انسان‌شناسی، درام و افسانه در فرهنگ مردم بوشهر

پژوهشگران و نویسندگان این کتاب ارزشمند، تجربه پیشین خود را در قلمرو آیین ها، افسانه ها و اساطیر بومی ایران کامل تر کرده‌اند. متاسفانه نگارش این گونه کتاب های پژوهشی در فرهنگ پژوهشگران ایران چندان طرفدار ندارد. اغلب کتاب های منتشر شده در ایران مبتنی بر فیش های شناخته شده توصیفی و یافته های دیگران است و نویسندگان کتاب مایل به حضور در میدان پژوهش نیستند و رنج سفر را به جان نمی خرند. اما این دو مهربانوی نویسنده، سلطانی نیا و خواجه ئیان دو نویسنده ی مجرب دانشگاهی هستند که دست نوشته های خود را با رنج سفر در زمین تحقیق پیدا و تجزیه تحلیل و بازشناسی می کنند. روشی که انسان شناسان مطرح جهان به ویژه مارگارت مید، بندیکت و برانیسلاو مالینوفسکی با همین شیوه مطالعات میدانی و مشاهده مشارکتی توانسته اند ردپایی ارزشمند در پژوهش های انسان شناسی فرهنگی بر جای بگذارند.
سلطانی نیا و خواجه ئیان به دلایل مهمی از جمله منظرهای فولکلوریستی، نمایشی و آموزشی به درستی این مسیر دشوار کم تردد را پیموده اند.
بررسی فصل بندی کتاب « زبان دراماتیک در گذر افسانه » نشان می‌دهد که فرهنگ عامه، و قصه های عامیانه، از مایه‌های قابل تأمل در فصل دوم کتاب به شمار می‌آید. بن مایه هایی که سمت و سوی پژوهشی نویسندگان کتاب را بر مردم، هنر و زبان متمرکز می کند و این نگاه را تا بررسی روانشناسی افسانه ها به پیش می برد. نویسندگان این کتاب مردم نگاری هنری، رویکرد فروید بر اثر هنری «نویسنده رویای روز» را ناظر بر عملیاتی کردن داده های خود در فرهنگ عامه بوشهر می‌دانند و از دریچه ذهنی کارل آبراهام عبور می‌دهند تا گوستاو یونگ را بیابند. حضور روانشناسانه سه نظریه پرداز شاخص در برخورد با افسانه و مردم را مفید می‌دانند و با همین معیار یافته‌های خود در قصه هایی که قابلیت دراماتیزه شدن دارند یا ندارند را گزارش می کنند.
گام سوم این کتاب در فصل سوم موجب تامل و تفکر خواننده با زبان در افسانه و نمایش می گردد و با تبیین روایت و انواع روایت در افسانه و نمایش های مردمی قابلیت های نمایشی افسانه معنا پیدا می‌کند. اگرچه فصل چهارم کتاب از جذاب ترین و اصلی ترین فصل از فصول چهارگانه این نوع پژوهش کاربردی و قابل اعتنا به شمار می‌آید اما فصل سوم کتاب بسترسازی این مسیر دشوار را فراهم کرده است. زبان افسانه و نمایش در جنوب ایران آخرین ایستگاه طاقت فرسای انسان‌شناسی آیین نمایشی مبتنی بر بررسی تطبیقی عناصر دراماتیک در افسانه ننه ماهی و افسانه کُنار سبز یا سبزعلی قبا است. سلطانی نیا و خواجه ئیان در این بخش از کتاب که حاصل کوشش های ارزشمند میدانی اعم از مشاهده ی قوی، مشاهده مشارکتی و مصاحبه بوده توانسته اند با درونمایه های بومی به ریخت نگاری عناصر بنیادین درام در افسانه بپردازند.
فصل چهارم کتاب آنالیز اشخاص نمایشی در آئین ها و افسانه ها، زبان‌شناسی، جانداران جادویی، شخصیت‌های حیوانی، اشیاء جادویی، درختان جادویی و عناصر مادی برای نیل به معماری کهن الگوها با زبانی تازه از نکات دیگر این پیمایش فولکلوریستی است.
آئین های نمایشی «کُنار سبز» یا افسانه «سبزعلی قبا» نمونه ی موردی آنالیز تحلیلی محتوایی در کتاب مذکور است.
ثبت زبان گویش های افسانه ها بر اساس تلفظ بومی پیمایش مذکور در ردیف تک نگاری «مونوگرافی» بدعت انگارانه از منظر نمایش شناختی با معیار انسان‌شناسی نمایشی در جنوب غربی ایران همواره از اهمیت ویژه ای برخوردار است. بوشهر، دیر، کنگان، گناوه،  دشتستان، خورموج، برازجان تا عسلویه به دلایل گوناگون انسان شناسی زیستی همواره از تنوع فیزیکی، فرهنگی، زبانی و باستان‌شناختی برخوردار است. رابطه مردم استان بوشهر با دریا و درخت کُنار و اوهامِ حاکم بر فضای ذهنی مردم منطقه موجد تولد افسانه ها، داستان ها، اشعار، موسیقی، رقص و…

*محمد عارف ؛ دانشیار و عضو هیات علمی دانشگاه،.رئیس کانون نمایشنامه نویسان و مترجمان خانه تئاتر ایران