بررسی سبکها و شیوههای اجرایی آگوستو بوال
تئاتری برای ستمدیدگان
ایران تئاتر - *امیر محمد حسنوند:هدف از ارائه این تحقیق نگاهی متفاوت به رویارویی جامعه و شیوه ابداعی درمانی تئاترآگوستوبوآل است.در این تحقیق به بررسی فنون اجرایی بوآل که در شیوه های متداول اجرایی تئاتر ؛ مبتکر و خلاق تلقی می شود رویکرد جامعه شناختی این سبک مورد بررسی قرار می گیرد. از جمله به بررسی ارتباط سیاست،بی سوادی،آزادی بیان و در هم آمیزی تماشاگر و هنرپیشه که همگی از شیوه های ابداعی بوآل در تئاتر پیروی می کنند مایه می گیرد. این تحقیق با مطالعه و بررسی کتاب ها و مقالات و سایت های مرتبط با موضوع ارائه شده است.
تاریخ دگرگونی های تئاتر در قرن بیستم را باید حول محور دگرگونی رابطه تماشاگر با تئاتر دانست.آگوستوبوآل به تبع این دگرگونی ها در تئاتر خود تغییرات اساسی در جایگاه تماشاگر را رقم زد، تا جایی که تماشاگر به عنوان مولفه اصلی بیشترین نقش را در اجرای تئاتری بر عهده دارد.تحلیل نظریات اجرایی آگوستو بوآل در آثارش با تأکید بر تأثیرات آموزشی تئاتر برای تغییرات اجتماعی، برخوردار بودن تماشا-بازیگر از جایگاه ویژه در دیدگاه آگوستو بوآل، و همچنین نگرش بوآل به مردم در مواجهه با اجرای تئاتری، و اینکه رویکرد مخاطبان آثارش با پدیده ی تماشا-بازیگر چگونه بوده است، شیوه های اجرایی آگوستو بوآل به گونه ای بود که تماشاگر به عنوان مولفه ی اصلی، بیشترین نقش را در روند اجرایی تئاتری اش بر عهده دارد.هدف از ارائه این تحقیق نگاهی متفاوت به رویارویی جامعه و شیوه ی ابداعی درمانی تئاترآگوستوبوآل است.در این تحقیق به بررسی فنون اجرایی بوآل که در شیوه های متداول اجرایی تئاتر ؛ مبتکر و خلاق تلقی می شود رویکرد جامعه شناختی این سبک مورد بررسی قرار می گیرد. از جمله به بررسی ارتباط سیاست،بی سوادی،آزادی بیان و در هم آمیزی تماشاگر و هنرپیشه که همگی از شیوه های ابداعی بوآل در تئاتر پیروی می کنند مایه می گیرد. این تحقیق با مطالعه و بررسی کتاب ها و مقالات و سایت های مرتبط با موضوع ارائه شده است.در پایان، می توان نتیجه این مطالعات را مورد ارزیابی قرار داد و به موار زیر اشاره کرد: 1- حضور مردم عادی هم به عنوان تماشاگرو هم به عنوان بازیگر تاتر برای کسب آگاهی اجتماعی و سواد 2- پیشنهاد راه حلی برای ایجاد دموکراسی از طریق تئاتر 3- برای حل مشکلات اجتماعی مردم ،به اجرای نمایشی از مشکلات زندگی خود می پردازند با هدف مشورت با دیگران و ارائه ی بهترین راهکار.
درباره آگوستو بوآل
آگوستو بوآل یک تئاتری ناب است از این جهت که برای این هنر نظریهپردازیهای کاربردی ارائه کرده است. بوآل فرزند زمانه خویش است و چیزی را پیشنهاد میدهد که در روزگار ما برگرفته از شرایط اجتماعی و سیاسی و اقتصادی است و طوری نظریه خود را به عینیت متصل میکند که برای همه قابل درک باشد. او به دنبال ارتباطی دو سویه است و هنرمند را از تماشاگر جدا نمیکند، بلکه با اتصال این دو بستر تئاتر و زندگی را در هم میآمیزد تا آن چه به اجرا در میآید برگرفته از جریان خود زندگی روزمره باشد. مردم هم جزیی از این تئاتر و زندگی هستندوخود پا پیش میگذارند تا با مطرح شدن مسائل بتوانند حتیالمقدور راه حلی هم برای خروج از آن پیشنهاد بدهند .
ایجاد یک وضعیت عینی و ملموس بستر تئاتر آگوستو بوآل است. او اندیشه خود را معطوف به لحظه اکنون میکند تا با توجه به اتفاقات و پیش آمدهای ریز و درشت بتواند همه را متوجه این موضوع کند و با وجود بیتفاوت نبودن تماشاگر او را کنشمند کند. بوآل بازیگر را از بین مردم انتخاب میکند و متون او نیز ریشه در اجتماع و مسائل روزمره دارد. مکان اجرا نیز هر جایی میتواند باشد که با یک جرقه و کنش اولیه همه ناخواسته دعوت میشوند تا بخشی از متن، اجرا و بازی بدون رعایت قراردادهای معمول باشند؛ چون لحظه تعیین کننده نهایی است و یک موضوع با هر بار اجرا، متن خاص خود را با توجه به کنشمندی در لحظه از سوی بازیگران ـ مردم پیدا میکند.
بوآل شیوهای جدید از تئاتر مردمی را در برزیل ایجاد کرد که به سرعت در آمریکای لاتین رشد وگسترش یافت. دلیل عمده این رشدیافتگی نیز به شرایط بحرانی آمریکای لاتین بر میگشت که همه کشورها یا به دنبال تثبیت استقلال خود از یوغ استثمارگران غربی و یا در داخل به دنبال گریز از حکومتهای مستبد، دیکتاتور و وابسته بودند . انقلاب و شورشهای جریان چپ که از سوی آمریکا تهدید میشد و همه به دنبال برون رفت از این وضعیت خشن اقلیمی بودند که هنوز هم شعلههای آن در برخی از نقاط آمریکای لاتین دیده میشود .
آگوستو بوال، استاد مسلم تئاتر و بنیانگذار سبک تئاتر شورایی است. جایگاه این هنرمند به جایی رسید که در سال 2009 پیام روز جهانی تئاتر از طرف او صادر شد. او ۱۶ مارس 1931 در شهر ریو دوژانیرو برزیل متولد شد و 1950 مدرک عالی رشته شیمی را اخذ و در رشته تئاتر در دانشگاه کلمبیای نیویورک مشغول تحصیل شد. 1956 به گروه آرنا پیوست. 1969 با کمک نامزدش سسیلیا تامیم شیوه رنگین کمان آرزو را ابداع کرد و 1970 خالق تئاتر شورایی و گسترش آن در برزیل شد. 1971 توسط رژیم کودتای وقت زندانی و شکنجه و به مدت 5 سال به آرژانتین تبعید شد. 1973 کتاب تئاتر مردم ستمدیده را در آرژانتین و 1979 همین کتاب را به انگلیسی چاپ کرد.
با توجه به کودتای نظامی برزیل از اواخر دههی ۶۰ میلادی تا ۱۹۸۵ عمدهی کار بوآل در کشورهای آرژانتین، پرتغال و فرانسه صورت گرفت. تکنیکهایی چون تئاتر نامرئی و رنگین کمان آرزو در آرژانتین و فرانسه گسترش یافتند. پس از آن کتابهایی چون بازیهایی برای بازیگران و نابازیگران (۱۹۹۲) رنگین کمان آرزو (۱۹۹۵) تئاتر قانونگذار (۱۹۹۸) هملت و پسر نانوا: زندهگی من در تئاتر و سیاست (۲۰۰۱) و زیبایی شناسی شورایی (۲۰۰۶) آثار ارزشمندی برای معرفی روشهای کاری او بودند. و در اقدامی بسیار اثرگذار نیز در سال ۱۹۸۱ نخستین جشنواره بین المللی تئاتر شورایی برگزار شد .
بوال در 1986 به برزیل بازگشت ودر شرایط سیاسی جدید او به عنوان یکی از اعضای شورای شهر ریودوژانیرو انتخاب شد. در این دوره، بوآل از تئاتر شورایی برای نظر سنجی در مورد قوانین جدید حوزهی انتخاباتیاش استفاده میکرد. هسته مرکزی تئاتر شورایی ریو را تشکیل داد. 1992 کتاب بازی هایی برای بازیگران و نابازیگران را به زبان انگلیسی چاپ کرد. از 1992 تا 1996 تئاتر قانونگذار را به حکم نمایندگی مجلس پارلمانی عملیاتی کرد.
بوآل بهدنبال تکنیکی تئاتری بود که تماشاگر نه فقط تماشاگر، بلکه شریک در نمایش نیز باشد. این شیوه به تئاتر محرومان معروف شد. یکی از نکاتی که این شیوه نمایشی را از دیگر شیوهها متمایز میکند، این است که موضوع آن آرزو و خواست و دلمشغولی مردم است و شرایط زندگی آنان را به صحنه میکشد. اگوستوبوآل در 1931 در شهر ریودژانیروی برزیل متولد شد. در دانشگاه کلمبیای نیویورک شیمی و تئاتر خواند و از 1956-1971 مسئولTeatro de Aren در شهر سائوپائولو بود. او در 1971در بوینس آیریس زندگی میکرد و در 1978 ـ 1979 در دانشگاه سوربن پاریس استادیار دانشگاه بود؛ در همان سال نیز آموزشگاه بوآل را تأسیس کرد.
بوآل به عنوان استاد تئاتر، کارگران، نمایشنامهنویس و نظریهپرداز تئاتر شناخته شده است. او از 1986 به وطن خود، برزیل، بازگشت.
در اواخر دهه 50 تا شروع دهه 70 میلادی شیوهای جدید از تئاتر مردمی در سائوپائولو بهوجود آمد که به سرعت در امریکای لاتین رشد کرد. این شیوه جدید با نام اگوست بوآل عجین شد. در آموزشگاه بوآل نمایشنامه به صورت گروهی نوشته و اجرا میشد. این نمایشنامهها که اکثراً داستان زندگی مردم زحمتکش بود، بیشتر در روستاها و محلههای فقیرنشین و برای بیسوادان اجرا میشد.
بوآل بهدنبال تکنیکی تئاتری بود که تماشاگر نه فقط تماشاگر، بلکه شریک در نمایش نیز باشد. این شیوه به تئاتر محرومان معروف شد. یکی از نکاتی که این شیوه نمایشی را از دیگر شیوهها متمایز میکند، این است که موضوع آن آرزو و خواست و دلمشغولی مردم است و شرایط زندگی آنان را به صحنه میکشد.
بوآل خود چنین میگوید"این شیوه نشان میدهد مردمی که از راه کار، عادات و تاریخشان فریب میخورند چگونه میتوانند زندگی خودرا تغییر بدهند؛ زیرا هر چیزی در تغییر کردن معنا مییابد. مردم باید برای این تغییرات در زندگی روزمره آماده بشوند" بوآل برای این آماده شدن از نمایش استفاده میکرد.
تئاتر تبلیغی:
بسیاری از گروههای قبل از بوآل در برزیل به چنین نمایشهایی علاقه داشتند. نمایشنامهها اکثراً در ارتباط با زندگی کارگران و کشاورزان نوشته میشد گاهی این نوع نمایشها ظرف 24 ساعت نوشته و اجرا میشد. از جمله شبی که "کندی"، رئیس جمهور وقت آمریکا، محاصره دریایی کوبا را اعلام کرد، چند نویسنده برزیلی همان شب تا صبح متنی را نوشتند، تا ظهر تمرین کردند و غروب آن را روی پلههای سالن آمفی تئاترشهر اجرا کردند. مضمون نمایش علل درگیری و دشمنی دو کشور مذکور بود. البته این نوع نمایش مخصوص برزیل نیست و در سالهای قبل از جنگ اول و دوم در کشورهای روسیه و آلمان نیز اجرا میشد.
تئاترآموزشی
در این نوع نمایش تلاش نمیشود که مردم را برای انتخابات یا اعتصابات و راهپیمایی ترغیب کنند؛ بلکه هدف تحلیل نظری و عملی است. در این نوع نمایش میتوان از آثار کلاسیک مانند شکسپیر، آریستوفان و گولدونی و همچنین آثار مدرن مانند برشت و پیتروایس کمک گرفت. برای مثال در نمایشی که بحث و سوژه آن عدالت است قطعاً دیدگاهها در این مورد متفاوت است. شاید مفهوم عدالت از منظر حکومت عملکرد قانون و مراجع قضایی را قضات در دادگاهها تعریف کنند اما شهروند معمولی یا عوام برداشتی دیگرگونه از این واژه دارند. در تئاتر آموزشی با شرکت دادن تماشاگر در جریان بحث و تحلیل و بررسی آن تعریفی روشن عرضه میشود. در این نوع نمایشها از تریلیهای یدکی، کلیساها و میادین شهر برای اجرا استفاده میکردند و تماشاگران آن از همه اقشار جامعه بودند.
تئاتر فولکلوریک
در این نوع نمایش از آواز، رقص، آداب رسوم و مراسم فولکلور مردمی استفاده میشد زیرا درهم آمیختن آداب و سنن با نمایش موجب شکوفایی و بالندگی هر دو میشود.
در برزیل تا قبل از 1964 این نوع نمایش کاربرد بسیار داشت و بیشتر درخیابانها اجرا میشد و گاهی هم بهصورت کارناوال به نمایش درمیآمد. در این نوع نمایش از قصه و داستانهای فولکلوریک بهره میگرفتند که در ادامه نمایش و قصه وارد مسائل روز میشد.
تئاترکولاژ
در این نوع نمایش از هنرمندان هنرهای زیبا و دراماتیک دعوت میشد که هرکدام با توصیف کار خود موضوعی را انتخاب و آن را به نمایش بگذارند. زمانی بوآل و گروهش از درامنویسان و موسیقیدانان و هنرمندان هنرهای زیبا دعوت میکردند که آرای خود را درباره موضوعی مانند دیکتاتوری در آثارشان به نمایش بگذارند. در این شکل آمیختگی تئاتر، فیلم، موسیقی و... در معرض دیدگاه و نظر تماشاگر گذاشته میشد. البته هیچ لزومی نداشت که سوژه حتماً سیاسی باشد.تمام موضوعهایی که به انسان و زندگی انسان مربوط میشوند، میتوانند دراین نوع نمایش مطرح شوند. بوآل و گروهش از شیوههایی که به اختصارتوضیح داده شد، بارها استفاده کردهاند؛ اما چهار شیوهای که در پائین خواهند آمد مختص اکوستوبوآل است.
نمایش روزنامهای
بعد از کودتای 1968 دربرزیل، گروههای تئاتری امکان فعالیت به شیوه سابق را نداشتند و همین موجب شد که شیوهای جدید برای ارتباط گیری بهوجود آورند که نمایش روزنامهای یکی از آن شیوههاست.
هدف این نوع نمایش افشای دروغهایی بود که در روزنامههای کودتاچیان چاپ میشد. درنمایش روزنامهای مرز بین بازیگر و تماشاگر برداشته خواهد شد. و بازیگر رودررو حقیقت را برای مخاطب آشکار و به او منتقل میکند.همینطور نیازی به تربیت بازیگر نیست و هر کسی میتواند نقشی داشته باشد و در هر مکانی میتواند اجرا شود. زیرا هدف ارائه کاری هنری و زیباشناسانه نیست. در اجرای نمایش روزنامهای باید قواعد زیر را رعایت کرد.
ساده خواندن
تمام وکمال خواندن
به دنبال هم خواندن
ریتمیک خواندن
مستندخواندن (نشان دادن مستندات هنگام خواندن پانتومیم خواندن (برای تفهیم بیشتر نوشته در جریان خواندن از پانتومیم استفاده میشودنمایشی خواندن (نوعی خواندن که تماشاگر احساس دیدن رویداد را داشته باشد.تاریخی خواندن(ارتباط دادن خبر امروز با رویدادی از این دست اما تاریخی و قدیمی مقایسهای خواندن(مقایسه خبرتشییح جنازه یک شخصیت متمول با یک انسان معمولی قرینه خواندن (دوخبر همسان رایکی بعداز دیگری خواندن.
نمایش نامرئی:
در این نمایش تماشاگر بدون آگاهی و اطلاع خود به شمایل بازیگر درمیآید یعنی فرقی بین بازیگر و تماشاگر وجود ندارد. این نوع نمایش هر جا که مردم باشند، قابل اجراست. گروه نمایش نوشته شده را بعد از تمرین به اجرا میگذارد و در پایان به کسی نمیگویند که اینها بازیگر بودند و شما نمایش میدیدید.
زمانی در دانمارک ملکه حامله شد همه روزنامه و رسانهها به این مطلب پرداختند و بیمارستانی به ملکه و فرزندش اختصاص دادند. گروهی نمایشی، به میان مردم رفت و این سوژه را به نمایش گذاشت. به این شکل که در میان جمعیت جمع شده زنی حامله از حال میرود و بیهوش میشود؛ بقیه گروه به روشنگری این مسئله میپردازند که شهر برای ملکه قرق شده و زنانی این چنین بدون امکانات باید در خیابان زایمان کنند.
در این نوع نمایش تماشاگر ناظر بر تمام رخدادهاست و نیازی به سکو نیست؛ از هر جایی میتوان به جای سکو استفاده کرد. نباید نگاه کمدی به این نوع نمایش داشت ضمناً هیج ربطی هم به تئاترهای آنارشیستی ندارد. البته بازیگران و گروه باید با درایت و هوشیاری کامل عمل کنند. باید تمام احتمالاتی که امکان بروز آن در اجرا هست، در نظر گرفت. آنان باید تمرین کنند تا آمادگی هر نوع برخورد تماشاگران را داشته باشند. از جمله ایجاد هرجومرجی که به دخالت پلیس منجر شود. چون اگر گروه مجبورشوند خود را معرفی کنند، درآن صورت نمایش از حالت نامرئی خارج میشود. تیزهوشی و درایت گروه جای هر نوع ارائه دیدگاه را برای تماشاچیان باز میگذارد و به این ترتیب از مشارکت آنان سود میجوید.
این نوع نمایش مستلزم مشارکت تماشاچی و جامعه است و باید درمکانهای پر جمعیت به اجرا گذاشته شود؛ زیرا در این صورت تاثیری ماندگارتر برجای خواهد گذاشت.
نمایش شورایی
اجرای این نوع نمایش راه و رسم خود را دارد. مشکلات، خواستهها و اهداف مشترک گروه، چگونگی اجرا را تعیین میکند. یعنی سلیقههای گوناگون در گروه موجب پرباری نمایش خواهد شد. در واقع اجرا برآمدی از اهداف و خواستههای مشترک گروه(بازیگران وتماشاگران ) است.
به این صورت که نمایش شروع میشود، در هر جا که تماشاگری احساس کند آرا و دیدگاههای مطرح شده از طرف بازیگران کمکی به رفع مشکل مشترک نمیکند، نمایش را قطع و خودش به جای کسی که ازنمایش خارج شده و در جای تماشاگر قرار گرفته، بازی میکند. این روند تا زمانی که همه به یک نتیجه و روش مطلوب برسند، ادامه خواهد داشت.
برای مثال اگر چند کارگر یا کارمند بخواهند در مورد اخراج یکی از همکاران خود با رئیس یا مدیر کارخانه مذاکره کنند، قبلا"این بحث رادربین گروه امتحان میکنند. یعنی یکی نقش رئیس و دیگری نقش کارمند اخراجی را بازی میکنند این تمرین آنقدر تکرار میشود تا به بهترین شیوه برخورد و گفتوگو برسند؛ آنگاه کارگر یا کارمند اخراجی به تنهایی یا به همراه چند همکار نزد رئیس میروند و به مذاکره میپردازند.
این نوع نمایش نیز به مکان خاصی برای اجرا نیاز ندارد همه جا میتواند سکوی این نوع نمایش باشد. در امریکای لاتین این نوع نمایش از گروههای کوچک و در میان جمعیت کم اجرا میشد؛ اما در اروپا مخاطبان بیشتری داشت.
نمایش پیکره (مجسمه)
افرادی که دارای اهداف مشترکی هستند مثلا" درفرانسه بیکاران، در پرتقال افراد با مشکلات خانوادگی، در سوئد و هلند و آلمان کسانی که به اعتیاد گرایش دارند، سوژههای این گونه نمایش را تشکیل میدهند.
به این صورت گروهی که همه تماشاگرند و همه بازیگر یکی را به عنوان مجسمهساز و پیکرتراش معرفی میکنند و از او میخواهند که دیدگاه خود را در مورد مسائلی چون بیکاری، مشکلات خانوادگی، اعتیاد و...اعلام کند و آن را به صورت تابلو یا مجسمهای به دیگران نشان دهد.
او میتواند ازبازیگران به جای موم، خمیریا گل استفاده کند. بازیگرانی که این نقش را برعهده دارند حق هیچ گونه حرکت و تحرکی ندارند. زیرا مانند جسمی بیجان از آنان استفاده میشود.
وقتی تابلو یا پیکر آماده شد، از طرف مجسمهساز اول به دومی که تماشاچی بوده تحویل داده میشود تا آن را تمام کند یا تغییر بدهد. این زنجیره تغییرات آن قدر ادامه مییابد تا به تابلو یا پیکری مشترک برسند. این نمایش نیز از این مزیت برخوردار است که در هر مکانی قابل اجراست.
منابع:
1_ مقاله آگوستو بوال تسهیلگر، نه بازدارندهآریان رضایی !(گروه مونو/شورایی :: (Interactive Theater
2_ «تئاتر مردم ستمدیده »نوشته«آگستو بوال» مترجم:جواد ذوالفقاری مریم قاسمی(انتشارات نوروز هنر)
3- «تئاترکاربردی» نوشته«مونیکا پرندرگست» و«جولیانا ساکستن»ترجمه«علی ظفر قهرمانی نژاد » انتشارات نمایش منصوربراهمی (کتاب ماه هنر)
4- آگوستو بوآل و بازیهایی برای بازیگران و نابازیگران
5-مقاله بازی جدی با بوآل: ورونیکا بکستر،مترجم:شیرین میرزانژاد وبسایت هنرآنلاین
6- «رنگین کمان آرزو» نوشته:«آگستو بوال » مترجم:بهار صیرفی(انتشارات نمایش
7-تئاتر قانون گذار،نوشته:« آگستو بوال» مترجم: علی قهرمانینژاد(انتشارات بیدگل)
8-«پنجاه کارگردان کلیدی تئاتر»نوشته :«شومیت میتر»مترجم:محمد سیاهی ومعصومه زمانی (نشربیدگل)
9 -یادداشتِ زیبایی شناسی شورایی نوشته :«آگستو بوال» از کتابی به همین نام، مترجم:نریمان افشاری (فصلنامه صحنه18 )
*پژوهشگر و کارگردان از لرستان