تئاتری‌ها پشت درهای بسته هم باید به دنبال کسب تجربه‌های نو باشند

به گزارش ایران تئاتر؛ نخستین نشست از سلسله نشست‌های پژوهشی سی و نهمین جشنواره "تئاتر فجر"، بعد از ظهر روز گذشته سه‌شنبه 14 بهمن با حضور بهزاد آقاجمالی؛ مدرس دانشگاه ، پژوهشگر ومدیر نشست، کیومرث مرادی؛ مدرس  دانشگاه و کارگردان تئاتر و یوسف باپیری؛ کارشناس و کارگردان تئاتر در عمارت نوفل لوشاتو برگزار شد.

این نشست که به همت دفتر پژوهش، آموزش و انتشارات اداره کل هنرهای نمایشی ارشاد با عنوان "کنش ارتباطی جدید تئاتر در فضای مجازی"  برگزار شد و در ابتدا کیومرث مرادی  به عنصری به نام غافلگیری به واسطه شیوع کرونا در همه جای دنیا  و در همه زمینه‌ها اشاره کرد و گفت: هیچ کدام ما در هیچ کجای دنیا منتظر چنین اتفاقی نبود و باید بگویم که انسان مدرن چنان به داشته‌های خود مغرور شده بود که تصور نمی‌کرد جنگ جهانی به این شکل به وقوع پیوسته و ضد روابط اجتماعی و انسانی عمل کند.

وی ادامه داد: در شرایطی که سیاستمداران در حال جنگ قدرت بوده و هستند و به واسطه قدرت سعی بر آن داشتند تا موازنه‌های فردی و نسبت خود با دنیا را تغییر دهند این بیماری همه چیز را تحت‌الشعاع خود قرار داد و این شرایط ما را به یاد دیکتاتورهای احمق و بی‌سوادی انداخت که همچنان تصور کرده و می‌کنند که قدرت نظامی قادر است جلوتر از قدرت فرهنگی به پیش رفته و همه چیز را دچار تغییر و تحول نماید.

پیش از کرونا هم عوارضی مناسبات بشری را تحت تأثیر خود قرار داده بود

این کارگردان تئاتر  تصریح کرد:اگر به تاریخ نگاه کنیم خواهیم دید که عوارض و هجمه‌هایی همواره عرصه‌های گوناگون مناسبات بشری را تحت تأثیر خود قرار داده‌اند و بحران به وجود آمده کنونی اگرچه با ساختار و ماهیت جدیدی رخ نمایانده است اما چیز جدیدی نیست اما باید اذعان کرد که نوع رفتار و واکنشی که ما نسبت به این رویداد باید از خود نشان دهیم مختص و منحصر به ماهیت آن است و لذا از این منظر باید بگویم که به عنوان یک آرتیست  همچنان آنچه که در مورد اتفاقاتی که ممکن است به واسطه این عارضه جدید رخ بدهد باید بداهه‌گویی کرد.

مرادی افزود: بهتر است ابتدا به خاسنگاه آنچه که پیشامد کرده بازگردیم و در کوتاه مدت به لطمات و عوارض ناشی از این پیشامد فکر کنیم که باید چه رفتاری در  مواجهه با آن داشت و چه سیاست و تصمیمی را باید اتخاذ کرد تا روابط در هر سطح و ژانری و در هر حوزه از جمله هنری به شکل نرمال و طبیعی خود به پیش برود و در این مقطع کسی و یا نهاد و سازمانی این حق را ندارد که در قبال تصمیمات گرفته شده که به نظر می‌رسد به نسبت خود شرایط هم لحظه‌ای و دفعی ممکن است صورت گیرد؛ موضعی منفی گرفته و بر اضطراب‌ها بیافزاید.

تئاتر ماهیتی سازگار با شرایط حاکم دارد

وی به عنصر دیگری که مختص به تئاتر است و آن مسئولیت اجتماعی این پدیده و نهاد فرهنگی است، اشاره کرد و گفت: بن مایه هر اثر هنری در دوره‌های مختلف و به نسبت پدیده‌های مختلف در مواجهه با آن  تغییر می‌کند و در مورد تئاتر هم انعطاف و نرمشی در سازگاری با شرایط وجود دارد همچنانکه  قوانین و تدابیر شدیداللحن و ظالمانه قرون وسطی نتوانست  تئاتر را از میان بردارد به نظر من هیچ آفت، بیماری و یا عوارضی نیز نخواهد توانست به ساختار تئاتر به عنوان یک نهاد فرهنگی و اجتماعی صدمه بزند.

این مدرس دانشگاه تأکید کرد: تنها و تنها شاید بروز شرایط جدید منجر به بروز سبک‌ها و شیوه‌های  نو به منظور ایجاد فرصت‌های جدید در پایداری شرایط  و فعالیت گروه‌های نمایشی و حقظ نسبت میان جامعه تئاتری با طبقه اجتماعی به عنوان مخاطبان تئاتر  شود که البته در این تعامل و تبادل ارتباطی چالش‌ها و ضرورت‌هایی نیز پیش خواهد آمد.

در شرایط کنونی نخستین لطمه را گروه‌های تئاتری که از بودجه محدود فرهنگی برخوردارند، می‌خورند

مرادی ادامه داد: به طور قطع در شرایط موجود و تجربه تازه مواجهه تئاتر با ساختار ارائه و عرضه جدید  نخستین لطمه را گروه‌های تئاتری که از بودجه محدود فرهنگی مقرر شده از سوی دستگاه اجرایی برخوردار می‌شوند خواهند خورد چرا که به هر حال نورم عرضه تئاتر در این پلتفرم جدید تغییر کرده است و دیگر حتی به شکل محدود نیز نمی‌توان بر روی هزینه‌کرد مخاطب به واسطه فروش بلیط اجرا و تأمین بخشی از مخارج تئاتر به واسطه گیشه، حساب باز کرد.

وی گفت: به نظر من صرفنظر از تأمین زیرساخت‌های عملیاتی شدن چنین عرضه‌ای یعنی مواجهه مردم با تئاتر از طریق فضای مجازی باید به یک نکته بسیار مهم توجه کرد و آن اینکه در این چرخه ایجاد شده همچنان مسئولان به بروز رفتاری مشابه آنچه که سلیقه آن‌هاست متوسل خواهند شد و همچنانکه تئاتر می‌رود تا خود را با شرایط جدید وفق داده و براساس آنکه پیشامد کرده؛ آداپته شود اما ایشان گویا هیچ اتفاقی نیفتاده و شرایط همچنان عادی است و راحتترین گزینه را انتخاب می‌کنند و آن اینکه به راحتی و با توجیه اینکه سلامت مردم در خطر است، در سالن‌ها و مراکز تئاتری را می‌بندند غافل از اینکه تحت هر شرایط آن‌ها با حقوق دریافتی از دولت و دستگاه اجرایی قادر به ارتزاق هستند اما بسته شدن تئاتر بدون اتخاذ هیچ تمهیدی به معنی به وجود آمدن چالش اقتصادی تحیمل شده بر بدنه تئاتر و فعالان آن است.

بسته شدن درهای تئاتر بر روی مردم نباید به معنی تعطیلی مطلق تئاتر باشد

مرادی اظهار داشت: این نکته را شخصاً یکبار در گفت‌و‌گو با مدیریت تئاتر شهر مطرح کردم و آن اینکه صرف بسته شدن در تئاتر به معنی آنکه همه فعالیت‌های جاری در آن نیز به تعطیلی کشیده شود نیست؛ درست که مردم نباید برای تماشای تئاتر به سالن‌های نمایشی بیایند و این امر ممکن است برای ایشان مخاطراتی به دنبال داشته باشد اما وجه دیگر آن است که تئاتر همچنان برای اهالی آن باید مجالی برای گردهمایی در همان ساختمان تعطیل شده باشد و اتفاقاً هنرمندان تئاتر در پشت درهای بسته باید به دنبال کسب تجربه‌های نو باشند که ثمره آن شاید در مورد اجرای تئاتر در فضای مجازی منتهی به ابتکار و خلاقیتی شود که وضعیت را از شرایط بن‌بست خارج کند.

وی در پاسخ به پرسش مدیر نشست که آیا تجربه‌های شما در عرصه کارگردانی پیش از شیوع کرونا که غالباً نیز موفق بوده است می‌تواند در شکل نوین عرضه تئاتر نیز ارائه شود، گفت: قطعاً شیوه عرضه تغییر کرده است و فرم تئاتری که برای اجرای صحنه تولید شده است باید در فرم جدید دچار تغییراتی شود اما در مورد برخی از آثاری که تولید کردم نه برای عرضه در فضای مجازی قابلیت تولید و عرضه تله‌تئاتر را نیز منظور کردم که به این واسطه می‌تواند با تغییراتی جزئی برای چنین مواجهه‌ای نیز مناسب و مفید باشد.

مدیران در شرایط کنونی راحتترین گزینه را انتخاب می‌کنند؛ تئاتر را تعطیل و به خانه باز می‌گردند

 مرادی در پاسخ به پرسش مطرح شده از سوی خبرنگار ایران تئاتر مبنی بر اینکه تئاتر تا پیش از شیوع کرونا نیز در نسبت خود با مردم جامعه تعریف درستی نداشت حال چگونه می‌تواند در فضای جدید یعنی عرضه دیجیتال بازتعریف شده و اثربخشی خود در مقوله‌ای که شما از آن تعبیر به مسئولیت اجتماعی کردید بروز نماید و همچنان با قوت و قدرت در شکل جدید ارائه موفق عمل کند؟ گفت: این امر یک آسیب جدی است که باید ریشه‌ای به آن نگاه شود و تنها مسئولیت‌پذیری از سوی مدیران و دستگاه متولی فرهنگ و هنر است که می‌تواند موفقیت و یا عدم موفقیت این مسئله را تعیین نماید. اشاره کردم که تا زمانی که یک مدیر به سراغ راحتترین گزینه در مواجهه با شرایط کنونی می‌رود و با توجیه حفظ سلامت جامعه در تئاتر را بسته و به خانه خود مراجعت می‌کند  توفیق هیچ پدیده‌ای تضمین شده نیست.

وی در پایان سخنان خود گفت: حداقل می‌توان جامعه تئاتری را حتی با وجود مهیا نبودن زیرساخت‌های فنی برای عرضه تئاتر به شکل مطلوب در فضای مجازی با استفاده از تمهیداتی همچون جلسات نمایشنامه‌خوانی و برگزاری کارگاه‌های گوناگون به شکل مجازی پویا و فعال نگاه داشت تا همچنان حس تازگی و طراوت برای گذر از این شرایط پایدار باقی بماند.

این گزارش حاکی است، یوسف باپیری نیز دومین سخنران این نشست تخصصی بود که در ابتدا به طرح سؤالی پرداخت و گفت: ابتدا باید به دنبال طرح این مسئله بود که منظور از کنش ارتباطی جدید که تئاتر باید در این شرایط آن را در فضای مجازی به اثبات برساند چیست؟ و بعد به دنبال ریشه‌یابی وفیق و عدم توفیق چنین عرضه‌ای از آثار تئاتری بود.

نخستین کنش ارتباطی تئاتر را دوره سلطه تکست نمایشی تعیین کرد

وی گفت: به طور معمول  و البته به شکل سنتی آن کنش ارتباطی تئاتر میان اجزای اجرایی آن از یک سو و ارتباطی که می‌تواند با مخاطب و تماشاگر خود برقرار کند از سوی دیگر تعریف می‌شود و در مورد شکل نخست کنش ارتباطی باید گفت که همه ماهیت این قالب در دوره سلطه تکست و یا نمایشنامه تعریف شده و اینکه یک اثر نمایشی با خوانش‌های متفاوت می‌تواند به اشکال گوناگونی بر صحنه تئاتر عرضه شود یک اصل اساسی است.

باپیری ادامه داد: در کنش ارتباطی در فاز دیگر، ارتباط یک اثر نمایشی با مخاطب آن طرح می‌شود که معمولاً صرفنظر از مواجهه مخاطب با خود اثر و قصه و روایت و فضایی که ممکن است یک اثر نمایشی داشته باشد، موضوع دیگری که مورد توقع است اینکه این ارتباط میان نمایشگر و تماشاکر در چه مکان و فضایی امکانپذیر است.

این کارگردان تئاتر تصریح کرد: باید به این مسئله معترف بود که این کنش ارتباطی اخیر یعنی ارتباط نمایش با تماشاگر در بستر فضایی که نمایش در آن عرضه می‌شود در طول تاریخ بارها تغییر کرده است و همینقدر که در جایی از تاریخ تجربیات تئاتری شاهد هستیم که اجرای نمایش از سالن‌های بسته تئاتری خارج و مثلاً در محیط‌های نامتعارفی همچون فضای باز صورت گرفته است، این امر نشان از آن دارد که تئاتری واجد این قابلیت‌ها و تغییرات نیز هست و لذا حال که بنا بر مقتضیاتی تئاتر باید بر بستر فضای مجازی سوار شود امری حیرت آور و خارج از تصور نیست.

رابطه دوسویه، زنده و جسمانی نمایشگر و تماشاگر یک اصل در تئاتر است

وی افزود: با این وجود مسئله دیگری نیز وجود دارد و آن اینکه براساس یک اصل، تئاتر به رابطه دوسویه، زنده و جسمانی نمایشگر و تماشاگر دلالت دارد، امری که در شکل عرضه تئاتر به شکل مجازی محقق نمی‌شود که براین اساس نیز باید گفت با وجود آنکه در چنین عرضه این امر محقق نمی‌شود اما  به هر حال تجربه‌هایی پیش از شیوع کرونا و موارد مشابه دیگر در دنیا وجود داشته که موفق نیز عمل کرده‌اند و بروز تکنولوژی که تئاتر دیجیتال پیامدو ثمره آن است، فضای جدیدی را فراهم کرده است که در چنین قالبی اتفاقاً همان ارتباط حسی و قابل پیش‌بینی نیز میان نمایشگر و تماشاگر به وجود آید.

وی با اشاره به اینکه مکتب تئاتر دیجیتال حاصل تجربه‌های "پیسکاتور" در جریان تئاتر اپیک و حماسی است، تأکید کرد: به هر حال چنین عرضه‌ای خود گزاره‌هایی نوبت و تازه به دنبال دارد که اتفاقاً این تغییر فضا خود به دنبال بهترین راه به منظور برقراری ارتباط و پیوند محکم و منجسم‌تر میان نمایشگر و تماشاگر است.

باپیری اظهار داشت: البته از یک امر بسیار مهم نباید غافل بود و آن اینکه به هر حال هر نوبت اجرای زنده نمایش برای خود یک "آن" محسوب می‌شود که ممکن است در شب‌های پیشین اجرا واقع نشده باشد و به این واسطه هر نوبت اجرای نمایش برای خود صاحب یک ارزش افزوده است که در اجرای فضای مجازی که معمولاً فیلم یک تک اجرا در فضای مجازی عرضه می‌شود وجود ندارد و حتی اگر اجرای زنده آنلاین را نیز شاهد باشیم باز به دلیل آنکه تماشاگر در فضای نمایشی قرار نمی‌گیرد و نمایش را با جمع مشاهده نمی‌کند هم مجدد تأثیر نمایش آنگونه که باید و شاید نخواهد بود.

وضعیت موجود در تئاتر تنها در حد بداهه‌گویی است و هنوز تبدیل به علم نشده است

وی ادامه داد: با تمام این تفاصیل اما باید پذیرفت که این شکل از عرضه نمایش هم بر مدار همان سبک و شیوه ای که بعدها به دیگرگونه‌های اجرا شناخته شد و اجرای نمایش را از شکل عرفی و سنتی آن یعنی سالن‌های نمایشی خارج کرد؛ یک امکان محسوب می‌شود که همچنان اظهار نظر در مورد آن بداهه‌گویی است و چون تبدیل به یک علم نشده و قواعد آن معین و مشخص نشده است باید همچنان در مورد آن‌ها گمانه‌زنی‌هایی را شاهد باشیم تا هر کدام تبدیل به یک اصل و قاعده شود.

باپیری در پاسخ به پرسش آقاجمالی؛مدیر نشست که گفت یکی از کارکردهای نمایشی اجتماع یک عده در کنار هم است که این امر فارغ از آنکه حتی ممکن است محتوای نمایشی فاقد روشنفکری باشد، ماهیتاً روشنگری اجتماعی و سیاسی تماشاگر را به دنبال دارد، امری که در تماشای انفرادی نمایش از طریق فضای دیجیتال ناممکن است، گفت: این امر مسئله ای است که باید بر روی گزاره‌های آن بحث و بررسی بسیار صورت گیرد اما عجالتاً می‌توان حتی به شرط تماشای نمایش از طریق فضای مجازی اماکنی را به وجود آورد که تماشاگر در مخیطی رسمی و در حالیکه  شاهد حضور جمع کثیری از تماشاگران است، شاهد اجرای نمایش در فضای مجازی باشد.