نمایش خیابانی به مثابه مقاومت از نوع فرهنگی

نگاه اول: مقاومت در فرهنگنامه های فارسی به معنای پایداری، ایستادگی، دفاع و استقامت آمده است. مقاومت زمانی شکل می‌گیرد که ملتی زیر آماج حملات دولت یا دول مختلف قرار گیرد و وارد جنگ شوند. این جنگ‌ها می‌توانند دارای ویژگی‌ها، اهداف و علل مختلفی در باب آغاز جنگ داشته باشند.

اما هگل معتقد است که تاریخ از ایران آغاز می‌گردد. در میان نیاکان ما و در فرهنگ ایران باستان، تاریخ ما همواره دارای خیر و شر بوده است. یعنی نبرد و مقاومت میان خوبی و بدی. این دو عنصر به راحتی در یک انسان نمود پیدا نمی کند؛ انسان یا اهورایی است یا اهریمنی. بی شک شر را تنها می توان با خیر دفع کرد حتی اگر نیرومندتر از خیر باشد.

از گذشته های دور و بر اساس نوشته های جاویدانمان همچون شاهنامه فردوسی بزرگ، که سند هویت ایران و ایرانشهر است، دادگری بن مایه مقاومت، دفاع و خردورزی است و ایران همیشه در مقام دادگری و دفاع از خود و مردمانش بوده است، همچنان که دکتر محمدعلی اسلامی ندوشن معتقد است: « جهان بینی در شاهنامه، دفاع خوبی در برابر بدی است. این دفاع به نحو بی امان، تا سر حد جان، و با دادن قربانی های بی شمار ادامه می یابد...اگر در شاهنامه، ایران بر توران ترجیح نهاده شده است، برای آن است که واقعا ایران در مجموع روایات، وضع عادلانه تری دارد. مورد ظلم و تجاوز قرار می گیرد و از خود دفاع می کند. ایران که سرزمین آباد و سرزمین آزادگان است، همواره رشک و طمع همسایگان خود را بر می انگیزد. آراستگی و حسن او، او را در معرض کشمکش و مصیبت دائم قرار می دهد. ایران کشور بی آزاری است، در جنگ های خویش، ناگزیر می شود که از موجودیت خود و اصول انسانی دفاع کند.»

دریغ است ایران که ویران شود              کنام پلنگان و شیران شود (شاهنامه فردوسی)

از سویی دیگر، گروهی که ظلمی به آنان حادث شده و مقاومت می‌کنند پیرو خط دوستی و صلح هستند و این رهنمون حتی در رفتار با اسرا و رعایت اصول اخلاقی، از گذشته تا حال نیز تأثیر می‌گذارد. نمونه آن را در شاهنامه فردوسی، چنین می بینیم: افراسیاب در نبرد با سرداران ایرانی مستأصل شده است و از این شهر به آن شهر می‌گریزد. کیخسرو فرصت را مناسب می‌یابد و به سپاهیان خود گوشزد می‌کند:

«ز ترکان هر آنکس که فرمان کند            دل از جنگ جستن پشیمان کند

مسازید جنگ و مریزید خون                   مباشید کس را به بد رهنمون

و گر جنگ جوید کسی با سپاه               دل کینه دارش نیامد به راه

شما را حلالست خون ریختن                 به هر جای تاراج و آویختن»

و این چنین داستان ایرانشهر، داستان مردمی است که خواهان صلح‌اند و دست به سلاح نمی‌برند مگر زمانی که چاره‌ای جز مقاومت و دفاع از خود ندارند و دشمن وارد مام وطن شده است و هدفی جز تصرف سرزمین و قدرت طلبی ندارد. در قرآن کریم نیز زمانی از سوی خداوند متعال به پیامبر مکرم اسلام(ص)، دستور جنگ اعلام می‌شد که او و یارانش جهت دفاع از خود وارد نبرد می‌شدند و چاره‌ای جز  مقاومت در برابر دیگران و بیگانگان نداشتند.

نگاه دوم: در نهایت، حفظ ارزش های مقاومت، دفاع و پایداری جزء ارکان هر کشور و دولتی است که در آثار تصویری و نمایشی آن، توسط هنرمندان نمود پیدا می کند. در این میان و در کشور عزیزمان نیز یکی از مهمترین رسالت هنرمندان به ویژه هنرمندان تئاتر و نمایش های بیرونی، پاسداشت و زنده نگه داشتن نام و یاد مردان مردی است که بی هیچ دغدغه ای، جان برکف نهاده اند و از همه چیز گذشتند. هنرمندان به خصوص نمایشگران خیابانی با حضورشان در میان آحاد ملت، شور و شوق دفاع و آیین مقاومت از سرزمین مادری را در قلب‌ها زنده نگه می دارند تا راه شناخت و پیروزی حق از باطل، پایمردی در شجاعت، نکوداشت و ستایش بزرگ مردانی که جانشان را در راه میهن فدا نمودند را به نسل‌های آینده برسانند.

و اما اکنون، در ایستگاه هفدهمین جشنواره سراسری تئاتر مقاومت، حضور چشمگیر هنرمندان نمایش های خیابانی و محیطی را شاهد هستیم. که از مجموع ثبت: 295 اثر در مرحله بازخوانی و انتخاب 75 طرح نمایشی توسط هیات محترم داوران جهت بازبینی، 12 گروه از تهران و 63 گروه از دیگر نقاط ایران عزیزمان، مجموع این 75 طرح نمایشی را شامل می شود که رقم بسیار قابل توجهی است و این نشان از رشد شایسته تئاتر شهرستان ها، در این سال ها بوده است.

همچنین فراوانی و گستردگی شرکت کنندگان از میان 34 شهرستان بوده که به جهت کثرت و حضور حداکثری دانشجویان در کنار پیشکسوتان این عرصه، نوید بخش جشنواره ای پربار به جهت کیفی خواهد بود. و می توان چنین اذعان کرد، که در این بحبوهه زمانه و هیاهوی زیست در سایه این ویروس منحوس، این جشنواره، مبدل به چشم هنرمندان شده است.

اما در نهایت 20 اثر نمایشی به مرحله نهایی و داوری رسیده است که سهم پایتخت چهار اثر، اصفهان شش اثر، ایلام دو اثر و سایر آثار از کرج، کرمانشاه، آشتیان، ملایر، کرمان، زاهدان، مرند و لاهیجان می باشد.کثرت و حضور حداکثری دانشجویان در کنار پیشکسوتان این عرصه، نوید بخش جشنواره ای پربار به جهت کیفی خواهد بود.

«تئاتر برای همه» شعاری است که مدتها در میان ذهن و دل اهالی تئاتر، خانه کرده است. اما پر واضح است که سال هاست تجلی و شکوفایی این شعار بیش از پیش در میان هنرمندان تلاشگر نمایش های خیابانی بوده است. آنهایی که پیش قراول هر رویداد و جشنواره تئاتری اند تا به استقبال مردم روند و مهمان چشمان مردم شوند. تئاتر برای همه و از هر قشر و طبقه ای، از هر سطح و تحصیلاتی و... اینجا و در میان این هنرمندان معنای واقعی خود را پیدا می کند و تماشاگران فقط با صرف زمان خود به دیدار هنرمندی، ظرافت هنری و ژرفای اندیشه نمایشگران خیابانی می روند و هنرمندان مسائل روزمره تا مسایل اجتماعی، فرهنگی، آموزشی و... را با ایشان و با استفاده از هنر نمایش بازگو می کنند تا زبان مردم شوند و در یک باز آفرینی خلاقانه و توان هنری والای خود، هوش و دل از تماشاگران ببرند و خود و گروهشان را با مردم همدل و همراه کنند.

همیشه با هیچ، همه چیز می سازند و در بهره گیری از تئاتر بی چیز، سیستم برشت، شیوه اجرایی نمایش های ایرانی و یا شیوه آگوستوبوآل و...، ظرفیت های والای هنرخود را نشان همگان می دهند. تمرکز  بالای این هنرمندان بسیار قابل تامل و ستودنی است چرا که در میان این همه پارازیت صوتی و گاه بصری تمام تمرکزشان معطوف به اجراست و گاه در خلال اجراها از حلقه تماشاگران که در چند لایه تشکیل شده است و صبورانه هنرنمایی این هنرمندان را به نظاره ایستاده اند، فضای اطراف اجرا برای همگان محو و به فراموشی سپرده  می شود و به نظر می رسد این هنرمندان تمرکز بالای خود را با مردم جامعه شان که هم اکنون مخاطب آنان گشته اند به اشتراک گذاشته اند.

در این میان، حضور تمام قد تئاتر شهرستان در کنار تئاتر پایتخت از یکسو و حضور هنرمندان نیک نام عرصه نمایش های بیرونی کشور در کنار جوانان و دانشجویان، نشان از توجه جدی مسئولین محترم برگزاری تئاتر مقاومت به چنین هنرمندانی است. و این ترکیب حتی در هیات های مختلف انتخاب و ارزیابی آثار نیز مورد توجه قرار گرفته است.

به هر ترتیب هنرمندان نمایش های خیابانی و محیطی ویترین هر جشنواره اند و از نگاه به آنها می توان توان اجرایی و نمایشی آن جشنواره را پیش بینی کرد. در این میان به نظر می رسد یکی از دغدغه های اصلی این هنرمندان بی ادعا اما سخت کوش، از دیرباز اجرا های عمومی باشد. چرا که در طی این سال ها که نمایش های خیابانی مسیر خود را به طور رسمی از تئاتر فجر سال 1373 شروع کرده تا امروز، در هر رویداد هنری و نمایشی پای ثابت تمام جشنواه ها بوده و هست و در برخی از اوقات نیز شاید کمی دچار بی مهری از سوی مسئولین هنر شده، اما هنرمندان و دوستان خوبم در این حوزه تلاش و جدیت خود را بیشتر به کار بسته اند، و شاید نتیجه این تلاش و صبر بیست و شش ساله همین باشد که برای اولین بار در فراخوان رسمی یک جشنواره ملی در بخش نمایش های بیرونی و خیابانی صحبت از اجرای عمومی آثار برگزیده جشنواره باشد و این خود نشان از جدیت و اهمیت این حوزه نمایشی برای دبیر محترم و ستاد محترم اجرایی این جشنواره وزین دارد.

به امید آن که به لطف خدا، این قدم فتح بابی در این مهم گردد و ادامه یابد...

جهان یادگارست و ما رفتنی        به گیتی نماند بجز مردمی(فردوسی).

*داریوش نصیری ؛ مدیر بخش خیابانی و محیطی جشنواره تئاتر مقاومت