء سطح مخاطبان تئاتر موثر باشند.
البته همانطور که هنگام سخن گفتن از نظام آموزشی تئاتر در فرانسه خواهیم گفت، نهادهای آموزش عمومی و خصوصا وزارت آموزش و پرورش نیز میتوانند و لازم است که در تخصص آفرینی و تربیت نسلی از هنرمندان آینده موثر باشند. با این حال، در این مقاله ما صرفا به بررسی نقش آموزشهای عالی در این زمینه، و آن هم صرفا به بررسی نقش عوامل داخلی نظام آموزشی یعنی آن اموری که مستقیما به ساختار و اجزاء این نظام مربوط میشود اکتفاء میکنیم. واضح است که غیر از عوامل درون آموزشی بایستی نقش عوامل برون از حیطه آموزش ولی مرتبط با آن را نیز در نظر گرفت؛ مسائل مهمی مثل وضعیت اشتغال فارغالتحصیلان و تامین امنیت شغلی دانشآموختگان تئاتر که بیانگیزگی دانشجویان و در نتیجه افت کیفی آموزشها را در پی دارد. با این حال، در اینجا از این قبیل مباحث چشم میپوشیم.
لذا، علیرغم گستردگی و جذابیت موضوع، با در نظر گرفتن محدودیتهای همایش، و با توجه به محدودیتهای مربوط به جمعآوری دادههای کمی (مثل آمار مربوط به تعداد دانشجویان، تعداد فارغ التحصیلان، تعداد مدرسان و...)، در این مقاله صرفا به مقایسه برخی از شباهتها و تفاوتهای نظام آموزشی تئاتر در ایران با یکی از اصلیترین منابع الگوبرداری آن؛ یعنی نظام آموزشی تئاتر در فرانسه، میپردازیم و از ورود به مباحث تاریخی، تحلیلی و آماری پرهیز میکنیم.
بخش اول مقاله حاوی مقایسهای کلی بین نظام آموزشی تئاتر در ایران و فرانسه است و بخش دوم نظام آموزشی تئاتر در فرانسه را به همراه مدارج تحصیلی و مراکز اصلی آموزش آن معرفی میکند. در ضمیمه پیوست نیز فهرستی از نام و نشانی اینترنتی مراکز آموزشی هنرهای نمایشی در فرانسه ارائه میشود.
آشنایی با نظام آموزشی تئاتر فرانسه در سطحی که در بخش دوم مقاله شده است میتواند مورد توجه آن دسته از مخاطبانی قرار گیرد که مایل به مقایسه کلی ساختار آموزش تئاتر در ایران و فرانسه هستند. این سطح از مقایسه قطعا امکان مقایسه مزایا و معایب دو سیستم را فراهم نمی کند زیرا در آن از این مزایا و معایب سخنی گفته نشده است. مخاطبان احتمالی دیگر این بخش دانشجویان یا سایر داوطلبانی هستند که قصد دارند تحصیلات تئاتری خود را در فرانسه ادامه دهند. برای این دسته از خوانندگان فهرست پیوست مقاله نیز راهگشا و مفید خواهد بود.
طبعا مقایسه دقیق و فراگیر دو نظام آموزشی در ایران و فرانسه نیازمند مطالعه همه جانبه سابقه، وضعیت، نقش و کارکردهای این هنر در دو کشور است. مطالعهای که سایر جنبههای موضوع، از جمله مکانیزمهای تولید و ارائه تئاتر را نیز شامل میشود که در اینجا به دلیل محدودیتهای موضوعی و زمانی همایش امکان پرداختن به آنها وجود ندارد.
بخش اول
آسیبشناسی نظام آموزش تئاتردر ایران
الف) پیش از دانشگاه
به رغم باور غلط رایج، نمایش هنری است که علاوه بر استعداد ذاتی به توسعه مهارتها و پرورش تواناییها نیازمند است. کسب مهارت و توانایی در حوزه نمایش نیز مانند سایر رشتههای هنری به سالها مطالعه و تجربه نیاز دارد و گستره و عمق اطلاعات مربوط به آن ایجاب میکند که به امر آموزش آن از دورههای پائینتر تحصیلی بهاء داده شود. در فرانسه، دانشآموزان از همان نخستین سالهای تحصیل - و حتی به جرات میتوان گفت که از زمان مهد کودک - از طریق شرکت در کلاسهای نمایش خلاق یا حضور در تالارهای نمایش با هنر تئاتر آشنا میشوند. همچنین، گروههای حرفهای متعددی وجود دارند که صرفا در مدارس به اجرای نمایش میپردازند. این گروهها با انتخاب موضوعات مناسب و دکور و وسایل صحنه قابل حمل نمایشهایی مناسب با فضای آموزشی مدارس تولید میکنند و از مدرسهای به مدرسه دیگر میروند. به علاوه، در شاخه ادبی تحصیلات متوسطه نیز یک گرایش تحصیلی وجود دارد که هدف آن آشنا ساختن دانشآموزان علاقهمند به ادامه تحصیل در شاخههای مختلف هنرهای نمایشی با این رشته است.
در مقابل، اگرچه به نظر میرسد که در ایران نیز اخیرا حرکتهای محدود مشابهی آغاز شده است، اما هنوز شانس کسب آشنایی اولیه با هنر تئاتر از طریق دیدن نمایش به ندرت و تنها برای تعداد کمی از کودکان و نوجوانان پیش میآید که اغلب نیز تجربهای مداوم و تاثیرگذار نیست. از طرفی، غیر از تکوتوک مراکزی مثل «مدرسه صدا و سیما» در این رشته مرکز آموزشی دولتی دیگری نیز برای کسب آموزشهای پیش از دانشگاهی وجود ندارد. البته در سالهای اخیر آموزشگاههای خصوصی ریز و درشتی به وجود آمده است اما سیاست مدونی در مورد اهداف و برنامههای این مراکز وجود ندارد و چندان فراگیر نیستند.
ب) دانشگاه
اگرچه آموزش دانشگاهی رشته تئاتر در ایران در قالب یک دپارتمان دانشگاهی کامل سابقهای حداقل چهل ساله (با تاسیس دانشکده هنرهای دراماتیک در سال 1343) و تدریس نمایش به عنوان برنامه جنبی (یا واحد اختیاری دانشگاهی) سابقهای پنجاه ساله (با برگزاری کلاسهای نمایش با حضور اساتید امریکایی در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران) دارد، اما هرگز برنامه و سیاست مشخص و مدونی در زمینه آموزش تئاتر و مهمتر از آن انتخاب و آموزش واحدهای درسی مناسب وجود نداشته است. از این رو، عمدهترین مشکلات نظام آموزشی دانشگاهی تئاتر در ایران درونی است. برخی از این جنبههای این مشکلات به شرح ذیل است:
ب-1) سردرگمی در اهداف راهبردی: دانشگاه محل تولید علم یا تولید فارغ التحصیل؟
در ایران، هدف دانشگاه بیشتر تولید فارغالتحصیل است. به همین ترتیب، وقت زیادی از اساتید مصروف آموزش اطلاعات از پیش مشخص و طبقهبندی شده به دانشجویان میشود و کمتر فرصت مطالعه و عمق بخشیدن به دانش خود و نیز پژوهش و تولید مطالب جدید را مییابند. در حالی که، روح آموزشهای دانشگاهی بایستی معطوف به هدایت دانشجویان به سمت جستوجو و یافتن دانش باشد. چیزی که از معنای کلمه «دانشجو» نیز به خوبی بر میآید. در حالی که، در نظام آموزشی فرانسه، انجام فعالیتهای پژوهشی و تولید علم به اندازه آموزش دانشجویان و شاید بیش از آن اهمیت دارد. به این ترتیب است که اغلب محتوای دورههای آموزشی نیز متناسب با زمینه تخصصی یا مطالعات اساتید شکل میگیرد و دانشجویان به مشارکت در این کاوش تشویق میشوند.
از طرف دیگر، در ایران، دانشگاه به طور هم زمان هم محل تربیت کارشناس تئاتر، صاحب نظر (منتقد، محقق)، هنرمند (نویسنده، بازیگر، کارگران، طراح صحنه و...) و تکنیسین تئاتر (نورپرداز، صداپرداز، چهرهآرا...) است و علیرغم وجود گرایشهای مختلف ناچار است برنامه آموزشی خود را به گونهای تنظیم کند که دربرگیرنده دانش مورد نیاز تمام این دستهها باشد.
وجود این ضعف و نابسندگی عملی در برنامه آموزشی دانشگاههای ایران گاه برخی اساتید را به صرافت دایر کردن کلاسها و دورههای آموزشی خصوصی انداخته است که اغلب به واسطه روابط صمیمانه و دوستانهای که بین این اساتید و دستاندرکاران تولید پروژههای سینمایی و تلویزیونی وجود دارد، هنرجویان این مراکز موفق به راهیابی به فرآیند تولید میشوند. همین راهیابی هنرجویان به درون کاستهای بسته تولید خود یکی از امتیازهای یک واحد آموزش خصوصی محسوب میشود. در حالی که، در نظام آموزشی فرانسه تفکیک وظایف روشنی نیز بین دانشگاهها و مدارس عالی صورت گرفته است: هدف دورههای آموزش دانشگاهها تربیت کارشناسان مورد نیاز مراکز فرهنگی (که عموما امور اداری مربوط به نمایشها را ساماندهی میکنند) و البته تعداد بسیار کمی منتقد تئاتر و نویسنده تئاتر است که طبعا از بین دانشجویان نخبه و مستعد ظاهر میشوند. در حالی که، وظیفه تربیت کادر اجرایی نمایش، و مهمتر از همه بازیگر و کارگردان، به کنسرواتوارها و مدارس عالی سپرده شده است.
ب-2) شرح درسها: قدیمی و غیرکاربردی
مواد درسی رشته نمایش در دانشگاههای ایران سالها قبل تهیه شده و متناسب با نیازها و تحولات زمان تغییر نکرده است. شرح درسها نیز ناقص، قدیمی و نیازمند بازنگری کارشناسی است. شاید به همین دلیل است که همین شرح درسهای ناقص نیز اغلب به صورت سلیقه اجرا میشود. به علاوه، دانشجویان اغلب هیچ اطلاعی از این شرح درسها ندارند. نمیدانند هدف ارائه آنها چیست؟ چه ارتباطی با هم دارند؟ و به طور کلی جایگاه یک درس خاص در دستگاه آموزشی مربوطه کجاست؟
در حالی که، در فرانسه، ضمن تدوین دقیق محتوای هر درس، اطلاعرسانی کاملی نیز درباره محتوای آن صورت میگیرد. غیر از سایت دانشگاه، معمولا بروشورهایی وجود دارد که شرحی مفید از محتوای درس، اهداف و برنامه آن ارائه داده است. به علاوه، در شروع هر سال تحصیلی، اساتید گروه آموزشی در نشستی دستجمعی و صمیمی خود و محتوای درسشان را معرفی میکنند و به سوالات و ابهامات دانشجویان پاسخ میگویند. امری که به نظر نمیرسد اجرای آن در ایران دشوار باشد و در عین حال انجام آن تبعات مثبت فراوانی در پی خواهد داشت.
ب-3) فقر منابع آموزشی
طی سالهای اخیر موج تالیف و ترجمه کتابهای نظری تئاتر آغاز شده و شاهد چاپ روز افزون کتاب هستیم اما متاسفانه سیاستگذاری روشن و حساب شدهای در این زمینه وجود ندارد و به طوری که گاه در یک زمینه خاص دهها کتاب ترجمه و منتشر میشود در حالی که در حوزه موضوعات جدیدتر اطلاعات انگشتشماری وجود دارد. کافیست به تاریخ انتشار بسیاری از کتابها نگاه کنیم تا دریابیم که از زمان تالیف آنها سی چهل سال گذشته است.
مسئله دوم عدم امکان دیدن و تحلیل تئاتر است. تئاتر متاسفانه عین سینما پدیدهای قابل انتقال نیست. علاقهمندان سینما حتی در سالهایی که کشور شدیدا از نظر مرزهای فرهنگی بسته بود از طریق نسخههای ویدئویی در جریان تحولات روز سینمای جهان قرار میگرفتند اما در مورد تئاتر این امکان وجود نداشته است. مضافا اینکه اجرای یک نمایش معمولا بسیار متفاوت از فیلم آن است. حداقل اینکه نسخه فیلمبرداری شده تمام جنبههای آن را نشان نمیدهد.
ب-4) تحصیلات تکمیلی: امکان بازآموزی؟
در نظام آموزشی تئاتر ایران امکاناتی برای آموزش و انتقال دانش و مهارت جدید به دستاندکاران حرفهای تئاتر پیشبینی نشده و خود این افراد نیز شرکت در چنین دورههایی را – بر فرض وجود داشتن – اغلب دون شان خود میدانند. یکی از دلایل این امر را بایستی در شکننده بودن نظام سلسله مراتب حرفه ای دانست. جایگاه علمی و تخصصی افراد مشخص نیست و حرمت پیشکسوتان پاس داشته نمی شود.
در حالی که در فرانسه، علاوه بر اینکه برگزاری دورههای تحصیلات تکمیلی به طور سازمان یافته وجود دارد، راهکارهایی نیز برای تشویق و ترغیب افراد به شرکت در آنها پیشبینی شده است. گاهی ملاحظه میکنیم که کارگاههای آموزش تکمیلیای برگزار میشود که شرکتکنندگان آن صرفا افراد کاملا حرفهای هستند. برای ثبت نام در این کارگاهها گذشتن از یک سد ورودی ضروری است، فرد بایستی پرونده کاری خود را ارائه دهد و بتواند ثابت کند که در کار خود دارای تخصص و تجربه است. مدرس دوره نیز فردی کاملا شاخص و از نظر حرفهای ممتاز است. به این ترتیب، حضور یافتن در محضر او نه تنها کسر شان فرد نیست که یک افتخار به حساب میآید. کسب گواهینامه شرکت در دوره نیز یک امتیاز قلمداد شده و به غنای پرونده کاری و تجربی شرکتکنندگان میافزاید.
ب-5) پژوهش دانشگاهی: بودن یا نبودن!
در غیاب مراکز و هستههای پژوهشی دانشگاهی علیالقاعده پایاننامهها بایستی نقش عرصههای پژوهش را به عهده بگیرند. اما متاسفانه، اغلب اوقات بیانگیزگی اساتید و دانشجویان باعث میشود که پایاننامههای نظری حکم «انرژی» را پیدا کنند که از صورتی به صورت دیگر تبدیل میشود اما از بین نمیرود!!
اغلب اساتید غیر از انتشار یکی دو مقاله که عموما حاصل رسالههای تحصیلی آنهاست بقیه عمر خود را صرف تدریس در کلاسهای درس میکنند و اگرچه در برنامههای ارتقاء شغلی از تولید کتاب و مقاله به عنوان معیارهای سنجش نام برده شده اما به علت فراهم نبودن بسترهای مناسب، انگیزهای جدی برای این کار وجود ندارد. نخست اینکه اغلب افراد در این حوزه علاقهای به انجام کار جدی پژوهشی ندارند یا به علت عدم استقبال جامعه از پژوهش انگیزهای در آن نمییابند. دوم اینکه بستر مناسبی برای نشر و انتقال یافتههای پژوهشی وجود ندارد.
در دانشگاههای فرانسه این امر به طور پیوسته، متمرکز و برنامهریزی شده صورت میگیرد. مثلا در یک هسته پژوهشی طرح پژوهش در موضوعی خاص تصویب و از طریق مدیر پروژه به اساتید و صاحب نظران سفارش داده میشود. در پایان مهلت مقرر مقالات تولیدی در همایشی یک روزه یا دو روزه ارائه و متن آنها در کتاب مجموعه مقالات یا نشریه ادواری مرکز تحقیقات مربوطه منتشر میشود. موضوع این پروژههای پژوهشی به برنامه و محتوای آموزشی کلاسها نیز تسری میکند و گاه پروژههای کوچک پژوهشی دانشجویان را نیز تحتالشعاع قرار میدهد و پویا میسازد.
ج) بعد از دانشگاه؛ فارغ التحصیلان و آینده پیش رو
بررسی سیستم آموزشی بدون در نظر گرفتن ملاحظات کاربردی تحصیلات دانشگاهی در نظام تولید و مصرف غیر ممکن است. چشمانداز اشتغال در هر زمینهای یکی از مهمترین عوامل ارتقاء آموزشها – خصوصا از نظر ایجاد انگیزه در دانشجویان – محسوب میشود. چرا که محدویت فرصتهای شغلی موجب میشود دانشجویان آینده روشنی پیش روی خود نبینند و به این جهت انگیزه و رغبتی برای دنبال کردن جدی آموزشها از خود نشان ندهند. نگاهی اجمالی به وضعیت و تعداد تالارهای نمایش کشور و میزان کارهایی که در طول سال به روی صحنه میرود نشان میدهد که اکثر غریب به اتفاق فارغ التحصیلان دانشگاهی بابستی به فکر روشها و مراکز دیگری برای کسب درآمد و گذران زندگی خود باشند. برخی از این راهها به شرح ذیل است:
• اشتغال به کار تمام وقت یا به صورت پروژه ای و غیر دائمی در سایر رسانههای نمایشی (سینما، تلویزیون، رادیو...)
• اشتغال به کار تمام وقت یا آزاد در رسانههای گروهی مطبوعات؛ از آنجا که تعداد نشریات تئاتری انگشتشمار است و عموما به علت دولتی بودن با وقفههای طولانی منتشر میشوند، اغلب قریب به اتفاق علاقهمندان به فعالیت رسانهای تئاتر جذب روزنامهها و نشریات عمومی میشوند و به تهیه گزارش، مصاحبه یا نوشتن نقد ژورنالیستی میپردازند.
• کار به عنوان مدرس در واحدهای آموزشی دانشگاهی یا آزاد
• کار به عنوان کارشناس تئاتر در سازمانها یا دوایر دولتی و آزاد یا به طور کلی به عنوان کارشناس فرهنگی یا اجتماعی
• کار در حوزههای غیر مرتبط
اشتغال به فعالیتهای مذکور امری مذموم نیست. کمااینکه در فرانسه نیز بخش عمده ای از فارغ التحصیلان هنرهای نمایشی به فعالیتهای مشابهی میپردازند. آنچه مورد انتقاد است این است که در روح هیچیک از آموزشهای دانشگاهی تئاتر در ایران آشنایی با این زمینههای کاری پیشبینی نشده است. در حالی که با ایجاد گرایشهای مناسب تحصیلی میتوان برای فعالیت در هر یک از این بخشها افراد حرفهای و تحصیلکرده تربیت کرد.
جمع بندی
با توجه به آنچه گفته شد، برخی از راههای برون رفت از وضعیت موجود نظام آموزش تئاتر در ایران را میتوان به شرح ذیل برشمارد:
1. بازنگری در سیاستهای آموزش عالی رشته نمایش به منظور تعیین دقیق اهداف، بازبینی برنامه دروس متناسب با هر گرایش تحصیلی و تدوین شرح دقیق دروس، تاسیس و گسترش مدارس عالی بازیگری و کارگردانی به منظور ارائه کارگاههای عملی متناسب با طول دوره ها؛
2. بازنگری در نحوه ارائه و ارزیابی پروژه پایانی (رساله)؛
3. توجه به امر پژوهش و تشکیل یا فعال سازی واحدهای پژوهشی در دانشگاهها با نیازسنجی و امکان سنجی دقیق موضوعات پژوهشی
4. تهیه و تدوین یا ترجمه کتابهای جدید دانشگاهی؛
5. فراهم آوردن شرایط ارتباط دانشگاهی بین دانشگاههای داخل کشور و دانشگاه های معتبر خارجی از طریق گسترش برنامههای تبادل استاد و دانشجو؛ و نیز فراهم آوردن شرایط علمی برای دیدن و تحلیل نمایشهای خارجی از طریق برگزاری اردوهای علمی خارج از کشور؛
در راستای بند آخر، لازم میدانیم به سیاستهای اعزام دانشجوی تئاتر به خارج از کشور نیز اشاره کنیم: به نظر میرسد که بایستی اعزام دانشجو در این رشته به جای شروع از مقطع کارشناسی ارشد یا دکتری بایستی از مرحله کارشناسی صورت گیرد. به این ترتیب، دانشجویان امکان بهرهمندی بیشتر از فضاها و شرایط آموزشی را خواهند داشت و از آنجا که تحصیل در دوران کارشناسی ارشد و دکتری بیشتر جنبه پژوهشی دارد، فارغالتحصیلان دوره کارشناسی تئاتر دانشگاههای خارج کشور - در صورت وجود محدودیتهای اعزام- میتوانند تحصیلات خود را در دورههای بالاتر به صورت ترددی یا حتی از راه دور دنبال کنند.
بخش دوم
معرفی ساختار آموزشی تئاتر در فرانسه
نظام آموزشی تئاتر را در فرانسه میتوان به دو دوران آموزشهای مقدماتی و عالی تقسیم بندی کرد:
الف) آموزشهای مقدماتی
منظور از آموزشهای مقدماتی در اینجا تمام طول مدت پانزده ساله آموزش تحصیلی است که زیر نظر وزارت آموزش عمومی ارائه میشود. شامل: مهد کودک (سه سال)، دبستان (پنج سال)، کالج (چهار سال)، دبیرستان (سه سال).
1) مهد کودک و دبستان؛ مرحله تربیت تماشاگر
همانطور که پیشتراشاره شد، آموزش تئاتر در فرانسه به طور عام و فراگیر از فرهنگسازی برای دیدن و درک نمایش آغاز میشود. در این کشور کودکان از سه سالگی به مهدکودک میروند و در خلال بازی و سرگرمی مبانی اولیه خواندن و نوشتن و نیز فعالیتهای فرهنگی و هنری (مثل نقاشی و موسیقی) یا اجتماعی (مثل احترام به حقوق دیگران، کار گروهی و ...) را میآموزند. در همین دوران است که مربیان کودکان را به تماشای فیلم یا دیدن نمایش میبرند. آثاری آموزشی که میکوشند خلاقیت و روحیه پرسشگری کودکان را تقویت کنند. از این پس، رفتن به تئاتر و دیدن نمایش جزء تفکیک ناپذیر فعالیتهای فوق برنامه دانش آموزان فرانسوی باقی میماند.
2) دیپلم ادبی با گرایش تئاتر؛ گام نخست در تربیت متخصص
اگرچه در طول تحصیل دانشآموزان در دروس مختلف خود به کرات با موادی آموزشی از حوزه ادبیات نمایشی آشنا میشوند اما آموزش تئاتر به عنوان یک ماده درسی صرفا در یک شاخه خاص دیپلم ادبی دنبال میشود. در برخی از دبیرستانهای فرانسه و در شاخه دیپلم ادبی گرایشی مخصوص تئاتر و بیان دراماتیک وجود دارد که طی آن مهارتهای بیانی و بدنی دانشآموزان افزایش مییابد. از آنجا که ظرفیت تحصیل در این گرایش محدود است معمولا انتخاب داوطلبان به صورت گزینشی و از بین کسانی است که از ذوق ادبی و روحیه ارتباطات برخوردار باشند.
آموزشها در گروههای کوچک پانزده نفری و به میزان سه تا چهار ساعت در هفته (سال اول و آخر دبیرستان هر کدام چهار ساعت و سال دوم سه ساعت در هفته) ارائه میشود. در اینجا هدف تربیت هنرمندان حرفهای نیست بلکه صرفا تلاش میشود که دانش آموزان علاقهمند به هنرهای نمایشی با مقدمات این هنر بیشتر آشنا شوند.
برخی از دبیرستانهای فنی و حرفهای نیز وجود دارند که مهارتهای مرتبط با رشتههای فنی هنر نمایش را آموزش میدهند. در مورد این مراکز در بخشهای بعدی سخن خواهیم گفت.
ب) آموزشهای عالی
پس از پایان دوران دبیرستان و اخذ دیپلم، دانشآموزانی که مایل به ادامه تحصیل در رشته تئاتر هستند میتوانند بسته به علاقه خود نسبت به شاخههای مختلف هنر نمایش تحصیلات خود را در دانشگاهها یا مدارس عالی تئاتر دنبال کنند. بسته به اینکه فرد علاقهمند به کار روی صحنه یا پشت آن باشد، انتخابهای متعددی پیش رویش قرار دارد: کسانی که به کارهای مطالعاتی و تحقیقاتی و یا کارشناسی تئاتر علاقهمنداند راهی دانشگاهها میشوند. دانشگاهها غیر از آموزش دانشجویان مراکز انجام پژوهش و گسترش دامنه دانش نیز هستند. کسانی نیز که دوست دارند بازیگر یا کارگردان شوند باید خود را برای گذشتن از سد کنکور مدارس ملی تئاتر آماده کنند. فارغالتحصیلان این مدارس از نظر حرفهای وضعیتی قابل قبول کسب میکنند و تقریبا آینده حرفهای روشنی پیش رو خواهند داشت. به همین خاطر، تعداد داوطلبان ورود به این مدارس زیاد و شرایط قبولی در آنها بسیار سخت است. لذا داوطلبان میتوانند برای کسب آمادگی شرکت در کنکور قبلا در مدارس و کلاسهای آمادگی کنکور ثبت نام کنند.
در ادامه مطلب ابتدا به تشریح تفکیکی آموزشهای عالی در دانشگاه ها و مدارس عالی میپردازیم و آنگاه تعدادی از اصلی ترین این مراکز را معرفی میکنیم.
1) آموزشهای دانشگاهی
آموزشهای دانشگاهی بیشتر امکان کسب یک پشتوانه نظری و فرهنگی را فراهم میکنند و منجر به تربیت کارشناسان هنری میشوند. در دانشگاهها آموزشها به ندرت جنبه عملی دارند و از این نظر هرگز به سطح آموزشهای عملیای که مدارس عالی ارائه میدهند نمیرسند. بخش عمده فارغ التحصیلان مراکز دانشگاهی کسانی هستند که در آینده به عنوان کارشناس تئاتر در مراکز فرهنگی و هنری عهدهدار ساماندهی فعالیتهای تئاتری خواهند شد. بخش بسیار معدودتری از فارغالتحصیلان نخبهتر نیز به فعالیتهایی مثل پژوهش تئاتری، نمایشنامهنویسی یا نقد روی میآورند.
از سال 2003 و به منظور یکسان سازی نظام آموزش و ارزیابی دانشگاهی در کشورهای عضو اتحادیه اروپا اطلاحاتی به اجرا در آمده که به (لیسانس- مستر- دکتری) مشهور است. بر اساس این اصلاحات نظام آموزش دانشگاهی اتحادیه اروپا شامل لیسانس (3 سال)، مستر (2 سال) و دکتری (3 سال) خواهد بود. تا پیش از به پایان رسیدن عملیات اجرایی مربوط به انجام اصلاحات ساختاری دو نظام قدیمی و جدید به طور موازی در کنار هم به فعالیت ادامه میدادند اما در حال حاضر این نظام به طور کامل در فرانسه پیاده شده است. با این حال، هنوز دورههای جنبی دیگری نیز ارائه میشود.
1-1) لیسانس ال. ام. د. (LMD)
لیسانس ال.ام.د. اولین مرحله در نظام جدید آموزش عالی در فرانسه و شامل سه سال تحصیلی (شش نیم سال آموزشی) است. در زمینه هنرهای صحنهای در دانشگاههای فرانسه سه نوع لیسانس ال. ام. د. ارائه میشود: «لیسانس هنرهای نمایشی»، «لیسانس هنرهای نمایشی: مطالعات تئاتری» و «لیسانس هنر، تئاتر، رقص». فهرست ضمیمه مقاله نام و نشانی دانشگاههای ارائه کننده این رشتهها را معرفی میکند. محتوای این دورهها متناسب با تخصصهای موجود در دانشگاهها و اهداف دورههای آموزشی متفاوت است. برای اطلاع از شرح دقیق محتوای هر دوره میتوان به سایت رسمی دانشگاهها مراجعه کرد.
2-1) کارشناسی ارشد (Master)
دوره کارشناسی ارشد در نظام جدید آموزشی فرانسه شامل دو سال (چهار نیم سال تحصیلی) است که تحت عنوان مستر یک (M1) و مستر دو (M2) شناخته میشوند. با توجه به سطح آموزشهای قبلی و با ارائه مدارک معتبر، گاهی اخذ معافیت از دوره مستر یک و شروع دوره کارشناسی ارشد از مستر دو امکان پذیر است.
محتوای آموزشی دورههای کارشناسی ارشد در هر دانشگاه معمولا متناسب با زمینههای تخصصی اساتید گروههای آموزشی مربوطه برنامهریزی میشود. در این دوره، بیش از آنکه انتقال اطلاعات طبقهبندی شدهی خاص به دانشجویان مطرح باشد تربیت آنها در جهت نحوه انتخاب موضوع تحقیق و آموزش شیوههای پژوهش پیرامون آن مطرح است. به همین دلیل، ممکن است حتی مجموعه سمینارهای آموزشیای که ارائه شده نیز از نظر موضوعی خط یکسان و یکدستی را دنبال نکنند.
در گروههای آموزشی گستردهتر (مثل دپارتمان تئاتر دانشگاه پاریس سه) به طور هم زمان سمینارهای آموزشی متعددی وجود دارد و دانشجویان میتوانند واحدهای موظف خودشان را به طور اختیاری از بین آنها انتخاب کنند. گاهی دانشجویان برای کسب نمره بهتر در چند سمینار اضافی ثبت نام میکنند تا در نهایت نمرده سمینارهایی را که حائز بهترین نتیجه بوده به عنوان دروس اصلی در کارنامه خود داشته باشند.
نحوه برگزاری سمینارها نیز به این ترتیب است که معمولا در دو یا سه جلسه اول مدرس یا مسئول برگزاری سمینار آموزشی اطلاعاتی کلی در مورد زمینه سمینار در اختیار دانشجویان میگذارد و هر دانشجو متناسب با علاقه خود موضوع خاصی را - ترجیحا مرتبط با محتوای سمینار- انتخاب و درباره آن تحقیق میکند. به این ترتیب، نیمی از جلسات بعدی سمینار آموزشی به ارائه شفاهی نتایج تحقیق دانشجویان اختصاص مییابد. در پایان هر ارائه کار دانشجویان به طرح سوال از سمینار دهنده میپردازند و استاد نیز نظرات خود را ارائه میدهد نظراتی که بیشتر معطوف به جنبه متدولوژیک کار دانشجوست.
بعد از اینکه دانشجو تعداد سمینار آموزشی مورد نیاز را گذراند میتواند از موضوع پایان نامه خود دفاع کند. ثبت نام در دوره مستر از همان ابتدا با انتخاب استاد راهنما و موضوع تحقیق همراه است. بنابر این دانشجو میتواند بلافاصله کار خود را روی پایان نامه شروع کند و از مشورت استاد راهنما بهرهمند شود.
در نظام آمورشی ال. ام. د. دوره آموزشی کارشناسی ارشد شامل دو گرایش تحقیقات یا حرفهای است که به ترتیب جانشین دوره گواهینامه تحصیلات عمیق و گواهینامه تحصیلات عالی خاص شدهاند که در نظام آموزشی قبل وجود داشت.
همانطور که پیشتر ذکر شد، با توجه به نوع و تنوع تخصصهای موجود در هر یک از دانشگاههای ارائه دهنده دوره کارشناسی ارشد هنرهای نمایشی در فرانسه، عنوان این دورهها در این دانشگاهها از تنوع زیادی برخوردار است. نام و نشانی اینترنتی دانشگاههای ارائه کننده این دورهها در فهرست ضمیمه موجود است.
3-1) دکترا
دوره دکتری در فرانسه نه به عنوان یک دوره آموزشی خاص، به معنای برگزاری کلاس و سمینار و امتحان و غیره بلکه به عنوان دورهای تکمیلی در پرورش محقق، مدرس و نظریه پرداز ارائه میشود. این دوره ها در هر دانشگاه زیر نظر بخش دکتری اداره میشود. در برخی از دانشگاهها، با توجه به زمینههای تحقیقی موجود یا مورد علاقه بخش دکتری و به طور کلی زمینه پژوهشی و تخصصی اساتید راهنمای مشغول به کار در بخش موضوعات از قبل مشخصی ارائه میشود.
در هر صورت، علاقهمندان ادامه تحصیل در این مقطع بایستی مدرک مستر دو (M2) را دارا باشند یا از کمیسیون علمی دکتری دانشگاه برای معافیت از گذراندن این دوره تائیدیه دریافت کنند، طرح پژوهشی روشنی از موضوع، برنامه تحقیق، متدولوژی و منابع تحقیق خود ارائه کرده و موافقت استاد راهنمایی را برای راهنمایی پروژه تحقیق خود کسب کرده باشند.
اگرچه طی کردن این دوره در قالب بخشهای دکتری هنرهای نمایشی صورت میگیرد، اما چنانچه داوطلب تحصیل در دوره دکتری بتواند استادی مناسب با زمینه تحقیقی خود در سایر دانشگاهها پیدا و موافقت او را جلب کند، انجام تحصیل در این دانشگاهها نیز امکان پذیر است. در این موارد، پژوهش دانشجو طبیعتی بین رشتهای (مثلا پژوهشی در تئاتر با رویکردی جامعه شناختی یا روانشناختی یا تاریخی یا ادبی و ...) پیدا میکند که در سالهای اخیر بسیار رایج شده است.
دانشجوی دوره دکتری در فرانسه نه یک دانشجو که همکار استاد راهنمای خود محسوب میشود. گاهی از وی خواسته میشود که تدریس واحدهایی درسی را نیز به دانشجویان دورههای پائینتر به عهده بگیرد یا در همایشهای علمی مقاله ارائه دهد.
طول دوران پژوهش در دوره دکتری سه سال و با تائید استاد راهنما و موافقت رئیس بخش دکتری قابل تمدید است. رساله دکتری بایستی پس از کسب نظر مساعد استاد راهنما و دو ارزیاب علمی در جلسه دفاعیه و با حضور هیئت ژوری مورد داوری قرار گیرد. بعد از این زمان است که دانشجو موفق به اخذ مدرک دکتری خود میشود. جلسه دفاعیه امتحان محسوب نمیشود. پیش از آن، با دادن مجوز برگزاری جلسه دفاعیه، خود استاد راهنما قبولی دانشجو را اعلام کرده است. جلسه دفاعیه در واقع این امکان را فراهم میکند که دانشجو ایدهها و نظریاتاش را به صورت شفاهی بیان و از آنها دفاع کند.
4-1) سایر مدارک دانشگاهی
1-4-1) گواهینامه دووست (DEUST)
گواهینامه تحصیلات دانشگاهی علمی و تکنیکی یا به اختصار DEUST گواهینامهای است که بعد از طی یک دوره آموزش حرفهای دوساله به فارغ التحصیلان اعطا میشود. هدف این دورهها به طور کلی تربیت تکنیسینهایی با تخصص متناسب با نیازهای خاص علمی و اقتصادی منطقهای خاص از کشور است.
در حوزه هنرهای نمایشی در حال حاضر دو «دووست» وجود دارد. نام و نشانی اینترنتی این دورهها در فهرست ضمیمه موجود است.
2-4-1) لیسانس حرفهای (professionnelle)
لیسانس حرفهای دوره یک سالهای است که در برخی از دانشگاهها با هدف مرتبط کردن دانشجویان با دنیای کار عملی ارائه میشود. افرادی که بعد از اخذ دیپلم متوسطه یکی از دورههای دوساله دانشگاهی BTS, DUT یا DEUST را گذرانده باشند میتوانند در دوره لیسانس حرفهای نامنویسی و تحصیل کنند. در این دورهها، علاوه بر آموزشهای نظری و عملی ارائه شده یک کارآموزی دوازده تا شانزده هفتهای نیز پیشبینی شده است.
برای آشنایی با نام و نشانی اینترنتی دانشگاههایی که در حال حاضر در حوزه هنرهای صحنهای لیسانس حرفهای ارائه میکنند میتوانید به فهرست ضمیمه مراجعه کنید.
3-4-1) دیپلم دانشگاهی (DU)
این دورهها معمولا بر اساس یک درخواست و نیاز منطقهای برگزار میشوند و گواهینامههای صادره ملی تلقی نمیشوند و خاص دانشگاههایی هستند که این دورهها را ارائه میدهند.
در حال حاضر، در حوزه هنرهای صحنهای سه دانشگاه دیپلمهای دانشگاهی ارائه میدهند. نام و نشانی اینترنتی این دانشگاهها در فهرست ضمیمه وجود دارد.
2) مدارس تئاتر
مدارس بزرگ ملی، مدارس عمومی، کنسرواتوارهای استانی و نیز کلاسهای خصوصی ریز و درشتی وجود دارند که در طیف و سطح متنوعی در حوزه هنرهای نمایشی آموزشهای عملی ارائه میکنند:
1-2) مدارس بزرگ ملی
مدارس بزرگ ملی موسسات آموزشی عمومیای هستند که عالیترین و جدیترین آموزشهای عملی را در زمینه هنرهای نمایشی ارائه میدهند. تحصیل در این مدارس به مدت سه سال و به صورت تمام وقت است و طی آن هنرجویان دانشجو محسوب میشوند. ورود به این مدارس دارای شرط سنی است و پذیرش در آنها براساس قبولی در کنکوری بسیار گزینشی صورت میگیرد که نیازمند آمادگی جدی است. آموزشهای این مدارس حول تربیت مهارتهای بیانی و بدنی، و نیز آشنایی با تاریخ تئاتر و تاریخ هنر متمرکز است. اساتید مدرسه نیز از بین کارگردانان و بازیگران صاحب نام کشور انتخاب میشوند. شهرهای پاریس، استراسبورگ و لیون محل سه مدرسه بزرگ ملی هستند. نام، نشانی و مختصری از شرایط اختصاصی هر یک از این سه مدرسه در فهرست ضمیمه موجود است.
2-2) مدارس عمومی
غیر از مدارس بزرگ، موسسات عمومی رایگان دیگری نیز وجود دارد که آموزش حرفهای ارائه میدهند. در این مدارس نیز پذیرش داوطلبان به روشی مشابه روش مدارس ملی صورت میگیرد. آموزشهای ارائه شده در این مدارس مورد تائید وزارت فرهنگ و افراد حرفهای است. با این حال، پذیرفتهشدگان از وضعیت دانشجو برخوردار نخواهند بود. این مدارس میتوانند به عنوان سکوی آمادگی برای موفقیت در کنکورهای مدارس بزرگ هم به حساب آیند. برای آگاهی از نام، نشانی اینترنتی و شرح مختصری از شرایط اختصاصی برخی از این مدارس میتوانید به فهرست پیوست مراجعه کنید.
3-2) کنسرواتوارهای استانی
کنسرواتوارهای استانی و شهرداریها کلاسهای مقدماتی مربوط به هنرهای نمایشی را به جوانان بین 15 تا 25 سال ارائه میدهند. آموزشها در این مراکز در یک یا دو سیکل دو یا سه ساله ارائه میشوند. اهمیت و اعتبار این مراکز بر اساس میزان توانایی شان به عنوان دروازه ورود دانشجویان به مدارس عالی ارزیابی میشود. کنکور ورودی این مراکز بسیار دقیق و موشکافانه است و داوطلبان ورود به این کنسرواتوارها بایستی بین 18 تا 25 سال سن داشته باشند. فقط دو کنسرواتوار استانی وجود دارند که یک آموزش حرفهای تمام وقت ارائه میدهند. کنسرواتوار شهر بردو (Bordeaux) و کنسرواتوار شهر مونپولیه (Montpellier). دوره آموزشی در کنسرواتوار بردو سه سال و در کنسرواتوار مونپولیه دو سال است.
4-2) مدارس خصوصی
علاوه بر مدارس ذکر شده، صدها مدرسه و موسسه خصوصی تئاتر با درجههای کیفی مختلف وجود دارد که البته اکثر آنها در پاریس و حومه آن قرار دارند. ورود به آنها ساده است اما به همان اندازه نیز ممکن است باعث سرخوردگی هنرجو شوند. اگرچه برخی از مواد آموزشی این مراکز مورد تائید وزارت فرهنگ هست اما این مسئله باعث تضمین کیفیت آنها نمیشود. شهریه این مدارس بین 200 تا 500 یورو در ماه طبق درس است و هنرجویان این موسسات نمیتوانند به عنوان دانشجو محسوب شوند. برای تشخیص یک کلاس خوب باید حتما قبل از ثبت نام یک بررسی اولیه انجام داد. مثلا نظر شاگران قبلی و در صورت امکان افراد حرفهای را جویا شد.
3) آموزشهای فنی
هنر دراماتیک صرفا فعالیتی نظری نیست. طی سالهای اخیر آموزش مشاغل فنی تئاتر هم توسعه یافته است. مدارس عمومی و خصوصی متعددی وجود دارند که در این زمینه آموزشهای متنوعی ارائه میکنند و اغلب گواهینامههای معتبری به فارغالتحصیلان میدهند که مورد قبول بخشهای حرفهای است. به دلیل کثرت تعداد داوطلبان ورود به این مراکز رقابتی است و بر اساس گزینشی فشرده صورت میگیرد.
1-3) دوره تربیت تکنیسین فنی هنرهای نمایشی (DTMS)
دورههای ترتبیت تکنیسین فنی هنرهای نمایشی دورههایی دوسالهاند که ورود به آنها از طریق شرکت در آزمون ورودی و قبولی در مصاحبه امکانپذیر است. در حال حاضر، این دورهها در دو گرایش تکنیکهای لباسآرایی و تکنیسینی صحنه ارائه و در پایان به فارغالتحصیلان گواهینامه تکنیسین فنی تئاتر در گرایش مربوطه ارائه میشود. داوطلبان ورود به گرایش تکنیکهای لباسآرایی بایستی علاوه بر دارا بودن دیپلم تحصیلات متوسطه با حرفه خیاطی نیز آشنا باشند. به همین ترتیب، داوطلبان ورود به گرایش تکنیسینی صحنه نیز بایستی قبلا یک دوره BEP را در رشتههای فلزکاری، صنایع چوب و مواد ترکیبی، الکتروتکنیک، فرشبافی گذرانده باشند.
2-3) دوره مهارتهای هنری (DMA)
دوره مهارتهای هنری دوره است که دارندگان دیپلم متوسطه میتوانند در آن ثبت نام و پس از گذراندن یک دوره دوساله گواهینامه مهارتهای هنری دریافت کنند. در حال حاضر، این گواهینامه در گرایشهای لباس، نور پردازی و صداپردازی در موسسات و مدارس فنی و حرفهای متعددی ارائه میشود.
3-3) آموزش ساخت و شکل دادن کلاه گیس
برای آرایشگرهایی که دوست دارند در حوزه هنرهای نمایشی فعالیت کنند نیز یک دوره یک ساله ساخت و فرم دادن کلاهگیسهای نمایشی وجود دارد. دو مرکز؛ تئاتر کاپیتول (Capitole) در شهر تولوز و یک دبیرستان خصوصی در شهر روآن (Rouen) در حال حاضر این تخصص را آموزش میدهند.
4-3) آموزش چهره آرایی
آموزشهای مربوط به تخصص چهرهآرایی در حال حاضر فقط در تئاتر کاپیتول (Capitole) در شهر تولوز و تعدادی موسسات آموزشی خصوصی ارائه میشود.
4) هنرهای سیرک
سیرک نیز به عنوان شاخهای از هنرهای نمایشی امروز مراکز آموزشی مخصوص به خود را دارد. دیگر لازم نیست کسی در یک سیرک متولد شده باشد تا بتواند در این حوزه فعالیت کند. از حدود یک دهه قبل، وزارت فرهنگ دورههای آموزش حرفهای هنرهای سیرک را راهاندازی کرده است. راهبردهای آموزشی این دورهها توسط مرکز ملی هنرهای سیرک ارائه میشود. نام، نشانی اینترنتی و شرح مختصری از دو مدرسه ملی و یک مدرسه معتبر خصوصی ارائه دهنده آموزشهای مربوط به هنرهای سیرک در فهرست پیوست وجود دارد.
برخی از موسسات خصوصی نیز توانستهاند از فدراسیون فرانسوی مدارس سیرک گواهینامه تائید صلاحیت دریافت کنند که آموزشهای آنها یک مرحله آماده سازی خوب برای شرکت در کنکور ورودی مدرسه عالی سیرک محسوب میشود.
5) تحصیلات تکمیلی
وجود دورههای تحصیلات تکمیلی امکان به روز سازی دانش، ارتقاء سطح آگاهی آکادمیک و کسب گواهینامه را برای افرادی فراهم میکند که پیشتر در بخشهای عملی کار کردهاند یا در سنین میانی عمر به دنبال یک موقعیت کاری بهتر هستند. این دوره ها معمولا متناسب با سن و موقعیت افراد ذینفع (سطح آگاهی و نوع گواهی مورد نظر، هدف فرد، شاغل یا بیکار بودن او و غیره) طراحی و ارائه می شوند.
داوطلب گذراندن دوره های تحصیلات تکمیلی اگر شاغل باشد چند امکان پیش رو دارد: می تواند از مزایای قانون «حق دسترسی به تحصیل» بهرهمند شود که بر اساس آن، با کسب موافقت کارفرما میتواند تا بیست ساعت آموزش در سال استفاده کند. یا میتواند از مرخصی تحصیلی استفاده کند که حداکثر زمان آن یک سال است و طی آن فرد حقوق خود را نیز دریافت میکند. همچنین، دورههای حرفهای سازی نیز وجود دارد که به ابتکار حقوقبگیران یا کارفرما و به منظور ارتقاء سطح کیفی حقوق بگیران ارائه میشود.
حتی افراد بیکار و جویای کار نیز میتوانند مطابق سن و سال و سطح دانش خود دورههای آموزشی رایگان مناسبی پیدا کند و به این ترتیب شانس خود را برای پیدا کردن کار بالا ببرند.
در ارائه این دورههای تحصیلات تکمیلی مراکز متعدد و گوناگونی مشارکت میکنند: دانشگاهها، موسسات عمومی یا خصوصی، و غیره. آموزشها میتوانند همراه با ارائه گواهینامه یا بدون آن باشند. مرکز آموزش حرفهای فنون نمایش یکی از این مراکزاست که آموزشهای متنوعی در زمینه تکنیکهای پلاتر، دکور، صدا و اتاق فرمان ارائه میدهد. «گرتا هنرهای کاربردی» نیز موسسهای است که در حوزه اداری و حوزه تولید نمایش آموزشهایی ارائه میدهد. و بالاخره باید از مرکز «اژسیف» نام برد که تحت حمایت وزارت فرهنگ تعداد زیادی آموزشهای حرفهای در زمینه فرهنگ و نمایش ارائه میدهد.
کتابنامه
• Dulibine et Grosjean, Chantal et Bernard. Coups de théâtre en classe entière au collège et au lycée, CRDP, 2004.
• Lallias et ..., Jean-Claude et ... (dirrigé par). Le théâtre et l’école, (Histoire et perspectives d’une relation passionnée, Actes sud, 2002.
• Les artistes et techniciend du spectacle, Cidj, 2007.
• Pruner, Michel, La fabrique du théâtre, Nathan/ HER, 2000.