گام به گام با حیات دشوار هنرهای نمایشی در بحران کرونا (18)
تئاتر چین؛الگوی عبور از فاجعه سال «گنگ زی»
تجربه مرگ و میری که هر شصت سال انتظار آن را میکشند
ایران تئاتر – سید رضا حسینی: شیوع ویروس کرونا تاثیرات گسترده و مستقیمی بر هنر و فرهنگ کشورهای مختلف جهان گذاشت. تاثیراتی که در مطالب پیشین ایران تئاتر بخشی از آنها در کشورهای تایلند ، ژاپن ، هندوستان ، ایتالیا، سوئیس ، فرانسه ، انگلیس، بلژیک و... مورد بررسی قرار دادیم. حالا نوبت به چین رسیده است؛ کشوری که ویروس کرونا برای نخستین بار در آن شیوع پیدا کرد.
پیش از آنکه مردم سایر کشورهای جهان حبس شدن در خانه و گذراندن زندگی در حالت قرنطینه را تجربه کنند تا از ابتلا به ویروس کرونا در امان بمانند، مردم چین اولین نیست که ناچار به قبول چنین تجربهای شدند ، اما در مورد کوید _ 19 در زمستان سال گذشته پس آغاز بحران کرونا در این کشور دوازده هفته تحت قرنطینه کامل قرار گرفتند. در جریان اجرای این قرنطینه تمام اماکن عمومی و مراکز فرهنگی و هنری چین توسط دولت تعطیل شد. اقدامی که گرچه برای جلوگیری از گسترش شیوع ویروس کرونا انجام گرفت اما از جنبههای مختلف، به خصوص اقتصاد، ضربه محسوسی به کسب و کارها و امور فرهنگی وارد آورد.
در سالهای اخیر بخش فرهنگ و هنر چین از نظر اقتصادی رشد قابل توجهی را تجربه کرده است. ارزش افزوده این بخش و صنایع وابسته به آن اکنون رقمی نزدیک به سه و نیم میلیارد یوان چین ارزیابی میشود که حول و حوش نیم میلیارد دلار آمریکا قرار است. رقم مذکور حدود ۴.۲ درصد تولید ناخالص داخلی کشور چین را تشکیل میدهد. البته با توجه به تاثیرات منفی ویروس کرونا بر فرهنگ و هنر چین میتوان انتظار داشت که در سال جاری این بخش از نظر اقتصادی نتواند موفقیت سالهای اخیر را به نمایش بگذارد. این تاثیرات منفی بر تئاتر چین نیز سیطره یافت و اقتصاد صنعت نمایش را مانند سایر حوزههای هنری دچار دست انداز کرد.
تاثیرات منفی شیوع ویروس کرونا بر تئاتر چین
پس از اجرای طرح قرنطینه در چین اماکنی نظیر موزهها، سالنهای سینما و تئاتر، مراکز فرهنگی، سالنهای برگزاری کنسرت و سایر موارد مشابه به طور کامل تعطیل شد. این تعطیلی همان گونه که به آن اشاره شد حدود سه ماه ادامه یافت و فعالیت اهالی فرهنگ و هنر را به صورت گسترده تحتالشعاع قرار داد. تا پایان فصل زمستان حدود هشت هزار نمایش در بیست استان چین لغو شد یا اجرای آنها به تعویق افتاد. چنین تعطیلی و رکود گستردهای در اجرای نمایشهای از پیش برنامهریزی شده زیانی معادل ۱۴۴ میلیون دلار را به دست اندرکاران تئاتر تحمیل کرد.
ضرر و زیانی که در اثر شیوع ویروس کرونا و قرنطینه کامل ناشی از آن به صنعت سینما و موسیقی چین وارد شد حتی بیشتر از تئاتر بود. میزان این ضرر و زیان برای سینما و موسیقی به ترتیب رقمی معادل ۴.۵ میلیارد دلار و ۱.۳۳ میلیارد دلار ارزیابی شده است. آن گونه که کارشناسان تخمین زدهاند پس از بروز بحران کرونا چیزی نزدیک به شش هزار شرکت مرتبط با صنعت فیلمسازی در این کشور از دور خارج شد و حدود هزار سالن نمایش در سراسر چین نیز برای همیشه تعطیل گردید.
با آگاهی از چنین خسارتهایی دولت چین سعی کرد تدابیری اتخاذ کند تا شاید بخشی از ضرر و زیانی که اهالی فرهنگ و هنر این کشور متحمل شدهاند جبران شود.
اقدامات دولت چین برای حمایت از فرهنگ و هنر
تعطیلی سالنهای نمایش در چین حتی پس از پایان قرنطینه کامل نیز تا مدتی ادامه داشت. در اواسط فصل بهار وزیر فرهنگ و گردشگری این کشور خبر از بازگشایی برخی مراکز فرهنگی و هنری داد و اعلام کرد سالنهای نمایش میتوانند به کار خود ادامه دهند؛ با این شرط که تنها قادر به استفاده از سی درصد ظرفیت تماشاچیان خود خواهند بود.
در همان زمان یک قرارداد استراتژیک میان «وزارت فرهنگ و گردشگری چین» با «بانک صنعت و تجارت» این کشور بسته شد که بر اساس آن بانک مذکور بودجهای معادل ۱۵ میلیارد دلار را به توسعه هنر و گردشگری چین در دوران پسا کرونا اختصاص داد. علاوه بر آن دولت این کشور در زمان اجرای طرح قرنطینه برخی معافیتهای مالیاتی را برای صاحبان مشاغل به خصوص کسب و کارهای کوچک در نظر گرفت. این اقدام به این منظور انجام شد تا صاحبان مشاغل بتوانند همچنان روی پای خود بایستند و به فعالیت ادامه دهند. در سه ماه نخست سال ۲۰۲۰ میلادی که تقریبا با دوران قرنطینه همه جانبه نیز همزمان بود دولت چین در مجموع حدود ۱۱۱ میلیارد دلار از مبلغ مالیات و کارمزدی که باید از صاحبان مشاغل دریافت میکرد را مورد معافیت قرار داد تا کسب و کارها را سر پا نگه دارد.
در ادامه دست اندرکاران تئاتر به مرور زمان این اجازه را یافتند تا بخش بیشتری از ظرفیت غیر فعال سالنهای نمایش را برای میزبانی از تماشاچیان مورد استفاده قرار دهند. در هفته آخر تابستان وزارت فرهنگ و گردشگری چین این مجوز را در اختیار آن دسته از سالنهای نمایش که در مناطق کمخطر از نظر ابتلا به کرونا احداث شده بودند قرار داد تا از ۷۵ درصد ظرفیت سالن برای بلیط فروشی استفاده کنند. اولویت بهرهمندی از این امکان در اختیار نمایشهایی قرار گرفت که در مکانهای روباز اجرا میشدند. با این حال نمایشهایی که قرار بود در مقیاس بزرگ اجرا شوند برای بهرهمندی از تمام ظرفیت مجاز سالن باید ابتدا از مقامات محلی چراغ سبز دریافت میکردند. البته آن دسته از نمایشهای تجاری که قرار بود در مناطق پرخطر یا مبتنی بر خطر متوسط ابتلا به کرونا اجرا شوند همچنان اجازه اجرا نداشتند.
افراد مشتاق برای حضور در سالن نمایش نیز ناگزیر از رعایت نکاتی بودند؛ آنها به منظور دیدن نمایش باید علاوه بر آنکه با نام و هویت واقعی ثبت نام میکردند امکان حضور در سالن بدون زدن ماسک را نداشتند. علاوه بر آن تماشاگران باید پیش از ورود به سالن دمای بدن خود را نیز اندازهگیری میکردند. به این ترتیب اهالی هنر و فعالان تئاتر ساکن در چین در آستانه فرا رسیدن فصل پاییز توانستند با محدودیتهای کمتری نسبت به قبل فعالیت خود را ادامه دهند.
استفاده از اینترنت برای برقراری ارتباط با مخاطب
در طول دوران قرنطینه یعنی زمانی که سالنهای نمایش در بسیاری از نقاط کشور چین به طور کامل تعطیل بود، اینترنت و فضای مجازی توانست تا حدی خلاء به وجود آمده در زندگی مردم را پر کند. در زمان شیوع ویروس کرونا بیش از ۹۰۴ میلیون نفر در چین به فضای آنلاین دسترسی داشتند. حدود ۹۹ درصد این افراد را کسانی تشکیل میداد که از طریق تلفن همراه با اینترنت در ارتباط بودند. از همین رو این دسته از افراد در هر مکانی که حضور داشتند و در هر زمان که میخواستند میتوانستند مخاطبان محتوای پخش شده از فضای مجازی باشند. در واقع آنها به نوعی مخاطبان بالقوه محتوای موجود در فضای اینترنت به شمار میرفتند.
به همین دلیل در همان نخستین روز قرنطینه «ووهان» یعنی شهری که ویروس کرونا ابتدا در آنجا شیوع پیدا کرد، اداره ملی میراث فرهنگی چین از موزههای دولتی و خصوصی این کشور خواست با فراهم آوردن امکان بازدید آنلاین از فضای خود شرایط زندگی در قرنطینه را برای مردم بهتر کنند. در پاسخ به این درخواست برخی از موزههای مهم چین نظیر «موزه ملی» تورهای مجازی ویژهای را برای مخاطبان ترتیب دادند که از طریق آنها مردم میتوانستند به صورت سه بعدی از این موزهها بازدید کنند. موزههای دیگری نظیر «موزه قصر» نیز از طریق شبکههای اجتماعی اقدام به پخش مستقیم تورهای سیاحتی از فضای داخلی خود نمودند. این موزه به کمک پخش مستقیم تورهای سیاحتی خود در اینترنت موفق به دریافت بیش از ده میلیون بازدید شد.
تئاتر رایگان برای همه
در این میان دست اندرکاران تئاتر نیز بیکار ننشستند و سعی کردند از فضای مجازی برای برقراری ارتباط با مخاطبان خود بهره بگیرند. نخستین و سادهترین روش برای دستیابی به این هدف پخش نمایشهای ضبط شده برای مخاطبان بود. از همین رو بسیاری از مجموعهها و گروههای فعال در تئاتر چین نظیر «مرکز ملی هنرهای نمایشی» اقدام به پخش برخی از آثار پیشین خود برای مخاطبان نمودند. این آثار به صورت رایگان برای کاربران اینترنت پخش شد و مخاطبان مجازی در دوران قرنطینه این امکان را یافتند تا در هر زمان که میخواهند به تماشای آنها بنشینند.
هرچند که برای اکثر این نمایشها هیچ بلیطی به شکل مجازی فروخته نشد و درآمدی از راه بلیط فروشی حاصل نگردید، اما بسیاری از شرکتهای فعال در تئاتر چین این کار را برای شناساندن هنر خود به طیف گستردهتری از تماشاچیان مفید دانستند. از دید آنها پخش نمایشهای رایگان از فضای مجازی در دوران قرنطینه میتواند مخاطبان تازهای را به جمع مخاطبان قدیمی تئاتر بیافزاید. مخاطبانی که ممکن است پس از بازگشت شرایط به حالت عادی همچنان به تئاتر وفادار بمانند و تصمیم بگیرند برای دیدن نمایشهای جدید به سالنهای تئاتر بروند.
نمایشهای محبوب در دوران قرنطینه
علاوه بر پخش نمایشهای از پیش ضبط شده اجرای نمایشهای زنده به صورت آنلاین نیز در دوران شیوع کرونا بسیار مورد توجه هنرمندان چینی قرار گرفت. تعطیلی سالنهای نمایش از یک سو و لزوم حفظ فاصله اجتماعی از سوی دیگر موجب شد تا هنرمندان چینی آثار نمایشی خود در اینترنت را با حداقل تعداد بازیگر برای مخاطبان اجرا کنند. علاوه بر موارد یاد شده شرایطی که پس از شیوع کرونا در ووهان بر کل چین حاکم گردید به گونهای بود که هنرمندان چینی را به سمت اجرای نمایشهای کمدی سوق داد. ترکیب تمام این عوامل با یکدیگر سبب تمرکز برخی از گروههای تئاتر چینی بر اجرای نمایشهای «شیانگ شنگ» شد.
شیانگ شنگ نوعی نمایش سنتی و بومی چینی است که بیش از دویست سال پیشینه دارد و رگ و ریشه آن به پایتخت کنونی کشور چین یعنی شهر «پکن» باز میگردد. نمایش شیانگ شنگ معمولا با حضور دو بازیگر اجرا میشود؛ با این حال میتوان آن را به صورت تک نفره نیز اجرا کرد. نمونه تک نفره این نمایش سنتی از برخی جهات به نمایش «استند آپ کمدی» غربیها شباهت دارد و نمونه اصلی یا دو نفره آن تا حدی شبیه به نمایش سنتی خودمان یعنی «مبارک و استاد» است. به طور خلاصه میتوان گفت اگر یک نمایش استند آپ کمدی غربی که مبتنی بر نگاه هوشمندانه اما غیر جدی به مسائل جدی روز است را با نمایش سنتی و ایرانی مبارک و استاد تلفیق کنیم و اندکی هم چاشنی موسیقی «رپ» که بازیهای کلامی ریتمیک و تندو تیز را در دل خود جای داده است به آن بیافزاییم، محصول نهایی نمایش شیانگ شنگ خواهد بود. دیگر شباهت نمایش چینی مذکور به نمایش ایرانی مبارک و استاد این است که در هر دوی آنها گاه مخاطب شاهد آوازخوانی بازیگران است.
پس از شیوع کرونا و به تعلیق در آمدن فعالیت سالنهای نمایش در چین بسیاری از گروههای تئاتر مشهور این کشور به سراغ اجرای نمایشهای شیانگ شنگ رفتند و آنها را از طریق پلتفرمهای اینترنتی پرمخاطب در چین به صورت زنده و رایگان برای مخاطبان پخش کردند. در برخی از این تئاترهای کمدی و پر مخاطب این امکان برای بینندگان فراهم شده بود تا در طول اجرای نمایش هدایایی را به شکل مجازی به بازیگران تقدیم کنند و از کار آنها تقدیر به عمل بیاورند.
واکنش مخاطبان و اهالی تئاتر به نمایشهای آنلاین
با وجود استقبال مناسبی که در طول دوران قرنطینه از نمایشهای کمدی شیانگ شنگ به عمل آمد، تعدادی از مخاطبانی که این آثار را به صورت آنلاین مشاهده میکردند اجرای این نمایشها در سالن را بیشتر میپسندیدند. این دسته از مخاطبان اعتقاد داشتند آن ارتباط ویژهای که میان تماشاچیان و بازیگران این گونه خاص نمایشی در سالن نمایش وجود دارد نیز مانند جو منحصر به فرد حاکم بر سالن به صورت مجازی قابل بازسازی نیست.
با این حال برخی از دست اندرکاران تئاتر نظری همسو با این افراد ندارند. آنها معتقدند در شرایط کنونی که محدودیتهای فراوانی بر سر راه حضور تماشاچیان در سالن و اجرای نمایش به شکل عمومی وجود دارد بهتر است آن دسته از نمایشهایی که قابلیت اجرا به شکل مجازی دارند را از طریق اینترنت و از راه دور برای مخاطبان اجرا کرد.
در همین راستا رئیس انجمن هنرهای نمایشی چین «ژو کنینگ» معتقد است با وجود اینکه پلتفرم مجازی برای اجرای نمایشهایی مانند اپرا یا نمایشهای مبتنی بر حرکات موزون مانند باله چندان مناسب نیست اما این پلتفرم سازگاری بسیار خوبی با اجرای نمایشهایی مانند شیانگ شنگ دارد و باید از این پتانسیل در دوران پسا کرونا استفاده کرد. او شرایط به وجود آمده پس از شیوع این ویروس را موجب بروز خلاقیت در اهالی نمایش میداند. ژو کنینگ اعتقاد دارد که باید این خلاقیت را تقویت کرد و راههای تازهای برای تولید نمایشهای جدید یافت. از دید او تمرکز فعالان تئاتر نباید انتقال هنر فعلی تئاتر بدون هیچ تغییری به فضای مجازی و بستر اینترنت باشد؛ بلکه آنها باید هنر جدیدی خلق کنند که بسیار بیش از هنر فعلی با اینترنت سازگاری داشته و برای مخاطبان آنلاین مناسب باشد. ژو کنینگ اجرای آنلاین نمایشها را در شرایط فعلی تنها مکملی بر اجرای آنها در سالن تئاتر میداند و معتقد است تنها برخی از نمایشها قابلیت اجرا به صورت مجازی و آنلاین دارند.
تاثیر شیوع ویروس کرونا بر حضور بین المللی تئاتر چین
شیوع ویروس کرونا علاوه بر ایجاد اختلال در فعالیتهای روزمره و همیشگی دست اندرکاران هنرهای نمایشی چین چالشهای تازهای را پیش روی «تئاتر فرا ملی» این کشور قرار داد. در سالهای اخیر برخی فعالان تئاتر در مناطق جنوب شرق آسیا یعنی هنرمندان کشورهایی مانند چین، تایوان، هنگ کنگ و سنگاپور که به نوعی همسایه محسوب میشوند و از اشتراکات فرهنگی و تاریخی و زبانی بهره میبرند اقدام به انجام همکاریهای مشترک در زمینه اجرای نمایش کردند. این همکاریها تحت تاثیر انتشار ویروس کرونا شکل دیگری به خود گرفت و سمت و سوی متفاوتی یافت. به بیان ساده اجراهای جمعی و برگزاری تورهای مشترک نمایشی در نقاط مختلف جهان توسط این هنرمندان جای خود را به ارتباط اینترنتی آنها با یکدیگر و اجرای آنلاین نمایشهایشان داد. در واقع این شرایط تحمیلی موجب شد تا هنرمندان حاضر در کشورهای یاد شده استفاده بیشتری از سرویسهای پخش ویدیوی اینترنتی، شبکههای اجتماعی، نرم افزارهای مختص به برگزاری کنفرانس اینترنتی و سایر فناوریهای نوین ارتباطی بکنند. امری که به نوعی جایگزین ارتباط فیزیکی آنها با یکدیگر شد.
برخی از این هنرمندان سعی کردند شرایط جدید حاکم بر دنیا را به آثار نمایشی خود منتقل کنند و به آن جنبه هنری ببخشند. به عنوان مثال یکی از کارگردانان تئاتر اهل پکن به نام «وانگ چونگ» که در طراحی آثار نمایشی تجربی فرد شناخته شدهای به شمار میرود نسخه متفاوتی از نمایش «در انتظار گودو» اثر مشهور «ساموئل بکت» را به صورت آنلاین برای مخاطبان اجرا کرد. در این نمایش دو شخصیت استراگون و ولادیمیر یا همان گوگو و دیدی در چین حضور داشتند و تحت تاثیر قرنطینه ناشی از شیوع ویروس کرونا از یکدیگر جدا شده بودند.
روایت جدید وانگ چونگ از نمایش در انتظار گودو با همکاری شرکت چینی «تنسنت» و از طریق اپلیکیشن اختصاصی این شرکت یعنی کیو کیو (QQ) در معرض تماشای علاقهمندان به تئاتر قرار گرفت. شرکت تنسنت یکی از غولهای شناخته شده تکنولوژی در سطح جهان است که در حوزههای مختلفی فعالیت میکند و در هر زمینه دستی بر آتش دارد. نسخه چینی نمایش در انتظار گودو توسط سیصد هزار نفر به صورت زنده مشاهده شد و در زمینه جذب مخاطب به خوبی توانست گلیم خود را از آب بیرون بکشد. این تعداد بیننده برای یک تئاتر تجربی و غیر عامه پسند رقم بسیار مناسبی ارزیابی میشود.
وانگ چونگ معتقد است شرایط ناخواستهای که در اثر شیوع ویروس کرونا بر جهان حکمفرما شده از دید برخی از اهالی تئاتر مرگ این هنر نمایشی را رقم زده است. با این حال ما نباید این مرگ را بپذیریم و در مقابل آن سر تسلیم فرود بیاوریم. ظهور تئاتر آنلاین به معنای مرگ تئاتر کلاسیک نیست، بلکه سرآغازی برای آیندهای است که انتظار ما را میکشد. وانگ چونگ یکی از کسانی است که با هنرمندان سنگاپوری و تایوانی برای طراحی و اجرای نمایشهای مشترک همکاری میکند و یکی از فعالان تئاتر فرا ملی چین به شمار میرود.
در طول دوران بحران کرونا هنگ کنگ و تایوان نیز کم و بیش شرایطی شبیه به چین داشتند و درهای ورودی سالنهای نمایش آنها هم تا مدتی به روی مردم بسته ماند. پس از آن نیز شرایط به حالت عادی باز نگشت؛ بازیگران و تماشاچیان باید فاصله اجتماعی را رعایت میکردند و سالنهای نمایش تنها قادر به بهرهگیری از ظرفیت محدودی برای پذیرایی از تماشاچیان بودند. با این حال هنرمندان تلاش میکردند به لطف استفاده از برخی خلاقیتها تا حدی از تلخی شرایط تحمیلی موجود بکاهند. به عنوان مثال گروه نمایش هنگ کنگی « Zuni Icosahedron» که نزدیک به سی و هشت سال سابقه فعالیت دارد در یکی از اجراهای زنده خود یعنی اجرایی که پس از مدتها تعطیلی انجام میشد، تعداد سیصد عروسک مقوایی ساخته شده به شکل حیوانات را روی صندلیهای خالی سالن اجتماعات «مرکز فرهنگی هنگ کنگ» قرار داد تا نبود تماشاچیان کمتر به چشم بیاید.
الگوی تلاش برای عبور از این مسیر دشوار
هنرمندان چینی نیز مانند سایر همتایان خود در نقاط دیگر دنیا پس از بروز بحران کرونا سعی کردند با استفاده از تمام امکانات موجود به کارشان ادامه دهند، ارتباط با مخاطب را حفظ کنند و به اجبار از مسیری که آن را طی میکنند منحرف نشوند. در تقویم چینی از سال جاری به عنوان یک سال «گنگ زی» نام برده میشود. سال گنگ زی هر شصت سال یک بار فرا میرسد و به باور چینیها سالی است پر از آشوب که در آن رویدادهای تلخ و ناخوشایند به وقوع میپیوندد. گنگ زی پیشین در ۱۹۶۰ میلادی از راه رسیده بود؛ سالی که در آن تعداد زیادی از مردم چین در اثر قحطی جان خود را از دست دادند. البته آن قحطی در طول سه سال یعنی از ۱۹۵۹ تا ۱۹۶۱ میلادی رخ داد و در جریان آن بنا بر آمار رسمی و غیر رسمی رقمی بین ۱۵ تا ۴۵ میلیون نفر از مردم چین قربانی شدند.
شیوع ویروس کرونا در سال ۲۰۲۰ میلادی موجب شد آن دسته از مردم چین که چنین اعتقاداتی را خرافات نمیدانند تا شصت سال دیگر به نحسی سال گنگ زی باور داشته باشند. شاید در سال گنگ زی بعدی که در ۲۰۸۰ میلادی از راه میرسد دیگر هیچ اتفاق تلخی رخ ندهد و بر این باور آنها مهر بطلان بزند. تا پیش از آمدن آن روز بسیاری از مردم جهان منتظر یافتن راه چارهای هستند تا بار دیگر بتوانند زندگی عادی خود را از سر بگیرند. به خصوص دست اندرکاران عرصه نمایش که بروز بحران جهانی کرونا تاثیرات منفی فراوانی بر فعالیت آنها گذاشته است.
به هر تقدیر همچنان که تجربه چین "ابر جمعیت" در کنترل شیوع ویروس کرونا موفق عمل کرده است در عرصه حمایت فرهنگ و هنر در شرایط بحران نیز عملکردی بسیار شگفت انگیز داشته است و متاسفانه همچنان که تجربه چینی در کنترل شیوع به طرز سوال برانگیزی از سوی ایرانیان مورد بهره برداری قرار نگرفت در حوزه فرهنگ و هنر نیز مورد بی توجهی قرار گرفته است !