گام به گام با حیات دشوار هنرهای نمایشی در بحران کرونا (22)
واکنش نوادگان سلطان سلیمان به شیوع ویروس کرونا
تلاش تئاتر ترکیه برای عبور از بحران
حال و روز تئاتر ترکیه و واکنش نوادگان سلطان سلیم به شیوع ویروس کرونا 3
حال و روز تئاتر ترکیه و واکنش نوادگان سلطان سلیم به شیوع ویروس کرونا 2
حال و روز تئاتر ترکیه و واکنش نوادگان سلطان سلیم به شیوع ویروس کرونا 4
حال و روز تئاتر ترکیه و واکنش نوادگان سلطان سلیم به شیوع ویروس کرونا 5
ایران تئاتر – سید رضا حسینی: در ادامه سلسله مطالب مربوط به چگونگی واکنش کشورهای جهان به شیوع ویروس کرونا و تاثیر بحران ناشی از آن بر هنرهای نمایشی این کشورها، این بار به سراغ ترکیه میرویم؛ یکی دیگر از همسایگان ایران که در طول یک سال اخیر زندگی هنرمندان آن نیز مانند اهالی هنر در بسیاری دیگر از نقاط جهان به شدت تحت تاثیر بحران ناشی از شیوع ویروس کرونا قرار گرفت.
پیش از گسترش ناگهانی ویروس کرونا و آغاز قرنطینه همگانی که مشکلات فراوانی را برای بسیاری از کسب و کارها از جمله مشاغل فرهنگی و هنری رقم زد، تئاتر ترکیه با وجود دست و پنجه نرم کردن با فشارها و سختیهای رایج در حال پیمودن مسیر معمول خود بود. با این حال همان گونه که در ادامه مطلب پیش رو خواهیم دید، آغاز بحران تازه ویروسی مشکلاتی که اهالی تئاتر ترکیه، به خصوص دست اندرکاران مستقل تئاتر، با آن دست به گریبان بودند را دو چندان نمود و پیمودن ادامه مسیر هنری را برای آنها دشوار کرد.
برای انجام مقایسه بهتر میان کیفیت تئاتر ترکیه در دوران پیش و پس از کرونا بهتر است ابتدا نگاهی به وضعیت هنرهای نمایش این کشور پیش از بحران ویروسی اخیر بیاندازیم. اما پیش از آن بد نیست تاریخچه تئاتر ترکیه به شکل مختصری مورد بررسی قرار گیرد تا سابقه هنرهای نمایشی در این کشور مشخص شود.
نقطه آغاز هنرهای نمایشی در ترکیه
پس از فتح قسطنطنیه توسط امپراتوری عثمانی و سقوط امپراتوری بیزانس به تدریج آداب و رسوم اقوام ترک ساکن آسیای میانه در سرزمینی که امروز با نام ترکیه شناخته میشود رواج یافت. بخشی از این رسوم شرح قصههای عامیانه و داستانهای شفاهی مرسوم توسط مردم بود که معمولا همراه با ساز و آواز و در قالب نمایش از زبان آنها روایت میشد. این قبیل نمایشها اغلب میان دهقانان رواج داشت و یکی از اجزای جدا نشدنی جشنهای سالانه یا فصلی آنها به شمار میرفت.
پس از آنکه هسته اصلی امپراتوری عثمانی در استانبول مستقر شد این شهر به پل ارتباطی مهمی تبدیل گشت که شرق را به غرب پیوند میداد. از همین رو نمایشهای سنتی ترکیه حین رشد و رسیدن به دوران بلوغ بیش از پیش تحت تاثیر نمونههای مشابه غربی قرار گرفتند و به دگردیسی پرداختند. با این اوصاف میتوان سابقه هنرهای نمایشی ترکیه را در قرن پانزدهم میلادی جستجو کرد. با این حال آنچه که امروز به عنوان تئاتر میشناسیم از قرن نوزدهم میلادی بود که در ترکیه رواج یافت.
شکل گیری نخستین گروههای نمایش
در دوران حکمرانی سلطان سلیم سوم اصلاحاتی در امپراتوری عثمانی صورت گرفت و به هنر و فعالیتهای هنری بهای بیشتری نسبت به قبل داده شد. این اصلاحات در زمان حکمرانی سلطان محمود دوم ادامه پیدا کرد و رابطه امپراتوری عثمانی با کشورهای غربی گسترش یافت. به موجب فعل و انفعالات مذکور تئاتر ترکیه فرصت مناسبی برای رشد و عرض اندام یافت و شمایل حرفهایتری به خود گرفت. در این دوران نخستین سالنهای اختصاصی نمایش تاسیس شد و هنرهای نمایشی به تدریج از حالت کوچه بازاری و اجرا به شکل پراکنده خارج گردید.
در ابتدای کار توجه به فعالیتهای فرهنگی و توسعه هنرهای نمایشی در استانبول بیشتر از سوی ساکنان خارجی این شهر انجام میگرفت. در اواخر دوران حکومت سلطان سلیم سوم محله «بی اوغلو» استانبول و میدان «تقسیم» این شهر به پاتوق هنرمندان غربی تبدیل شده بود. این دسته از هنرمندان پایهگذاران اصلی تئاتر ترکیه و بانیان تاسیس نخستین سالنهای نمایش در شهر استانبول به شمار میروند.
تاسیس نخستین سالنهای نمایش در ترکیه
در طول یک دهه یعنی در فاصله زمانی مابین سالهای میانی دهه بیست و سی قرن نوزدهم میلادی تعداد قابل توجهی نمایش در استانبول اجرا شد که اکثر آنها فرانسوی زبان بودند. این دوران مصادف با آخرین سالهای حکمرانی سیامین پادشاه عثمانی سلطان محمود دوم بود؛ دورانی که فعالیتهای نمایشی در آن به طرز قابل توجهی گسترش یافت. مخاطبان این نمایشها در ابتدا سیاحان، بازرگانان، هنرمندان، سیاستمداران و دیپلماتهای غربی ساکن در استانبول بودند؛ اما به تدریج این تئاترهای غیر بومی در میان اهالی بومی استانبول نیز مورد توجه قرار گرفت و مخاطبان تازه یافت. پس از گذشت چند سال آن دسته از هنردوستان ترکیه که نظرشان به چنین نمایشهایی جلب شده بود در پی بومی سازی آنها بر آمدند.
حدود چهل سال پس از آن دوران یکی از سیاستمداران دولت عثمانی به نام «احمد وفیق پاشا» که دستی هم در نمایشنامه نویسی داشت به ترجمه بخش اعظم نمایشنامههای «مولیر» پرداخت و نسبت به اجرای تئاترهای ترک زبان علاقه نشان داد. او در سال ۱۸۷۹ میلادی نخستین سالن نمایش کاملا بومی ترکیه را در شهر «بورسا» تاسیس کرد. در این سالن تنها نمایشهای ترک زبان اجرا میشد و خبری از اجرای نمایشهای فرانسوی، ایتالیایی یا انگلیسی زبان نبود. البته پیش از او افراد دیگری نیز اقدام به تاسیس سالن نمایش در ترکیه کرده بودند؛ با این حال در سالنهای مذکور بیشتر تئاترهای غربی اجرا میشد و اجرای نمایشهای بومی ترک زبان در آنها هنوز چندان مورد توجه قرار نداشت.
در حوالی سال ۱۸۴۰ میلادی «تئاتر بسکو» توسط شعبده باز ایتالیایی «بارتولومئو بسکو» در محله بی اوغلو استانبول گشایش یافت. این تئاتر را میتوان نخستین تئاتر تاسیس شده در ترکیه و شهر استانبول نامید. نمایشهای اپرا از جمله نمایشهای رایجی بود که در این سالن تئاتر اجرا میشد. پس از اینکه اهالی بومی استانبول به مشتریان ثابت تئاتر بسکو تبدیل شدند اجرای نمایش به زبان اصلی توسط برخی از آنها مورد اعتراض قرار گرفت. از همین رو پس از مدتی نمایشنامه تئاترهای در حال اجرا روی کاغذ چاپ میشد و در اختیار تماشاچیان قرار میگرفت تا آنها بتوانند معنی و مفهوم صحنههای در حال اجرا را از روی متن نمایشنامه دنبال کنند.
تئاتر بسکو مدت کوتاهی تحت این نام به فعالیت ادامه داد و در سال ۱۸۴۴ میلادی به «تئاتر نائوم» تغییر نام داد. دلیل این امر ترک استانبول از سوی بسکو و قرار گرفتن مالکیت تئاتر تاسیس شده توسط او در اختیار برادران نائوم (مایکل و جوزف) بود. تئاتر نائوم دو بار در سالهای ۱۸۴۶ و ۱۸۷۰ طعمه حریق شد که آتش سوزی دوم طومار آن را در هم پیچید. اگرچه این سالن نمایش پس از بازسازی در سال ۱۸۴۸ دوباره به کار خود ادامه داد و از آتش سوزی نخست جان سالم به در برد اما پس از آتش سوزی دوم کاربری آن تغییر کرد و به «پاساژ چیچک» تبدیل شد.
پس از گذشت دو دهه از فعالیت تئاتر نائوم نوعی انحصار در کار مدیران این سالن نمایش پدید آمد و تمایل به تکامل و پیشرفت از فعالیت آنها رخت بر بست. به دلیل وجود نداشتن سالنهای نمایش مشابه در استانبول و فقدان رقابتهای رایج هنری در این شهر بهای تماشای نمایشهای تئاتر نائوم به طرز قابل توجهی افزایش یافته بود. از سوی دیگر کیفیت گرایش دست اندرکاران این تئاتر به اجرای نمایشهای ترک زبان نیز مطابق میل مخاطبان بومی هنرهای نمایشی در استانبول نبود. به همین دلیل در سال ۱۸۶۰ میلادی «تئاتر گدیک پاشا» در این شهر تاسیس شد تا به رقابت با تئاتر نائوم بپردازد و انحصار ایجاد شده را بشکند. این سالن نمایش تمرکز بیشتری بر اجرای نمایشهای ترکی داشت و بهای تماشای نمایش را نیز تعدیل کرد.
شکل گیری تئاتر گدیک پاشا زمینهساز تاسیس سالنهای نمایش مشابه در دیگر شهرهای ترکیه گردید؛ مراکز تئاتر تازه نفسی که به طور کامل بومی بودند و تمام نمایشهای خود را به زبان ترکی اجرا میکردند. همان گونه که در سطور پیشین این متن به آن اشاره شد احمد وفیق پاشا یکی از نخستین افرادی بود که قدم در این راه گذاشت. تئاتر امروز ترکیه کم و بیش در حال حرکت در همان مسیری است که او و همتایانش آن را پیمودند.
وضعیت تئاتر ترکیه پیش از شیوع ویروس کرونا
بر اساس آماری که چندی پیش توسط «اداره کل تئاترهای دولتی ترکیه» ارائه شد و در طرح پیش نویس بودجه تئاتر این کشور برای سال ۲۰۱۷ میلادی مورد استناد قرار گرفت، در طول فصل تئاتری 2016 – 2015 تعداد ۱۳۹ نمایش در ۶۴ سالن تئاتر مختلف اجرا شد که در مجموع ۱ میلیون و ۷۷۳ هزار نفر تماشاچی آنها را نظاره کردند. این تعداد تماشاگر از ۵۳۱۱ اجرای مجزا به دست آمده است و سالنهای نمایشی که به اجرای این آثار پرداختهاند در مجموع شامل ۲۳ هزار و ۵۱۱ صندلی بودهاند. البته آمار یاد شده به سالنهای نمایش موجود در ساختمان تئاترهای دولتی ترکیه در شهرهای مختلف این کشور اختصاص دارد. تعدادی از این نمایشها در قالب ۳۹۹ تور تئاتر مجزا در شهرهای مختلف ترکیه به اجرا در آمد.
از میان نمایشهای اجرا شده سهم تئاتر محلی از همه بیشتر بود؛ به گونهای که بیش از نیمی از آنها یعنی تعداد ۷۱ اثر در ردیف نمایشهای محلی قرار میگرفت. پس از آن نمایشهای ترجمه شده از نمایشنامههای خارجی قرار داشت که تعدادشان به ۶۸ اثر میرسید و از نظر کمیت رتبه دوم در اجرا را به خود اختصاص داده بودند. تعداد ۲۷ نمایش از ۱۳۹ اثر اجرا شده در طول فصل تئاتری مذکور نیز به تئاتر کودک و نوجوان اختصاص داشت.
در کنار تورهای نمایش داخلی که در فصل تئاتری 2016 – 2015 برگزار گردید، تعداد ۹ نمایش نیز در خارج از مرزهای ترکیه با هدف ترویج هنر و ادبیات ترک اجرا شد که مهمترین آنها در کشورهای آلمان، قبرس و ترکمنستان بود. دولت ترکیه در آن سال پروژه هنری ویژهای را ترتیب داده بود که بر اساس آن هر ماه حداقل یک نمایش در یکی از شهرهای خارجی، که به کشورهای یاد شده تعلق داشت، اجرا میگردید؛ آثاری که هدف اصلی از نمایش آنها معرفی ترکیه به اهالی کشورهای غرب و شرق و تحکیم پیوندها و ارتباطات فرهنگی با آنها در قالب توافقنامههای بینالمللی بود.
بنابر آماری که شرکت KREKSA (یک شرکت تحقیقاتی و پژوهشی در ترکیه که بر حوزه فرهنگ و هنر تمرکز دارد و به موسسات مختلف مشاوره میدهد) ارائه داده است، در سال ۲۰۱۷ میلادی رقمی نزدیک به پانزده هزار و چهارصد شرکت فعال در صنایع وابسته به فرهنگ و هنر ترکیه وجود داشتهاند که توانستهاند بیش از ۵۲ هزار شغل در این کشور ایجاد کنند. فعالیت این شرکتها در بخش فرهنگ و هنر رقمی بیش از ۱۴ میلیارد لیره ترکیه درآمد به همراه داشته است که حدود دو میلیارد دلار ارزیابی میشود. ضمن آنکه فعالیت این شرکتها توانسته است ارزش افزودهای بالغ بر ۳.۵ میلیارد لیره ترکیه یعنی رقمی حدود نیم میلیارد دلار ایجاد کند.
بر این اساس و با استناد به اطلاعات و آمار و ارقام یاد شده میتوان تئاتر ترکیه در طول سالهای اخیر را هنری نسبتا پویا قلمداد کرد که چه در داخل و چه در خارج از مرزهای این کشور در پی غنی شدن هر چه بیشتر و آشنایی با خلاقیتها و نوآوریهای تازه بود. علاوه بر آن بخش نمایشی هنر و فرهنگ ترکیه بر رونق اقتصادی این کشور نیز تاثیر مثبت داشته است؛ روند رو به رشدی که شیوع ویروس کرونا تا حدی آن را متوقف کرد.
تاثیر شیوع ویروس کرونا بر تئاتر ترکیه
با شیوع ویروس کرونا فعالیتهای هنری در ترکیه نیز مانند بسیاری از نقاط جهان مختل شد. علاوه بر تعطیلی کامل سالنهای تئاتر در دوران قرنطینه و لغو شدن بسیاری از نمایشهای از پیش برنامه ریزی شده تعدادی از رویدادهای فرهنگی و هنری این کشور نیز یا به طور کامل لغو شد یا برگزاری آنها به تعویق افتاد. از میان این رویدادها میتوان به سی و نهمین جشنواره فیلم استانبول، چهل و نهمین جشنواره موسیقی استانبول و بیست و هفتمین جشنواره موزیک جاز استانبول اشاره کرد.
رئیس «بنیاد فرهنگ و هنر استانبول» که «گورگن تانر» نام دارد معتقد است تعلیق فعالیتهای هنری و مختل شدن آنها در اثر شیوع ویروس کرونا حداقل در کوتاه مدت ضربات مالی قابل توجهی را به بخش فرهنگ و هنر ترکیه وارد خواهد آورد. کارشناسان شرکت KREKSA، که در سطور پیشین این متن به آن اشاره شد، نیز معتقدند که بخش فرهنگ و هنر ترکیه به دلیل اتکا به منابع مالی محدود نسبت به وضعیت فعلی کاملا آسیب پذیر شده است و برای سر پا ایستادن نیاز به کمک و حمایت دولت مرکزی، دولتهای محلی، بخش خصوصی و جامعه مدنی دارد.
بنیاد فرهنگ و هنر استانبول یک موسسه غیر انتفاعی به شمار میرود که در سال ۱۹۷۳ میلادی تاسیس شد و از آن زمان تا کنون نقش حمایت و پشتیبانی از فعالیتهای هنری برگزار شده در این شهر را ایفا میکند. این بنیاد همچنین وظیفه سازماندهی و برگزاری رویدادهای فرهنگی و هنری بینالمللی را بر عهده دارد. پس از شیوع ویروس کرونا بنیاد فرهنگ و هنر استانبول سندی را ارائه داد که در آن به نیازهای بخش هنر در زمان همه گیری ویروس اشاره شده بود. علاوه بر آن مدیران این بنیاد در اواخر زمستان سال گذشته تصمیم گرفتند برای کمک به کنترل بحران ویروسی تا مدتی از دعوت مهمانان خارجی به رویدادهای هنری برگزار شده بپرهیزند.
استفاده از اینترنت برای ادامه فعالیت هنری
بنیاد فرهنگ و هنر استانبول از همان آغاز بحران کرونا بخشی از تمرکز خود را به توسعه فعالیتهای هنری از طریق استفاده از اینترنت و فضای مجازی اختصاص داد. این بنیاد از طریق فضای مجازی اقدام به انتشار مستندهای هنری از آرشیو خود کرد؛ افزون بر آن برای گسترش پروژههای دیجیتالی با هنرمندان، افراد ذینفع، مجموعهها و موسساتی که به انجام این گونه فعالیتها تمایل دارند نیز به همکاری پرداخت. با این حال گورگن تانر رئیس این بنیاد معتقد است که دنیای دیجیتال به تنهایی نمیتواند پاسخگوی تمام نیازهای هنری فعالان عرصه فرهنگ و هنر باشد و امید هنرمندان برای بازگشت به شرایط عادی و از سر گرفتن اجراهای غیر مجازی همچنان زنده است.
در طول ماههای اخیر با رفع بخشی از محدودیتها برخی از سالنهای نمایش شهرهای مختلف ترکیه توانستند با ظرفیت محدود به کار ادامه دهند. به طور دقیقتر از تیر ماه امسال سالنهای نمایش ترکیه پس از چهار ماه تعطیلی کامل دوباره اجازه بازگشایی یافتند و توانستند فعالیت خود را از سر بگیرند. با این حال رویدادهای هنری همچنان تمرکز ویژهای بر بخش آنلاین دارد و نسبت به قبل کمتر به شکل حضوری برگزار میشود. در ماه گذشته بیست و چهارمین دوره از جشنواره تئاتر استانبول برگزار گردید که بخشی از برنامههای آن نظیر اجرای تعدادی از نمایشها تنها به صورت مجازی تدارک دیده شده بود. البته این جشنواره اجراهای حضوری را نیز شامل میشد که تعدادی از سالنهای نمایش شهر استانبول با رعایت پروتکلهای ایمنی و اقدامات پیشگیرانه میزبان برگزاری آنها بودند.
امسال در جشنواره تئاتر استانبول ۲۹ اثر شرکت داشتند که تنها ۴ نمایش از کشورهای دیگر بودند و سایر آثار تولیدات داخلی به شمار میرفتند. در واقع به دلیل ادامه دار بودن بحران ناشی از شیوع ویروس کرونا عمده تمرکز این دوره از جشنواره بر معرفی نمایشهای داخلی استوار بود. در میان نمایشهای شرکت داده شده در این جشنواره برخی آثار از نظر موضوع با ویروس کرونا در ارتباط بودند؛ برخی دیگر نیز خلاقیتهایی را بازتاب میدادند که تا کنون نظایر آن کمتر تجربه شده بود و به طور مستقیم از بحران ویروسی اخیر ناشی میشد.
به عنوان مثال در نمایش «پروندهای برای هر روز» هفت داستان مختلف روایت میشد که تمام آنها ارتباط مستقیمی با ویروس کرونا داشت و شخصیتهای اصلی حاضر در آنها هفت زن همنام با روزهای هفته بودند. در نمایش دیگری به نام «نقشه به آرمانشهر» همکاری مشترکی میان یک گروه تئاتر در شهر استانبول با گروه تئاتر دیگری در شهر بن آلمان وجود داشت. در این نمایش تعاملی شهری در آینده به تصویر کشیده شده بود که ساکنان آن با وجود تمام تفاوتهایی که با هم داشتند به شنیدن صدا و نقطه نظرات یکدیگر تشویق میشدند.
نمایش آنلاین نقشه به آرمانشهر چهار محله خیالی از این شهر را همراه با بیست آواتار شبیه سازی کرده بود. تماشاچیان نمایش میتوانستند با حضور در این محلهها به یکی از ساکنین آنها تبدیل شوند. این کار از طریق ساختن یک شخصیت جدید امکانپذیر بود که اپلیکیشن موبایل اختصاصی طراحی شده برای این نمایش امکان آن را فراهم میکرد. تماشاچیان در کنار این اپلیکیشن از نرم افزار «زوم» برای حضور در نمایش و ارتباط با سایر شخصیتها استفاده میکردند. به این ترتیب پروژه مشترک مذکور توانست یک تجربه تعاملی را برای تماشاچیان و بازیگران نمایش «نقشه به آرمانشهر» رقم بزند و این فرصت را برای بینندگان آن فراهم کند که فرای یک تماشاچی صرف و منفعل عمل نمایند.
نقش دولت در حمایت از اهالی تئاتر
در همان ماههای ابتدایی آغاز بحران کرونا «وزارت فرهنگ و جهانگردی ترکیه» جلسهای را با حضور نمایندگان تئاترهای خصوصی این کشور برگزار کرد و وعدههایی در مورد پشتیبانی از آنها در قالب بستههای حمایتی مطرح نمود. پس از آن اصلاحاتی در آیین نامه مربوط به حمایت دولت از پروژههای خصوصی تئاتر انجام گرفت و تغییراتی در تعریف مفهوم «تئاتر خصوصی» و نحوه حمایتهای دولتی از آن داده شد. پیش از اصلاحات جدید تئاتر خصوصی در ترکیه شامل کلیه اشخاص حقیقی یا حقوقی میشد که نمایشهای صحنهای را با اهدافی غیر از سرگرمی تهیه و تولید میکنند. اما در تعریف جدید گردانندگان تئاتر خصوصی تنها آن دسته از اشخاص حقیقی یا حقوقی به شمار میروند که طبق قانون تجارت ترکیه به عنوان بازرگان شناخته میشوند. نام این اشخاص توسط وزارت فرهنگ و جهانگردی به عنوان هنرمند ثبت میگردد و به آنها کارت شناسایی اعطا میشود تا مشمول دریافت کمکهای دولتی باشند. در واقع به نظر میرسد که دولت ترکیه از بحران کرونا در جهت انجام نظارت بیشتر بر فعالیت هنرمندان بخش خصوصی تئاتر این کشور استفاده کرده است.
به موجب اصلاحات صورت گرفته در آیین نامه کمک به تئاتر خصوصی که از اواسط فصل بهار امسال لازمالاجرا شد، وزارت فرهنگ و جهانگردی ترکیه دیگر تعهدی نسبت به حمایت از تئاترهای آماتور نخواهد داشت. تا پیش از این طراحان تئاترهای آماتور میتوانستند با مراجعه به وزارت فرهنگ و جهانگردی سالانه تا سقف ۱۸ هزار لیره ترکیه، رقمی در حدود ۲۴۰۰ دلار، کمک هزینه مالی دریافت کنند. اما اکنون با تغییرات صورت گرفته در آیین نامه مذکور نام آنها از لیست هنرمندان مجاز به دریافت کمک هزینه دولتی خارج شده است. وزارت فرهنگ و جهانگردی ترکیه دلیل این تصمیم را افزایش سقف کمکهای مالی به تئاترهای حرفهای و سنتی اعلام کرده است.
تا پیش از اصلاح آیین نامه مذکور طراحان پروژههای تئاتر حرفهای و سنتی میتوانستند پس از برآورد هزینه تکمیل پروژههای نمایشی حداکثر ۵۰ درصد از کل هزینه برآورد شده را به عنوان کمک هزینه دولتی دریافت کنند. سقف این کمک برای تئاترهای حرفهای رقم ۸۰ هزار لیره یعنی حدود ۱۰ هزار دلار و برای تئاترهای سنتی رقم ۱۵ هزار لیره یعنی حدود ۲ هزار دلار بود. حال با خارج شدن نام تئاترهای آماتور از لیست نمایشهای مجاز به دریافت کمک هزینه دولتی سایر هنرمندان فعال در بخش هنرهای نمایشی میتوانند پس از برآورد هزینه تکمیل پروژههای تئاتر حرفهای و سنتی حداکثر ۷۰ درصد از کل هزینه برآورد شده را به عنوان کمک هزینه دولتی دریافت کنند. سقف این کمکها اکنون افزایش یافته و برای تئاترهای حرفهای رقم ۱۵۰ هزار لیره یعنی حدود ۲۰ هزار دلار و برای تئاترهای سنتی رقم ۳۰ هزار لیره یعنی حدود ۴ هزار دلار اعلام شده است.
به این ترتیب میتوان نتیجه گرفت که رقم کمک هزینه دولتی اختصاص یافته به این دسته از نمایشها نسبت به قبل دو برابر افزایش یافته است. با این حال فعالان آماتور تئاتر ترکیه در دوران پسا کرونا شرایط بسیار دشوارتری برای ادامه فعالیت هنری نسبت به قبل خواهند داشت. شرایطی که احتمالا آنها رابه کنارهگیری از فعالیت هنری یا تغییر مسیر وادار خواهد کرد.
نارضایتی برخی از اهالی تئاتر ترکیه از نقش دولت در بخش فرهنگ و هنر
با وجود اعلام دولت مبنی بر حمایت از تئاترهای خصوصی برخی از فعالان تئاتر ترکیه معتقدند که دولت فعلی این کشور به رهبری رجب طیب اردوغان سیاست تبعیض آمیزی را در قبال اهالی تئاتر در پیش گرفته است. از دید آنها حمایتهای دولت از سالنهای نمایش غیر شفاف و گزینشی است و آن دسته از دست اندرکاران تئاتر که مخالف سیاستهای اردوغان هستند در این شرایط بحرانی به حال خود رها شدهاند.
تئاتر «آسمالی صحنه» از جمله مجموعههای فرهنگی شهر استانبول به شمار میرود که به صورت مستقل اداره میشود. مدیران این تئاتر در شرایط بحرانی پس از شیوع ویروس کرونا برای دریافت بودجه دولتی اقدام کردند که درخواست آنها سه بار از سوی وزارت فرهنگ و جهانگردی ترکیه رد شد. این در حالی است که مدیران تئاتر آسمالی صحنه معتقدند برای دریافت بودجه ۱۰۸ هزار لیرهای مد نظرشان که حدود ۱۴ هزار و ۵۰۰ دلار است واجد تمام شرایط اعلام شده هستند. از دید مدیران این تئاتر رد شدن درخواست مطرح شده از سوی آنها توسط دولت تنها دلایل سیاسی دارد.
«محرم اوغورلو» به عنوان یکی از بنیانگذاران تئاتر آسمالی صحنه در ماههای اخیر به تنگنایی که او و همکارانش در آن قرار گرفتهاند اشاره و اعتراف کرد پس از گذشت شش سال از فعالیت این تئاتر اکنون او و همکارانش به دلیل نبود بودجه کافی به توقف فعالیت هنری و پایین کشیدن پردههای سالن نمایش میاندیشند. البته تنها او نیست که نقش حمایتی دولت از تئاتر را ناکارآمد میداند؛ یکی از بازیگران قدیمی تئاتر ترکیه به نام «گنکو ارکال» نیز به برجسته بودن نقش سیاست در حمایت از فعالان تئاتر ترکیه معترف است.
بنابر ادعای این بازیگر ۸۲ ساله که تقریبا تمام عمر خود را روی صحنه تئاتر گذرانده است مجموعه هنری تحت سرپرستی او که تئاتر «دوستلر» نام دارد در کنار تعداد دیگری از تئاترهای مستقل اکنون برای سالهای متمادی است که هیچ کمکی را از سوی دولت دریافت نکردهاند. این مجموعههای مستقل تئاتر به عنوان مخالفان سیاستهای دولت شناخته میشوند و بخش قابل توجهی از آنها در محل بی اوغلو استانبول فعالیت میکنند. در واقع جالب و حتی کنایه آمیز است که خاستگاه اصلی و زادگاه هنرهای نمایشی ترکیه، بنا بر نظر اهالی تئاتر این منطقه، اکنون چند سالی است که مورد بیمهری مسئولان رده بالای کشور قرار دارد.
از دید ارکال حتی سالنهای نمایش کم حاشیهتر که مخالفت علنی با سیاستهای اردوغان ندارند نیز در سالهای اخیر مورد بیمهری دولت قرار گرفتهاند و بخش اعظم بودجههای هنری توسط شرکتهای نزدیک و وابسته به دولت مورد استفاده و بهرهبرداری قرار میگیرد. ارکال دلیل شروع برخورد سرد و غیر دوستانه دولت فعلی ترکیه با تئاتر دوستلر را اعتراضات پارک گزی در سال ۲۰۱۳ میلادی میداند. در آن سال به دلیل اعتراض مردم به قطع شدن درختان این پارک ناآرامیهایی در استانبول ایجاد شد که در ادامه به درگیریهای خیابانی انجامید. در آن زمان تعدادی از همکاران ارکال و هنرمندان تئاتر دوستلر به حمایت از معترضان پرداختند و این امر منجر به تعطیل شدن برخی از نمایشهای آنها توسط دولت شد. از آن زمان به بعد این روابط سرد و تیره همچنان ادامه دارد.
مسائل این چنینی موجب شده است تا برخی از دست اندرکاران تئاتر به خصوص آن دسته از افرادی که مخالفت آنها با سیاستهای دولت علنی است برای دریافت کمک هزینههای دولتی اقدام نکنند. آنها از یک سو تقاضا برای دریافت چنین کمکهایی را در شان خود نمیدانند و از سوی دیگر معتقدند حتی در صورت ارائه درخواست نیز هیچ ترتیب اثری از سوی وزارت فرهنگ و جهانگردی به تقاضای آنها داده نخواهد شد.
شفاف نبودن کمکهای دولت به تئاتر از دید برخی هنرمندان
تئاتر Kumbaraci50 یکی دیگر از مجموعههای هنری فعال در استانبول است که به صورت مستقل به فعالیت میپردازد و پس از شیوع ویروس کرونا در خطر تعطیلی قرار دارد. مدیران این تئاتر اعلام کردهاند برای پرداخت بدهیهای فعلی خود به سالها زمان احتیاج دارند. خانم «گلهان کدیم» یکی از مدیران این تئاتر است که به عنوان یکی از بنیانگذاران آن نیز شناخته میشود. او در عین حال به عنوان بازیگر و کارگردان تئاتر نیز به فعالیت میپردازد. کدیم از جمله هنرمندانی است که کمکهای مالی دولت فعلی ترکیه به تئاتر این کشور را روشن و شفاف نمیداند.
در اواخر تابستان امسال وزارت فرهنگ و گردشگری ترکیه اعلام کرد رقم ۱۲ میلیون لیره ترکیه یعنی حدود یک میلیون و ششصد هزار دلار را به ۳۲۸ پروژه خصوصی تئاتر در این کشور اختصاص داده است؛ رقمی که در نوع خود یک رکورد محسوب میشود و به ادعای وزارتخانه مذکور بزرگترین کمک مالی ارائه شده از سوی دولت به هنرمندان در طول یک فصل فرهنگی هنری از گذشته تا امروز است.
با این حال خانم کدیم و برخی از همکاران او معتقدند بیش از نیمی از شرکتهایی که کمک مالی مذکور را دریافت کردهاند در میان اهالی تئاتر ترکیه ناشناختهاند و افراد فعال در آنها هنرمند محسوب نمیشوند. از نظر این دسته از افراد معترض حوزه اصلی فعالیت بسیاری از این شرکتها در شاخه هنر و زیرشاخه تئاتر قرار نمیگیرد و برخی از آنها شرکتهای ساخت و ساز یا موسسات فعال در صنعت گردشگری هستند. علاوه بر آن میزان کمکی که هر کدام از این شرکتها دریافت کردهاند نیز مشخص نیست و روشن نشده که کمکهای مالی پرداخت شده توسط دولت را چه اشخاصی دریافت کردهاند.
بنابر ادعای منتقدان دولت اردوغان برخی از شرکتهایی که کمکهای مالی مذکور به آنها تعلق گرفته است تنها پانزده روز پیش از پایان زمان فراخوان دریافت کمک هزینه دولتی تشکیل شدهاند. از سوی دیگر بسیاری از شرکتهای فعال در عرصه هنرهای نمایشی ترکیه نتوانستند برای دریافت کمک دولتی یاد شده ثبت نام کنند؛ به این دلیل که یکی از شروط ثبت نام مثبت بودن صورتحساب مالیاتی بود که بخش قابل توجهی از تئاترهای مستقل از احراز آن محروم هستند. در عمل میزان بدهی اکثر تماشاخانههای مستقل به اندازهای است که مانع از دستیابی آنها به تراز مالیاتی صفر میشود.
پس از بازگشایی سالنهای نمایش در ابتدای تابستان امسال این سالنها تنها با نصف یا یک سوم گنجایش حداکثری خود قادر به فعالیت بودند؛ این در حالی است که درآمد اصلی آنها به فروش صد در صدی بلیط اتکا دارد. از همین رو بسیاری از تئاترهای مستقل منبع مالی لازم برای پرداخت بدهیهای خود را ندارند؛ امری که موجب شده است از دولت بخواهند حداقل به صورت موقت هم که شده شرط برخورداری از تراز مالیاتی صفر برای دریافت کمک هزینه دولتی را حذف کند.
به هر حال در شرایطی که دولت ترکیه معتقد است وظیفه خود در حمایت از فعالان تئاتر این کشور در دوران بحرانی پسا کرونا را در حد کفایت به انجام رسانده است، برخی از اهالی تئاتر چنین ادعایی را قبول ندارند. آنها معتقدند که دولت از ابتکار عمل بیشتری در این زمینه برخوردار است و حداقل میتواند در اهدای کمک هزینههای مالی تبعیض، اجحاف، عملکرد غیر شفاف و توجه به اهداف سیاسی را کنار بگذارد.
تلاش اهالی تئاتر ترکیه برای عبور از بحران
با تمام این اوصاف هنرمندان تئاتر ترکیه حداکثر تلاش خود را به کار گرفتهاند تا به هر نحو ممکن از شرایط ناخوشایند فعلی عبور کنند. برخی از آنها بر وظیفه خود برای بخشیدن آگاهی به جامعه و روشن نگه داشتن نور امید در دل مردم واقف بوده و سعی در انجام آن دارند. در همین راستا بازیگران تئاتر شرق ترکیه در اوایل دی ماه امسال یک نمایش عمومی را با شعار «ویروس در میان ما است» برای مردم اجرا کردند.
این نمایش خیابانی به همت اعضای جوان «کارگاه تئاتر آلمیلا» در استان «الازیغ» اجرا شد و هدف اصلی آن جلب توجه عمومی به شیوع ویروس کرونا و اعلام این هشدار به مردم بود که خطر ابتلا به این ویروس همچنان وجود دارد و نباید رعایت نکات ایمنی را متوقف کرد. در این نمایش بازیگران در حالی که با گریم و لباسهای عجیب چهره و سر و وضع خود را به ویروس شبیه ساخته بودند در خیابانها، میادین و اماکن عمومی شلوغ ظاهر شدند و حین اجرای نمایش که با موسیقی همراه بود مردم را به رعایت نکات ایمنی و توصیههای بهداشتی نظیر زدن ماسک، حفظ فاصله اجتماعی، توجه به بهداشت شخصی و تلاش برای بهبود بهداشت عمومی تشویق کردند.
شاید بتوان گفت تلاش این بازیگران ریشه در امید آنها دارد؛ امید به بهبود شرایط و عادی شدن اوضاع که در صورت کشف راهی برای مقابله قطعی با این ویروس جان سخت به حقیقت خواهد پیوست. در آن صورت آنها میتوانند بار دیگر روی صحنه برای مردم برنامه اجرا کنند و با شنیدن صدای تشویق و ابراز احساسات آنها انرژی و انگیزه بیشتری برای ادامه فعالیت هنری خود بگیرند.