جایگاه قصه‌گویی در درام معاصر مورد تهدید است

به گزارش ایران تئاتر، بخش نخست کارگاه «قصه نویسی در درام» از مجموعه نشست های چهارمین همایش برگزیدگان جشنواره های تئاتر استان ها با سخنرانی حسین کیانی نمایشنامه نویس و کارگردان تئاتر صبح شنبه 7 دی 1398 در تالار مشاهیر تئاتر شهر برگزار شد.

حسین کیانی در بخش آغازین سخنانش در این نشست در ارتباط با جایگاه قصه در ادبیات نمایشی گفت: انسان امروز نیز همچون اسلاف خود قصه گفتن، خط و ربط داستانی و روابط علی و معلولی را دوست دارد و از اینکه رواتی را دنبال کند لذت می برد و قصه برای او حکم یک سفر را دارد. اساساً قصه چیزی جز یک سفر پر پیچ و خم و گاهاً پرخطر و هیجان و انگیز و در نهایت رسیدن یا نرسیدن به یک سرمنزل و مقصود نیست. اگر قرار نباشد مخاطب با نویسنده در سفری همراه نباشد و تنها شاهد یک سری اتفاقات و فعالیت های نمایشی روی صحنه باشد هر لحظه امکان بریده شدن و جدا شدنش وجود دارد.  بالاخره باید یک زنجیره اتصال میان نویسنده و مخاطب شکل بگیرد تا بتوان مفاهیم و درونمایه آثار نمایشی را انتقال داد و قصه مهم ترین عنصر برای این همراهی است. در اینکه تمام آدم های روی کره زمین قصه گفتن را دوست دارند هیچ شک و تردیدی نیست. رابرت مک کین می گوید؛ «اگر یک روز صبح از خواب بیدار شویم و به ما بگویند قصه به طور کلی از روی کره زمین حذف شده، چه اتفاقی خواهد افتاد». همه ما حتی وقتی می خواهیم واقعه یا اتفاقی را برای دیگری تعریف کنیم، ناخودآگاه از سنت قصه گویی استفاده می کنیم. اما جایگاه قصه گویی در درام معاصر در معرض تهدید است و متاسفانه بخش بزرگی از این تهدید نیز از سر عدم شناخت و ناتوانی در قصه گویی است. قصه گویی شاید قدیمی ترین سنت فرهنگی انسان است و می توانیم بگوییم از دیگر پدیده های فرهنگی بشریت قدمت بیشتری دارد.همچنین قصه گویی در فرهنگ بشری  قالب های مختلفی پیدا کرده؛ طوری که یکی در حماسه و روایت، یکی در دورام و دیگری در رمان و داستان قصه گفته و به این ترتیب اشکال متعدد و متنوعی از قصه گویی را در تاریخ شاهد هستیم.

 

درام منهای قصه؛ حتی در مدرن ترین شکل های ارائه درام امکان پذیر نیست

کیانی در بخشی دیگر از سخنانش در خصوص جایگاه قصه در نمایشنامه نویسی امروز ایران بیان کرد: کسانی که در قصه پردازی احساس ناتوانی می کنند، از قصه گویی پرهیز می کنند. درست است که در این فرار هم مجبور هستند که به نوعی قصه بگویند، ولی این از سر شناخت و آگاهی نیست. اینکه قصه های امروز در درام های ما کوتاه شده اند و از جزء پردازی، نگره های عاطفی و احساسی و چند و چون ماجراها پرهیز می کنند تا حدی به این دلیل است که دیگر پسند مخاطب امروز نیست. چرا که سواد بصری مخاطب، روحیات و نگره های مخاطب امروز دچار تحول شده و حوصله انسان امروز دیگر به این اندازه نیست؛ و به همین دلیل است که همه چیز به سمت مینیمال شدن و کوچک شدن پیش می رود؛ چرا که حوصله و فرصت مخاطب علیرغم گسترش وسایل ارتباط جمعی اندک شده و تنهایی انسان امروز نمود بیشتری پیدا می کند. با این حال درام منهای قصه؛ حتی در مدرن ترین شکل های ارائه درام امکان پذیر نیست. ولی ما می گوییم چگونه قصه ای و به چه شکل؟ قطعاً قصه گفتن برای نویسنده ای چون ساموئل بکت هم حائز اهمیت بوده ،اما نحوه قصه گویی او است که متمایز و دیگرگون جلوه کرده است. نباید این برداشت اشتباه را داشته باشیم که نویسنده ای چون او قصه را از در اتاقش بیرون کرده و در را به روی آن قفل کرده و تصمیم گرفته باشد تا بدون قصه درامی را شکل دهد. اگر قصه را از اتاقمان بیرون کنیم دستمان خالی خواهد ماند و دیگر جنازه این قصه از روی کاغذ بلند نخواهد شد.

نویسنده و کارگردان نمایش «چشم به راه میر غضب» در بخشی دیگر از سخنانش در این نشست در خصوص نسبت میان شخصیت و قصه تشریح کرد: این دو از همدیگر تفکیک ناپذیر هستند. قصه است که شخصیت را می سازد و در عین حال شخصیت است که قصه را رقم می زند. نسبت این دو بسان روح و جسم است و به عبارت بهتر مثل معنی و کلمه است. یعنی اگر برای مثال شخصیت کلمه باشد، قصه معنی آن است. هیچ کلمه ای وجود ندارد که بی معنی باشد؛ اگر بی معنی باشد فهمیده نخواهد شد و اگر فهمیده نشود یعنی روح ندارد. شما هیچ شخصیت ماندگاری در ادبیات نمایشی نمی بینید که در یک قصه جاندار و  گیرا و پرتحرکی نباشد و بالعکس هیچ قصه درجه یکی نمی بینید که شخصیت عالی و ماندگاری در آن نفس نکشد و حضور نداشته باشد. این نسبت میان شخصیت و قصه شاید این نکته مهم را به ما یادآوری می کند که باید بیشتر برای این دو عنصر اهمیت قائل شویم.

 

ابزار قصه گویی بیشتر ابزاری درونی است

این هنرمند در بخشی دیگر از سخنانش در این نشست بیان کرد: ویژگی قصه های خوب در درام را از زوایای متعددی می توان مورد نظر قرار داد و بررسی کرد. در این ارتباط باید توجه کرد که برای نوشتن یک قصه خوب نیازمند آن هستیم که ابزار آن را بشناسیم. نکته مهم این است که ابزار قصه گویی بیشتر ابزاری درونی است. ابزار بیرونی نوشتن شاید تنها همین قلم و کاغذ باشد ولی بسیار اهمیت دارد که از ابزار درونی نوشتن قصه شناخت درستی به دست بیاوریم؛ و ضمن اینکه توانستیم آن را درست بشناسیم، بتوانیم درست هم به کار بگیریم. ابزار قصه گویی این است که ابتدا موضوعات و تم های مورد علاقه خود را در درام نویسی پیدا کنید و بتوانید قدرت تشخیص علایق خود را پیدا کنید. باید توجه کرد نویسندگان بزرگی که در ادبیات نمایشی ماندگار شدند موضوعاتی را که در آثارشان دنبال کرده اند کاملاً قابل تشخیص و تفکیک است.   

این کارگردان تئاتر در ادامه سخنانش در خصوص کارکرد خرده داستان در نمایشنامه ها گفت: خرده داستان در حقیقت تکمیل کننده داستان اصلی و پایه های فرعی آن است. به ویژه درامی که شخصیت های متعدد داشته باشد نیاز به خرده داستان خوب و نتیجه بخش هم دارد. شخصیت های رده های فرعی داستان نباید به عنوان بزک در نمایشنامه ها حضور پیدا کنند و ما باید بتوانیم داستان هر یک از این شخصیت ها را را نیز روایت کنیم و کارکرد خرده داستان ها از این جهت حائز اهمیت است و شخصیت ها را از وضعیت و ریخت سیاهی لشکر بودن در می آورد. در حقیقت خرده داستان ها حکم قطعات پازلی را دارند که قصه اصلی را تکمیل می کنند، به طوری که اگر این قطعات را جابه جا کنیم خلائی در پیکره داستان اصلی ایجاد می شود. در واقع نوشتن داستانک ها یا خرده داستان های خوب یکی از نشانگان تسلط کافی و کامل نویسنده بر روی درام است و نشان می دهد نویسنده به قدری بر زوایای درام خود مسلط است که همه جوانب آن را رصد می کند و می داند هر شخصیت در درام او چه کارکردی دارد و هر اتفاق سبب ساز چه اتفاقاتی در راستای روایت اصلی او است.

گفتنی است؛ بخشی از این نخستین نشست «قصه نویسی در درام» به پرسش و پاسخ میان سخنران و حاضرین اختصاص داشت. همچنین دومین نشست «قصه نویسی در درام» فردا یکشنبه در تالار مشاهیر تئاتر شهر برگزار خواهد شد.