آتشی که هنوز به جان تئاتر نیافتاده است

هر چند که در سالهای اخیر در زمینه تئاتر کودک، تئاتر خیابانی و حتی تئاتر رادیویی نمونه هایی تولید و اجرا شده که هنوز به لحاظ کمی و کیفی به حد چشمگیر و تاثیرگذاری مطلوبی نرسیده اند. یکی از نمایشنامه های آغازین درباره زلزلۀ رودبار در سال 69 نوشته شد که بارها این متن محمد چرمشیر تاکنون در شهرها و جشنواره های مختلف اجرای عمومی شده است.

ایران کشور بلایای طبیعی است و ما هر سال در این سرزمین شاهد سیل، زلزله، خشکسالی و کم آبی و آتش سوی جنگل ها هستیم و این خود بیانگر ایجاد یک اصل در عرصه ادبیات نوین ما خواهد بود که می تواند بسیاری از افکار را متوجه برخورد با این نوع پدیده های طبیعی کند.ادبیات نمایشی ما چندان برخوردار از این حال و هوای پر از حادثه نیست. یعنی موازنه ای در درک واقعیت ها و بلایا نیست . با آنکه در هر سال بنابر تجربۀ حضور در مسابقات نمایشنامه نویسی و جشنواره های تئاتری بیش از هزار متن نوشته می شود اما کمتر اشاره دقیقی به این مسائل طبیعی و زیست محیطی شده است. اگر هم شده حتما در پرداخت به کیفیت در خور تامل و باوری نرسیده است.

شاید یکی از دلایلی که مانع از جهانی شدن ادبیات داستانی و نمایشی معاصر ما می شود همین نپرداختن به موضوعاتی است که در آنها محیط زیست از نقش قابل ملاحظه ای برخوردار باشد درحالی که این روزها نوشتن درباره مسائل قابل درک محیط زیستی در تمام جهان خواهان دارد. 

در ادامه این گزارشی شرح مختصری درباره معدود نمونه  آثاری خواهیم داشت که هر یک به نوعی به مسائل محیط زیست و بلایای طبیعی پرداخته اند و در همین مختصر می توان استنباط کرد که هنوز راه بسیار است تا ادبیات نمایشی و تئاتر ما بتواند همسو و هماهنگ با مسائل پیرامونی جامعه کارآمد شود.  

خیمه قمر خانم

بهناز مهدی خواه که با نمایش خیمه قمرخانم با موضوع محیط زیست در بخش مسابقه  بیست  سومین جشنواره تئاتر کودک و نوجوان حضور داشت، او همچنین یک  نمایش دیگر تحت پروژه کتاب تئاتر مدرسه در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان تولید کرد. عنوان این نمایش "دیو زباله" و موضوع آن در ارتباط با حفظ و نگهداری از محیط زیست بود.

سپاسنامه هانیه 

مرتضی اسدی‌مرام  ازکرمانشاه،  با نمایش صحنه‌ای «سپاسنامه هانیه و چند روایت متقاطع» در هشتمین دوره سراسری تئاتر صاحبدلان حضور داشت.

این نمایش پیشتر در شانزدهمین دوره جشنواره بین المللی تئاتر عروسکی تهران مبارک در سالن سایه اجرا شده بود و حدود شش ماه روند تولید آن طول کشید. این نمایش با نگاهی انسانی و ارزشی درباره زلزله کرمانشاه به نگارش در آمده  که به عنوان نمایش برگزیده بخش صحنه ای از استان کرمانشاه به هشتمین همایش ملی تئاتر دینی صاحبدلان راه یافته بود.

«سپاسنامه هانیه و چند روایت متقاطع» براساس رویدادهای واقعی زلزله سرپل ذهاب و شخصیت‌های واقعی نوشته و برای داشتن جذابیت‌های نمایشی با تخیل آمیخته شده است.

نمایش داستان دختر قهرمان کورد به نام هانیه است. او در زلزله سرپل ذهاب با ایثار به داخل خانه در حال تخریب می‌رود و خواهر کوچکش را نجات می‌دهد. بر اثر ریزش آوار هانیه  فلج می‌شود. بعد از زلزله نیز دیگر خانه و کاشانه‌ای نداشته و خانواده‌اش هم در بیمارستان‌های شهرهای مختلف بستری بودند. به همین دلیل این دختر نوجوان از بیمارستان به آسایشگاه سالمندان منتقل می‌شود. با رسانه‌ای شدن این موضوع و معرفی او به عنوان یک قهرمان توسط یک خیر مورد حمایت قرار می‌گیرد و می‌تواند راه برود.

شش روایت مختلف دیگر نیز وقایع زلزله و آدم‌هایی که در این حادثه حضور داشته‌اند و درباره آن‌ها گفته نشده یا کمتر گفته شده را بازگو می‌کند و با نگاهی ارزشی به لحظه هایی نگاه دارد که معجزاتی برای هر یک از این افراد اتفاق افتاده است. طرح اولیه این نمایش را مرتضی اسدی‌مرام  نوشت اما در ادامه ناهید قادری و هاشم پورمحمدی به کامل شدن متن کمک کردند و هر کدام بخشی از نمایش را نوشتند.

این نمایش با استفاده از تکنیک میکروتئاتر اجرا شد که یکی از بهترین شیوه‌ها برای نشان دادن زاویه‌های مختلف زلزله و آنچه بر مردم گذشته است، بود؛ همچنین حمایتی که مردم از زلزله زده‌ها نشان دادند. با این اجرا تقدیری از مردم ایران شد. میکروتئاتر با توجه به این که به تجهیزات فنی نیاز دارد به نوعی از مدیایی غیر از تئاتر هم استفاده می‌کند و این موضوع توانست در ارائه تصویری باورپذیر از رویدادها کمک کند.

درباره یک توپ

نمایش «درباره یک توپ» با موضوع آسیب‌هایی که انسان‌ها به محیط زیست می‌زنند، در بیست و پنجمین جشنواره تئاتر کودک و نوجوان اجرا ‌شد.
این نمایش با نویسندگی و کارگردانی موسی هدایتی از جمله آثاری بود که در بخش خیابانی این دوره از جشنواره اجرا ‌شد و موضوع آن درباره آسیب‌هایی بود که انسان‌ها به کره زمین می‌زنند و به این نکته می‌پردازد که کودکان چگونه می‌توانند حافظ و نگهدار محیط زیست و کره زمین باشند و از آن مراقبت کنند.
نمایش «درباره یک توپ» ویژه تماشاگران کودک و نوجوان اجرا ‌شد و ترکیبی از تئاتر فیزیکال و موسیقی و افکت بود.
پ مثل پرنده

«پ مثل پرنده»؛ اجرای تئاتری در برازجان که سفیر محیط زیست استان شده بود. تئاتری با عنوان «پ مثل پرنده» به کارگردانی «ناصر آویژه» که تهرانی است و تهیه کنندگی «رضا بازدار» که دشتستانی است...

در تابستان 98، ناصر آویژه ـ کارگردان ـ از سوی مجتمع فرهنگی شهید شاهینی، به برازجان دعوت شد و در تابستان یک دوره مقدماتی بازیگری در این شهر برگزار کرد که از بین حدود هفتاد هنرجو، بیست نفر در دو گروه 10 نفره انتخاب شدند و بچه ها حدود سه الی چهارماه تمرین کردند.

تندیس محیط زیست

تئاتر خیابانی با عنوان " تندیس محیط زیست "، پیرامون حفظ محیط زیست، ۱۷ بهمن ماه از سوی مجموعه فرهنگی تفریحی ‏صفه ‏اجرا ‌شد.

این ‏برنامه با هدف ‏ارائه الگوی صحیح مراقبت و نگهداری از محیط زیست از سوی هر یک از شهروندان در قالب ‏اجرای تئا‌تر در محل زمین بازی پارک کوهستانی صفه برگزار ‌شد. ‏

‏در این برنامه در قالب تئا‌تر یک مجسمه ساخته شده از وسایل بازیافتی به صورت تندیس ‏درآمده و با افراد پیرامون خود در خصوص مواد بازیافتی و زباله‌ها و همچنین محیط زیست اطراف صحبت می‌‏کند که بسیار جذاب و در نوع خود جدید است. ‏

کشتی نوح

یکی از آخرین اجراهای نوزدهمین جشنواره بین المللی نمایش های آیینی سنتی در کاشان متعلق به نمایش «کشتی نوح» در ژانر کودک بود. از نظر مریم معترف، چون نمایش آنها نمایشی نبود که برای قاب صحنه باشد، لذا در هر مکان و جایی می توان آن را اجرا کرد.  بچه های گروه وسائل را می گذارند داخل صندوق و شهر به شهر با همین صندوق و وسائل نمایش، کار را اجرا می کنند. اما از یک جهت چون کارشان - کشتی نوح- با پرده خوانی و نقالی همراه بود، احساس می کند فضای محل اجرای آنها در کاشان هم با نمایش دارای قرابت بود.

 نکته ای که کارگردان دوست داشت روی آن تأکید کند استفاده از وسائل بازیافتی به شکل عروسک و اسباب بازی است. چون همان طور که همه میدانیم پلاستیک به طبیعت و محیط زیست لطمه می زند. این استفاده خلاقانه ی عروسکی از وسائل بازیافتی پلاستیکی، کار یکی از بچه های  گروه اش است که در نمایش های قبلی شان هم از این عروسکها استفاده کرده اند. در متن این نمایش ها خواستند به بچه ها یاد بدهند با همراهی پدر و مادرها، به جای این که این مواد بازیافتی پلاستیکی را دور بریزند تا طبیعت را خراب کنند، از آنها ادوات جدیدی برای زندگی بسازند مثل عروسک و وسائل مختلف دیگر.

محیط بان مهربان

نمایش دانش آموزی با موضوع «محیط بان مهربان» با همکاری دبستان پسرانه شاهد ازنا در راستای طرح آموزشی ساعتی با محیط بان در مدرسه اجرا و برگزار شد.

هدف از این نمایشنامه آشنایی کودکان و نوجوانان با وظایف محیط بانان تلاشگر و اهمیت کار آنان در حفظ تنوع زیستی است.

این شهرستان از غنی ترین زیستگاهای گیاهی و جانوری در استان به شمار می رود که از آن جمله می توان به پناهگاه حیات وحش سفید کوه ازنا و منطقه حفاظت شده اشترانکوه اشاره کرد که با تلاش شبانه روزی مستمر محیط بانان به عنوان بازوان اجرایی سازمان حفاظت محیط زیست، کنترل و حفاظت می شود.

داستان از این قرار است که محیط بانی در جنگل با اتفاقات جالبی از جمله آتش روشن کردن غیر اصولی و شکستن شاخ و برگ درختان و ریختن زباله دو نفر در پیرامون جنگل مواجه می شود که در این میان آنان را متوجه اشتباه خود کرده و در نهایت امر سبب دوستی آنها با محیط زیست و طبیعت می شود و به آنها چگونگی رفتار درست با حیوانات را می آموزد.

سمفونی گل و باران

تشکل دوستداران محیط زیست کاج در راستای ارتقای فرهنگ زیست محیطی به مناسبت هفته منابع طبیعی و با همکاری کارگردان کامیارانی، نمایش مفهومی "سمفونی گل و باران"را با موضوع محیط زیست در بوستان رضوان واقع در منطقه 10 تهران اجرا کرد.

 نمایش مفهومی با موضوع محیط زیست به مناسبت روز درختکاری به کارگردانی «صلاح اسماعیلی» کارگردان و بازیگر تئاتر در بوستان رضوان شهر تهران اجرا شد.

نمایش خیابانی (پرفورمنس) سمفونی گل و باران باموضوع درختکاری و آلودگی هوا با حضور شهرداران ناحیه 2 و 3 منطقه 10 تهران و تنی چند از مسئولین شهرداری، شهروندان و اعضای سرای محله کارون برگزار شد.

با توجه به حضور مسئولان شهرداری و استقبال گرم شهروندان از این نمایش خیابانی، بنا به سفارش شهردارمنطقه ۱۰ مقرر شد که این نمایش در تمامی بوستان های این منطقه اجراشود.

بهار میاد

حضور گروه های نمایشی در مناطق بحران زده اقدامی موثر از سوی هنرمندان تئاتر کشور برای بازیابی روحیه عمومی است . اقدامی که درپی وقوع بلایای متعدد به یک جریان تبدیل شده است .هموطنان سیستان و بلوچستانی همزمان با مخاطبان سی و هشتمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر در تهران، به تماشای آثار این رویداد در مناطق آسیب دیده از سیل نشستند.

جشنواره تئاتر فجر در دوره سی و هشتم خود برای همدردی و افزایش نشاط اجتماعی در مناطق سیل زده، چند اثر خود را رهسپار سیستان و بلوچستان کرده است. بر این اساس نمایش "بهار میاد" به نویسندگی و کارگردانی محمد برومند در این مناطق اجرا و با استقبال مردم سیستان و بلوچستان مواجه شد.

جمع بندی یا حرف بیگانه

با این مرور معلوم شد که هنرمندان جوانتر و ناشناخته تر در زمینه محیط زیست و طبیعت وارد اقدام عملی شده اند. یعنی به راحتی نمی توان سراغی از اکبر رادی، بهرام بیضایی، جلال تهرانی و محمد مساوات و مانند اینها را گرفت چون هنوز مصداق های بارزی درباره این موضوعات بسیار مهم و حیاتی در ایران ما خلق نشده است. متاسفانه ما همیشه گوش بزنگ هستیم که تا بیگانگان و شرق شناسان مسائل ما را برایمان تحلیل کنند تا باورمان بشود که دقیقا نقاط ضعف مان کجاست و از کجا دچار توقف شده ایم.

«جوکا هاید هی‌تی» از تهیه‌کنندگان تئاتر و پروژه‌های حرفه‌ای در فنلاند که به بهانه بازار بین المللی تئاتر به تهران آمده بود، می‌گوید:« من فکر می‌کنم اگر هنرمند هیچ تکیه‌ای به مسائل اجتماعی و سیاسی منطقه‌اش نداشته باشد یعنی به جایی که تئاترش از آن می‌آید و خاستگاه تئاترش است، تئاتر آن کشور پایه‌ها و بنیان‌های ضعیفی خواهد داشت. معتقدم نمایش شما، هرجا که هستید، باید نقبی بزند به مسائل  اجتماعی آن منطقه. تئاتر می‌تواند در ژانرها و سبک‌های متفاوتی مانند کمدی و مستند باشد اما باید ریشه‌اش درون بخشی از واقعیت آن اجتماع باشد.»

یکی از مسائلی که ما این روزها بسیار زیاد با آن مواجه می‌شویم تغییرات آب و هوایی و مسائل محیط زیستی است که نمایشنامه‌نویسان فنلاندی آن‌ها را با لحن‌هایی شاعرانه مطرح می‌کنند. متن و نوشتار در فنلاند مسائل بسیار مهمی هستند چراکه ما قصه‌گو بودیم و هستیم دوست داریم قصه‌ها را ببینیم و بشنویم.

من فکر می‌کنم ظرفیت تئاتر ایران بسیار گسترده است چون تنوع ژانرها و گونه‌های نمایشی که من در ایران دیده‌ام بسیار زیاد بود. بنابراین فکر می‌کنم تئاتر ایران ظرفیت زیاد و توانایی فراوانی دارد و یک نفر باید پیدا شود که بتواند این ظرفیت را شناسایی کرده و به دنیا معرفی کند. ولی به نظر من ریشه در خاک داشتن بسیار مهم است. اگر کسی فکر کند «من نمایشی بسازم که خیلی جهان‌شمول باشد و بیشتر شبیه خارجی‌ها باشد تا اثری ایرانی»، دچار تصوری غلط شده است؛ من فکر می‌کنم باید ریشه‌هایش در همین جا باشد. مثلا شرایط اجتماعی زنان در فنلاند با ایران بسیار متفاوت است اما همچنان نمایش‌هایی که درباره زنان است از ایران می‌تواند در فنلاند بسیار مورد قبول و استقبال قرار بگیرد چون شاید وضعیت اجتماعی زنان در فنلاند بسیار خوب شده باشد اما ممکن است هنوز در خانه مورد خشونت خانگی قرار بگیرند.»

بنابراین برای جمع بندی می توان یادآور شد که تا درباره آب، باد و خاک خود ننویسم هر نوع آتشی به راحتی می تواند بلای جان مان شود . اگر این روزها آتش سوزی کمتر مهار می شود شاید به دلیل عدم شناخت و خودباوری است که باید ریشه در آب و خاک این جغرافیا داشته باشد. فرقی نمی کند که دامنه های زاگرس در ایلام، خوزستان، لرستان و کهگیلویه و بویراحمد دامنگیر آتش شده باشد و درختان جنگلی مان بی گدار بسوزند یا همین ویرانگری در آبهای خلیج فارس، عمان، خزر، ارومیه، زاینده رود و کارون و مانند اینها اتفاق بیفتد. باید دوباره بیداری ملی برای نگهداری طبیعت در ما ممکن شود و با جان و دل در برابر این ویرانی ها پایداری و جانثاری ها نشان دهیم وگرنه حال مان زار و نزارتر از اینها خواهد شد. و همین...

منابع:

مرتضی اسدی مرام کارگردان سپاسنامه هانیه و چند روایت متقاطع به ایران تئاتر گفت، ایران تئاتر، شنبه ۲۸ مهر ۱۳۹۷.

کاشان و نقل پیام زیست محیطی در کشتی نوح، کاشان آنلاین، 26 مرداد 98.

، گفتگو از سبا حیدرخانی، ایلنا. «جوکا هاید هی‌تی»