تاثیر لحن موسیقی در شناخت فضا و شخصیت نمایش

به گزارش ایران تئاتر، کارگاه "موسیقی فانتزی، موسیقی ملل در تئاتر عروسکی" از سلسله کارگاه‌های تخصصی هجدهمین جشنواره نمایش عروسکی تهران ـ مبارک به مدرسی وحید چهل‌امیرانی به شکل آنلاین برگزار شد.

چهل‌امیرانی با اشاره به اینکه موسیقی به عنوان رابط میان همه اجزای نمایش تعریف می‌شود گفت: از جمله کارکردهای موسیقی در نمایش عروسکی، نشان دادن مجموعه‌ای از حرکات در نمایش است و این کار با استفاده از نت و گام‌های موسیقی به شکل نیم‌پرده، یک پرده و غیره به انجام می‌رسد.

وی ادامه داد: فرایند بالا و پایین رفتن یک شخصیت نمایش عروسکی را می توان با استفاده از موسیقی انجام داد  و در یک کلام صداها می‌توانند مفاهیم را به مخاطب منتقل کنند؛ حال اگر میان هر یک از این صداها فاصله بیشتر شود حرکت کُند شونده شخصیت را شاهد هستیم و اگر فاصله کمتر شود نشان از  شتاب گرفتن حرکت شخصیت را دارد. مثال دیگر اینکه یک رول پیانو می‌تواند حتی ریزش چیزی همچون آب را به مخاطب منتقل کرد.

تأثیر هر موسیقی به ارتعاشات و کشش آن بستگی دارد

چهل‌امیرانی تصریح کرد: می دانیم آثار نوازندگانی همچون چایکوفسکی و بتهوون تأثیر بیشتری دارد و البته باید گفت تأثیر هر موسیقی به ارتعاشات و کشش آن بستگی دارد و آثار دوره باروک و نوازندگانی همچون باخ آنچنان تأثیرگذار هستند که آنها را باید در زمره موسیقی درمانی قرار داد و از آن بهره گرفت.

وی به لالایی‌هایی که مادران در هنگام خواب کودکان خود به کار می‌برند اشاره کرد و گفت: حس آرامشی که در حین خواندن این لالایی‌ها و اصوات مربوط به آن شکل می‌گیرد به واسطه همان فرکانس و ارتعاشاتی که به وجود می‌آورد، در کودک فضایی پر از آرامش و امنیت را موجب می‌شود و لذا باید گفت که تأثیر شنیداری  موسیقی بستگی به ما دارد  و اینجاست که مبحثی به نام ارکان موسیقی  پدید می‌آید.

ریتم، ضرب، ملودی، هارمونی و تار و پود؛ ارکان موسیقی

این آهنگساز و مدرس موسیقی تأکید کرد: ارکان موسیقی  را ریتم، ضرب، ملودی، هارمونی و تار و پود تشکیل می دهند و شناخت نخستین رکن یعنی ریتم و ضرب از جمله اولین  مهارت‌هایی است که یک تولیدکننده و کارگردان تئاتر عروسکی باید نسبت به آن اشراف کافی داشته باشد چراکه انسان اولیه ابتدا ار برهم خوردن دو شی به هم و صدایی که تولید شد به چیزی ابداعی به نام موسیقی رسید و لذا ریتم و ضرب رکن اصلی و ابتدایی هر موسیقی است.

وی ادامه داد: صرفنظر از موسیقی که در نمایش و فضای آن حاکم می‌شود و در فضاسازی نمایش کمک شایانی دارد، عروسک‌ از ریتم‌گردان هم باید از ریتم شناخت کافی داشته باشد و زمانی که عروسک را به عنوان یک موجود جاندار در صحنه به حرکت درمی‌آورد، قادر باشد با توجه به حس و حال شخصیت نمایش در حرکات عروسک هم ریتم مناسب را برقرار سازد.

چهل‌امیرانی افزود: شناخت ریتم از ضرب قوی و ضعیف آغاز می‌شود و ریتم‌های ساده  دوضربی، سه ضربی و چهار ضربی هستند که البته ریتم‌های تلفیقی نیز داریم که مشهورترین آنها در فضای نمایش ایرانی شش و هشت است که صحنه‌های پرتکاپو، پرتنش و توأم با رقص و شادمانی را در نمایش به وجود می‌آورد و عروسک‌گردان باید با ضرب‌ها حرکات عروسک خود را هماهنگ کند که اساس حرکت به شکل واقعی و طبیعی نیز بر ریتم است و وضعیت نامتعادل و ناثبات موجود در طبیعت و زندگی واقعی نیز ریشه در برهم خوردن ریتم زندگی ما دارد.

وی اظهار داشت: اگر موسیقی یک نمایش و به ویژه نمایش عروسکی مطلوب باشد، برای مخاطب نیز گوش‌نواز خواهد بود و می‌تواند در زمره موسیقی توصیفی قرار می‌گیرد و آنچه که نمایش را خوب در منظر مخاطب جلوه می‌دهد و در مورد نمایش عروسکی موجب شادی شده و ارتباط میان مخاطب و نمایش می‌شود، موسیقی است.

موسیقی نقش تشدیدکنندگی حس را در تئاتر دارد

این مدرس و آهنگساز تئاتر  و فیلم گفت: باید به این نکته توجه داشت که موسیقی نقش تشدیدکنندگی حس را در تئاتر داراست و از طریق نواختن یک موسیقی خوش ریتم که در آن تمامی روایت نمایش براساس ریتم حاکم بر آن  رعایت شود می‌تواند در ارتباط هر چه مؤثر مخاطب با نمایش کمک شایان توجهی داشته باشد.

وی ادامه داد: همچنین موسیقی در معرفی شخصیت‌های نمایش نیز سهم بسزایی دارد و می‌تواند ما به ازای هر شخصیت صدایی خاص داشته باشد و قادر باشد وقایع صحنه را معرفی و حتی به پیشواز آنها برود و به ویژه در نمایش عروسکی رویدادی همچون ریختن چیزی را که در اصل چیزی به شکل واقع در صحنه ریخته نشده است را به بیننده القاء کند.

این کارشناس موسیقی تصریح کرد: موسیقی درام می‌تواند نقش افکت را نیز در نمایش ایفا کند براین اساس موسیقی درام تولید و اجرا نمی‌شود که شنیده شود بلکه نمایان می‌شود که ذهن مخاطب را در مقاطع گوناگون روایت نمایش درگیر قصه آن کند. موسیقی درام گاه مخاطب را در آغوش کشیده و گاه او را از قصه دور می‌کند و در مجموع یک نگرش کلی به فضای نمایش می دهد و این وظیفه آهنگساز است  که باید در مواجهه با داستان و شخصیت‌های نمایش از انها برای تولید یک موسیقی کاربردی الهام بگیرد.

وی در ادامه گفت: رکن دوم موسیقی ملودی است که ملودی از تُن، موتیف، پریود، تم، ریپرایز و واریاسیون تشکیل می‌شود که تُن‌ها در کنار هم موتیف را تشکیل می‌دهند و دو یا چند موتیف، پریود را شکل می‌دهد و تم از تکرار پریود تشکیل می‌شود و وقتی یک تم را دوبار تکرار کنیم، ریپرایز را شاهد خواهیم بود و از تغییر ریتم واریاسیون را شاهد هستیم که مجموع آنها ملودی را تشکیل می‌دهند.

موتیف جمله ادا شده از سوی شخصیت نمایش را تکمیل می‌کند

چهل‌امیرانی ادامه داد: موتیف جمله ادا شده از سوی شخصیت نمایش را تکمیل می‌کند، پریود تأکید بر دیالوگ، جابجایی شخصیت در روایت نمایش را دارد و در مورد فضاسازی، فلاش بک، ایجاد حس از رپیرایز استفاده می‌کنیم و تنوعی که آهنگساز به مقاطع گوناگون در روند قصه‌گویی نمایش به وجود می‌آورد از طریق واریاسیون صورت می‌گیرد.

این کارشناس و مدرس موسیقی گفت: کاربرد موسیقی در نمایش عروسکی همچون صدا در یک سالن کنسرت است و وصل صحنه‌ها  و انتقال حسی دیالوگ‌ها و آنچه بیننده باید ببیند و بشنود با همراهی موسیقی در یک اثر نمایشی بیشتر و بهتر اتفاق می‌افتد. از سوی دیگر موسیقی درام بیانگر شخصیت نمایشی است که گاه بدون آنکه شخصت نمایشی حرفی بزند، موسیقی می‌تواند حس و حال و موضع آن را مشخص کند.

وی در بخش دیگری از این کارگاه به مقوله فانتزی در نمایش اشاره کرد و و گفت:  فانتزی در موسیقی و تئاتر به سبب خیالپردازی است و آن زمانی است که ارتباط با جهان واقعیت قطع می‌شود و همه چیز به سمت رؤیا به پیش می‌رود و لذا برای ایجاد چنین فضایی باید از قوانین طبیعی حاکم بر جهان دور شویم. ملودی‌هایی که فضای ماژور دارند معرف چنین فضایی هستند  و موسیقی فانتزی می‌تواند در تعریف شخصیت در چنین فضاهایی به خدمت قدرت تخیل و تداعیگری مخاطب بیاید؛ در چنین فضایی با استفاده از مناطق زیرتر صدا، تولید فانتزی عاشقانه می‌کنیم و از صدای بم در معرفی شخصیت‌های قوی هیکل و عظیم الجثه در کار بهره می‌بریم.

درک ریتم بخش مهمی از یک نمایش عروسکی است

چهل‌امیرانی تأکید کرد: درک ریتم بخش مهمی از یک نمایش عروسکی است و هر ریتمی بیانگر خصوصیات و ویژگی‌های حاکم بر نمایشی است که ممکن است هر کشور در هر کجای از جغرافیا که قرار دارد، آن را تولید کند؛ به عنوان مثال اغلب تولیدات عروسکی  در ایران از ریتم شش و هشتی که خیلی هم طرفدار دارد  به ویژه در صحنه‌های سؤال و جوابی نمایش‌هایی همچون خیمه شب بازی استفاده می‌کنند و در این مورد باید به این نکته نیز توجه داشت که انتخاب تمپو و سرعت در موسیقی می تواند حس و حال متفاوتی را به بیننده نمایش منتقل کند.

این مدرس موسیقی در ادامه گفت: ما در مقابل سازهای شناخته شده‌ای که داریم و البته خاستگاه آنها نیز در تاریخ به اجسامی برمی گردد که گذشتگان از به هم خوردن آنها تولید صدا می‌کردند، سازهای غیرمتعارف هم داریم، سازهایی که در اصل ساز نیستند، اجسامی هستند که در روند پیشرفت نمایش از آنها برای تولید اصوات استفاده می‌شود و لذا با شناخت اشیاء کارگردان و تولیدکننده نیز می‌تواند استفاده درخوری از آنها در تولید موسیقی داشته باشد.

وی با اشاره به اینکه موسیقی درام دارای لحن است، گفت: موسیقی معمولی و غیردرام دارای لحن نیست  و در یک نمایش استفاده از موسیقی صاحب لحن مار را به سمت  یک حس و یا یک هدف خاص می برد و نکته دیگری که باید مورد توجه قرار داد اینکه موسیقی انتخابی برای یک اثر نمایشی چندان کار  درستی نیست و لذا آهنگساز باید با شناختی که از فضای نمایش و شخصیت‌ها به ویژه شخصیت‌های عروسکی دارد به دنبال ساخت موسیقی متناسب با آن باشد.

چهل‌امیرانی در پایان گفت:  برای آنهایی که برای تولید نمایش عروسکی  اقدام می کنند و در تلاش هستند چند توصیه دارم؛ نخست اینکه تربیت شنوایی داشته باشند و به شکل سماعی گوش خود را به نت عادت دهند، دوم اینکه با ریتم  هم بیرونی و هم درونی آشنایی خوبی پیدا کنند و وقت خود را صرف شنیدن آثار بزرگان موسیقی کنند که این خود ایده و خلاقیتی به آنها در زمینه تولید و انتخاب موسیقی برای نمایشی که قصد تولید آن را دارند می دهد و البته صداپیشگان عروسک هم باید مداوم بر روی حنجرخ خود کار کنند تا بتوانند در یک نمایش مانور خوبی بر روی صدای خود در صداپیشگی عروسک داشته باشند.

این گزارش حاکی است به همراه وجید چهل امیرانی، نیلوفر فداکار موسوی با استفاده از کیبوردی که در اختیار داشت، مواردی را که مدرس این کارگاه به آن اشاره و تأکید داشت، برای هنرجویان شرکت‌کننده در این کارگاه می نواخت.